نخستين موقوفه در اسلام

تاريخ نخستين موقوفه در اسلام با نام مُخَيْريق و غزوه احد (سال سوم هجري، 32 ماه پس از هجرت) پيوند دارد. محمد بن سعد (متوفاي 230ق) زير عنوان «صدقات پيامبر خدا (ص)» آورده است که نخستين صدقه در اسلام، وقفي بود که پيامبر خدا (ص) پس از کشته شدن مخيريق در احد، از خود برجا نهاد.(1) مُخَيريق (از قبيله ثَعلبة بن فِطْيون) توانگرترين مرد بني قَيْنُقاع و از احبار يهود و آگاهان به احکام تورات بود. وي با آنکه از روي صفات و نشانه‏هاي پيامبر خدا (ص) به پيامبري آن حضرت پي‏برده بود؛ از دين خويش که بدان خو گرفته بود، دست بر نمي‏داشت. با اين حال ـ و با آنکه همچنان بر دين يهود بود ـ روز شنبه که جنگ احد آغاز شد پيش يهوديان آمد و بدانان گفت: به خدا سوگند، شما خود مي‏دانيد که بر شما فرض است که محمد را ياري دهيد. يهوديان بدو پاسخ دادند که امروز شنبه است. مخيريق گفت: ديگر شنبه‏اي در کار نيست، و آن گاه سلاح برگرفت و در احد به پيامبر خدا (ص) پيوست. وي پيش از آنکه آهنگ احد کند به محمّد بن مَسْلَمه، سَلَمة بن سَلامه و خويشان خود وصيّت کرد: اگر من امروز کشته شدم، دارايي من در اختيار محمّد خواهد بود تا بنابر رهنمود خدا ـ عزّوجلّ ـ در هر راه که خواهد صرف کند. هنگامي که جنگ به پايان رسيد و مسلمانان شهدا را به خاک مي‏سپاردند، مخيريق را در حالي که چند زخم خورده بود کشته يافتند. وي را بي‏آنکه نماز بر او گزارند در گوشه گورستان مسلمانان دفن کردند. نه در آن روز و نه پس از آن شنيده نشد که پيامبر (ص) براي او آمرزش خواهد، جز آنکه فرمود: مخيريق بهترين يهودي بود(2).
منابع تاريخ اسلام، چون مغازي واقدي، طبقات ابن‏سعد، تاريخ‏المدينه ابن‏شبّه، و نيز منابع روائي همچون بحارالانوار مجلسي و وسائل‏الشيعه حرّ عاملي دارايي مخيريق را که پيامبر (ص) وقف فرمود، هفت نخلستان (حوائط سبعة) به اين شرح ذکر کرده‏اند: 1ـ مِيْثَب يا مَيْثِب 2ـ صافيه 3ـ دَلال 4ـ حُسْني 5 ـ بُرقه يا بَرقه 6 ـ اَعواف 7ـ مشربة ام‏ابراهيم.(3) همين منابع، تصريح دارند که بخش عمده موقوفات پيامبر (ص) را در مدينه همين هفت نخلستان تشکيل مي‏داد (4) و با اصطلاحات و تعبيرات: «صدقه و صدقات، نفقه و نفقات، حَبْس و حُبُس، وَقْف، حَبسَ، وَقَفَ و تصدّق» از آنها سخن مي‏گويند(5).
برخي منابع، اطّلاعات بيشتري را در مورد محلّ اين موقوفات و نيز در اين‏باره که وقف بر چه کساني بوده و... به دست مي‏دهند. به گفته ابن‏شبّه «صافيه، بَرقه، دَلال و ميثب» در کنار يکديگر و در بالادست سورين (به ضبط سمهودي: صورين) پشت قصرِ مروان بن حکم واقع بوده و از وادي (نهر) مَهزور سيراب مي‏شده‏اند. نخلستان «مشربه امّ ابراهيم» که ماريه قبطي، ابراهيم ـ فرزند پيامبر ـ را در آنجا زاد و در همان‏جا زندگي مي‏کرد و به همين جهت نيز به اين نام خوانده شد، در پشت «بيتِ مدراس» يهود و جنب مِلک ابوعبيدة بن عبداللّه‏ بن زمعه اسدي قرار داشت و آن نيز از وادي مهزور آب مي‏خورد. «حُسْني» در ناحيه قُفّ، و «اعواف» در املاک بني مُحَمَّم واقع بود و اين هر دو نيز از مهزور سيراب مي‏شدند.(6)سمهودي (متوفاي 911هـ) اطلاعات دقيق‏تري درباره محلّ اين نخلستانها آورده و اشاراتي هم به وضع اين اوقاف در روزگار او (سده نهم و اوايل سده دهم هجري) دارد(7).
در اين منابع درباره اينکه اين حوائط بر چه کساني وقف بوده اختلاف ديده مي‏شود. در يکي از روايات منقول در طبقات ابن‏سعد، سخن از اين است که پيامبر (ص) پس از بازگشت از اُحد، اموال مخيريق را ميان فقرا تقسيم فرمود.(8)(يعني موقوفه بودن آنها اساسا مردود شمرده شده است) امّا غالب روايات و اخبار ـ اعم از شيعه و سني ـ موقوفه بودن اين املاک را تصديق و تأييد کرده‏اند؛ از آن جمله ابن‏يونس در جامع و مالک در ردّ نظر شُريح و نيز در مناظره با قاضي ابويوسف در حضور هارون‏الرشيد بدان تصريح کرده‏اند؛ (9) گرچه در مورد موقوفٌ‏عليه اين اوقاف اختلاف هست.
برخي از روايات اهل سنّت، حکايت از آن دارد که اين املاک، وقف عام بر مسلمانان بوده است. از آن جمله ابن‏سعد از واقدي و او از... روايت مي‏کند که از عمر بن عبدالعزيز، به هنگامي که خليفه بود شنيدم که مي‏گفت: روزي که در مدينه گروه بسياري از مردم جمع بودند از پيران مهاجران و انصار شنيدم که مي‏گفتند: حوائط (نخلستانهاي هفتگانه) پيامبر (ص)وقف بر مسلمانان است و از اموال مخيريق بوده... آن گاه عمر فرمان داد از خرماهاي آن نخلستانها بياورند. طبقي خرما آوردند... آنها را ميان ما تقسيم کرد(10).
در برابر روايت مذکور، اخبار و رواياتي در منابع اهل سنّت آمده که حکايت از وقف اين حوائط بر خاندان پيامبر (ص) دارند و نکته مهم آنکه اين گروه از روايات با اخبار مورد تأييد شيعه در اين باب کمابيش مطابقت و همسويي دارد: سمهودي در وفاءالوفاء زير عنوان «طلب فاطمة من ابي‏بکر صدقات ابيها» در توجيه مناقشه و احتجاج حضرت فاطمه (س) با ابوبکر و پاس مقام خلافت از سويي و ساحت مقدس دخت پيامبر (ص) از سوي ديگر، مي‏نويسد: آن حضرت با اصل اين سخن ابوبکر که از قول پيامبر (ص) مي‏گفت: «لانورث؛ ما ترکناه صدقة» مخالفتي نداشت؛ بلکه استنباط و نظر وي اين بود که اين اموال وقف است و حق نظارت بر آن و قبض محصول و ثمر و تصرف در آن به واسطه ارث به او مي‏رسد و لذا طالب سهم و نصيب خويش از اوقاف پيامبر (ص) در مدينه
بود و عقيده وي بر آن بود که حق توليت بر اين املاک متعلق به او (به واسطه دختري) و عبّاس (به واسطه عمومت) است(11).
ابن‏شبّه به تفصيل در اين باب سخن مي‏گويد و بنابر روايات مي‏نويسد: عمر توليت اين املاک را در زمان خلافت خويش به علي (ع) و عبّاس سپرد، بدين شرط که آن دو مطابق مفاد شروط وقف که پيامبر (ص) تعيين فرموده بود عمل کنند؛ يعني با حفظ عين موقوفه، نفقه سالانه خاندان پيامبر (ص) پرداخت شود و آنچه از درآمد باقي مي‏ماند در راه خدا صرف شود. همو مي‏نويسد اين شيوه در دوران خلافت عثمان نيز ادامه يافت و بعدها توليت آن به عهده حسن بن علي (ع)، سپس حسين بن علي (ع) و آن‏گاه در اختيار علي بن حسين (ع) و حسن بن حسن و سپس زيد بن حسن بود.
سمهودي سپس به روايت از عبدالرّزاق، از مَعْمَر از زهري مي‏افزايد که سپس توليت اين اوقاف بر عهده عبداللّه‏ بن حسن مثنّي ـ معروف به عبداللّه‏ محض ـ بود تا آنکه بني‏عباس به قدرت رسيدند و اين اوقاف را از دست بني‏الحسن (علويان) به در آوردند. او به نقل از اسماعيل قاضي آورده است که عباس ـ عمّ پيامبر ـ در روزگار خلافت عثمان از سهم خويش اعراض کرده بود(12).
ابن شبَّه (173ـ262هـ) به روايات از ابوغَسّان آورده است: اوقاف (صدقات) پيامبر (ص) امروز در دست خليفه است؛ هر که را مي‏خواهد به توليت آنها مي‏گمارد يا عزل مي‏کند و محصول و درآمد آن را به نحوي که وکلا تشخيص مي‏دهند، ميان نيازمندان مدينه تقسيم مي‏کند(13). سمهودي به نقل از رزين العبدري مي‏افزايد: برخي از اين مستغلاّت تا حدود سال 500 هجري ـ که يکي از ولات مدينه آنها را به خود اختصاص داده ـ همچنان معروف و وقف بر مساکين بوده است(14).
نکته مهم و قابل ذکر اين است که منابع اهل سنّت درباره اين اوقاف بسيار آشفته و پريشان سخن گفته‏اند و روايات مربوط به حوائط سبعه (نخلستانهاي هفتگانه متعلّق به مخيريق و موقوفه پيامبر) را با ديگر املاک و اموال و مستغلاّت به جا مانده از پيامبر (ص)، نظير: فدک، خيبر، اراضي بني‏نضير و بني‏قريظه ـ که هر کدام بر پايه نظر فقهاي شيعه حکمي خاص خود دارد ـ خلط کرده و درآميخته‏اند.
چنان که در آغاز اين بحث اشاره شد، بر آن نبوده‏ايم که در تاريخ نخستين اوقاف به تفصيل سخن گفته شود، هم از اين روي، در اين باب استقصاي تامّي در منابع شيعه نکرده‏ايم و تنها به آنچه در بحارالانوار و وسائل‏الشيعه آمده، بسنده مي‏شود:
به نوشته مجلسي ـ به نقل از قرب‏الاسناد ـ به روايت از ابن‏عيسي، از بزنطي آمده است: از امام رضا (ع) درباره نخلستانهاي هفتگانه (الحيطان السبعة) پرسيدم، فرمودند: آنها ميراث پيامبر خدا (ص) بود که وقف فرمودند و آن حضرت، درآمد آن را صرف هزينه مهمانها و نيازمنديهاي خويش مي‏کرد. پس از رحلت پيامبر (ص) عبّاس بر سر آن با فاطمه (س) به داوري برخاست. علي (ع) و ديگران گواهي دادند که اين نخلستانها وقف است و عبارت‏اند از: دلال، عواف (ظاهرا اعواف)، حُسني، صافيه، مِلک ام‏ابراهيم، منبت (ظاهرا مَيْثِب يا مِيْثَب) و برقه(15).
مجلسي در خبري ديگر، به روايت از زيد بن علي، از حسن بن علي (ع)، آورده که فرمود: اين وصيّت فاطمه دخت محمد (ص) در مورد نخلستانهاي هفتگانه: عواف (اعواف)، دلال... به علي بن ابي‏طالب (ع) است، و اگر او در گذشت از آنِ حسن بن علي (ع) و پس از او برادرش حسين (ع) و پس از او از آن الاکبر فالاکبر از فرزندان پيامبر خدا (ص) ست(16). شيخ حرّ عاملي، خبري قريب به مضمونِ خبر پيشين آورده است که اسناد روايت آن به امام محمد باقر (ع) مي‏رسد. در اين خبر، نام علي بن ابي‏طالب (ع) به عنوان کاتب متن وصيّت و نام مقداد بن اسود و زبير بن عوّام به عنوان گواه و شاهد آمده است(17).
آخرين نکته‏اي که در اين مقاله کوتاه بايد بدان اشاره شود اين است که به رغم تصريح و تأييد بسياري از منابع اصيل و معتبر اهل سنّت در اين‏باره که حوائط سبعه مخيريق را نخستين اوقاف، و حضرت رسول اکرم (ص) را نخستين واقف معرّفي کرده‏اند و بعضا به تفصيل در باب آنها سخن گفته‏اند، برخي از منابع اهل سنّت و از آن ميان ابوهلال عسکري با عبارت «اوّل ما احتبس في‏الاسلام صدقة عمر... يقال له ثمع» عمر بن خطاب را نخستين واقف، و ملک ثمغ يا ثمغا را نخستين وقف و موقوفه دانسته‏اند(18). البته عمر و بسياري ديگر از صحابه به پيروي از پيامبر (ص) به اين سنّت حسنه عمل کرده‏اند؛ امّا اينکه عمر را نخستين واقف به شمار آوريم، با وجود نبودن دليل، خالي از نوعي جانبداري تعصّب‏آلود و غير منطقي نيست؛ بويژه آنکه در کتب معروف به الاوائل و مباحث و ابواب برخي از کتابها، نظير تاريخ‏الخلفاء سيوطي (19) که به اوائل امور در تاريخ پرداخته‏اند، اموري به عنوان فضيلت به افراد نسبت داده شده که به آساني مي‏توان دريافت که اين نسبتها در پرتو قدرت سياسي، اجتماعي يا ديني اين شخصيّتها شکل گرفته و پديد آمده است.

پي نوشت :

1- ابن‏سعد، محمد کاتب واقدي، الطبقات الکبري، بيروت، دار بيروت للطباعة والنشر، 1405 هـ/ 1985م، ج1، ص501.
2- واقدي، محمدبن عمر، کتاب المغازي، تحقيق مارسدن جونس، قاهره، دارالمعارف، 1966م، ج1، صص262ـ263؛ابن‏شبّه، ابوزيد عمر، تاريخ‏المدينة‏المنوره، تحقيق فهيم محمّد شلتوت، قم، دارالفکر، 1410 هـ/ 1368 ش، ج1، ص173؛ ابن‏هشام، همان، ج2، صص159ـ160؛ ابن‏سعد، همان، ج1، ص502.
3- واقدي، همان، ج1، ص378؛ ابن‏سعد، همان، ج1، صص502، 503؛ابن‏شبّه، همان جا؛ مجلسي، محمدباقر، بحارالانوار، بيروت، مؤسّسه الوفاء، 1403 هـ/ 1983م، ج100، ص183 (=باب الوقف، باب1، حديث10)؛ حرّ عاملي، محمدبن الحسن، وسائل‏الشيعه، تحقيق عبدالرحيم ربّاني شيرازي، بيروت، دار احياءالتراث العربي، ج13، ص311.
4- ابن‏هشام، همان، ج2، ص160؛ ابن‏سعد، همان، ج1، ص501.
5- واقدي، ابن‏سعد، همان جاها.
6- ابن‏شبّه، همان، ج1، صص173ـ174.
7- سمهودي، نورالدين علي‏بن احمد، وفاءالوفا باخبار دارالمصطفي، بيروت، داراحياءالتراث العربي، 1404 هـ/ 1984م، ج3، صص993ـ994.
8- ابن‏شبّه، همان، ج1، صص174ـ175؛ واقدي، همان، ج1، ص378؛ ابن‏سعد، همان، ج1، ص502؛ سمهودي، همان، ج1، صص990ـ991.
9- کتّاني، شيخ عبدالحي، التراتيب الادارية، بيروت، دارالکتاب العربي، ج1، صص401ـ404.
10- ابن‏سعد، همان، ج1، صص502ـ503.
11- سمهودي، همان، ج3، صص996ـ998.
12- ابن‏شّبه، همان، ج1، صص202ـ207، 209؛ سمهودي، همان جا؛ کتاني، همان، ج1، صص402،404.
13- ابن‏شبّه، همان، ج1، ص218.
14- سمهودي، همان، ج3، ص994.
15- مجلسي، همان جا.
16- مجلسي، همان، ج100، صص185ـ186.
17- حرّ عاملي، همان، ج6، ص311.
18- عسکري، ابوهلال حسن‏بن عبداللّه‏بن سهل، کتاب الاوائل، تحقيق محمدالسيّد الوکيل، المدينة المنوّرة، 1385 هـ/ 1966م، ص143.
19- سيوطي، جلال‏الدين عبدالرحمان، تاريخ‏الخلفاء، به تحقيق محمد محيي‏الدين عبدالحميد، قاهره‏المکتبة‏التجارية الکبري، 1371 هـ/ 1952م، صص125ـ128.

منبع: ميراث جاويدان

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله