آیت الله شیخ فضل الله نورى در حدود سال 1300 ه. ق در حالی که چهل سال داشت پس از رسیدن به درجه اجتهاد از سامرا به تهران بازگشت و به عنوان یکى از مجتهدین بزرگ این شهر، به نشر احکام و تدریس علوم دینى و رسیدگى به امور مردم همت گمارد1.
شیخ فضل الله نورى عالمى کامل، فقیهى جامع و اسوه زمان بود و مسائل دینی و سیاسى را بخوبی می‌فهمید و راه و روش صحیح را تشخیص می‌داد و آثارى از خود بجا گذارد که بعضى از آنها عبارتند از «الدُّرَرُ التنظیم» در فقه2 «تذکرة الْغافل و ارْشادُ الْجاهِلِ» در مسائل سیاسى و «صحیفه مهدویه» در دعا3.
شهید نورى از لحاظ اخلاقى انسانى وارسته، مهربان و دلسوز بود، هوشیارى و حضور ذهن ویژهاى داشت. بزرگان و اولیاء امور به وى با نظر احترام مىنگریستند چرا که او از شجاعت و عزمى راسخ برخوردار بود4 تا جایی که تنها روحانى فعال مقابله‌گر با روشنفکرانمایان و بیگانگان، شیخ فضل الله نورى بود5.
این فقیه بزرگ در به ثمر رسیدن نهضت تنباکو تلاش‌هاى زیادى کرد و از مجتهدانى بود که در این زمینه با «میرزاى شیرازى» همکارى داشت6. وى همچنین در جریان جنبش مشروطیت ایران از پایهگذاران نهضت و از مخالفان استبداد و عُمّال وطن فروش بیگانه بود و در تبیین مواضع علما و ملّت ایران براى فقهاى نجف نقشى فعّال داشت7 و با تلاش‌هاى او و سایر علما، اولین دوره مجلس شوراى ملّى تشکیل گردید8 ولی سالها بعد مشروطه توسط روشنفکران بی دین به انحراف کشانده شد و موجب اعتراضات شیخ فضل الله نوری شد و سرانجام ای عالم وارسته پس از عمرى مبارزه در سال 1327 ه. ق. به جرم طرفدارى از ارزش‌هاى دینى، جان خود را داد، و مظلومانه بر بالاى دار رفت و به شهادت رسید.
سید احمد سجادی
پی‌نوشت‌ها:
1) شهیدان راه فضلیت، ص 516
2) رسائل و مکتوبات شیخ فضل الله نوری، محمد ترکمان، ج1، ص 443
3) ریحانه الادب، جلد6، ص 264
4) رسائل و مکتوبات شیخ فضل الله نوری، محمد ترکمان، ج2، ص 469
5) تاریخ تشیع در ایران، ابوالقاسم شاکر، ج1، ص 154
6) خاطرات من، حسن اعظام قدسی، ص 44
7) رسائل و مکتوبات شیخ فضل الله نوری، محمد ترکمان، ج1، ص 263
8) پایداری تا پای دار، علی ابوالحسنی منذر، ص 123
