مقدمه

WAQF IN THE MAMLUK PERIOD: A CASE STURDY ABOUT WAQF AS PUBLIC GOODS
وقف در عصر سلسله‏ ی ممالیک (1517 - 1250 م) به روشنی شناخته شد و رونق یافت. تحولات عظیم سیاسی، اداری، مذهبی، اقتصادی و فرهنگی از پیامدهای آن بود. این تحولات بر وقف تأثیر گذاشت و موقعیتی بی‏ن ظیر برای آن به ارمغان آورد که با موقعیت گذشته ‏اش بیار تفاوت داشت.

همزمان با این تحولات، نظام وقف در ابعاد وسیعی رشد و گسترش یافت. در این زمان که عصر طلایی وقف نیز به شمار می‏رود، مردم با انگیزه ‏های متفاوت حاضر بودند زمین، خانه یا هر نوع سرمایه‏ای را که داشتند، وقف کنند (1).

علاوه بر این، فقهای عصر اجازه دادند تا هر چیز که سودی در پی دارد بتواند وقف شود (2).

طبق اسناد تاریخی اموال وقف شامل موارد گوناگونی می‏شد که سود یا عایدی به همراه داشته باشد.

تا پایان عصر ممالیک اغلب ابنیه‏ ی فسطاط و قاهره و بیش از 40% اراضی مزروعی وقف شده بود(3) همان‏طور که انتظار می‏رفت، عایدات وقف در زمینه‏ های دیگری نیز مصرف می‏ شد.

طبق اظهارات ابن‏زهره، مقرری اشراف، فقها، صوفیان، قاریان قرآن کریم، اسرا، در راه ماندگان، بیماران، مجانین و مخارج کفن و دفن اموات، تعمیر و نگهداری قلاع دفاعی، احداث سد، جاده، مسجد و غیره از دیگر اموری بوده که عایدات وقف به آنها تعلق می‏گرفت(4).

با پرداخت مخارج چنین فعالیتهای گسترده‏ای در عصر ممالیک که از عایدات وقف انجام می‏شد، می‏توان گفت که نظام وقف بسیار مشابه نظامی بوده که آن را با عنوان اداره‏ی خدمات عمومی می‏شناسیم، زیرا سرپرستی بیت‏المال را در اختیار خود می‏گیرد. همان طور که ذکر شد عصر ممالیک نمونه‏ی برجسته‏ای درمعرفی وقف به شمار می‏رود.

بنیاد مساجد

اسلام دینی الهی است که ساخت مساجد را تشویق کرده است. همزمان با گسترش وقف در عصر ممالیک، سلاطین و شاهزادگان نیز عموما به ایجاد مؤسسات مذهبی بویژه مساجد همت می‏گماشتند.

صرف نظر از انگیزه‏ی بانیان، مساجد بسیاری در این عصر ساخته شد. طبق منابع تاریخی 28 مسجد در زمان حیات آل نصیر محمد ساخته شده بود (5).

توانایی‏ها و اختیاراتی که به واسطه‏ی وقفیات حاصل آمد، ساخت مساجد، تهیه‏ی منابع مالی برای مخارج گوناگون و همچنین مزد کارگزاران اجرایی را امکان‏پذیر کرد. تمامی این اعمال به جهت اجرای مراسم مذهبی و تداوم آنها صورت می‏گرفت.

این مطلب در مقدمه‏ی هر سند وقفی به روشنی بیان شده است. تمامی منابع تاریخی به ارتباط مستحکم بین وقف و تأسیس مساجد که صدقه‏ی جاریه است، تأکید دارند(6).

مسجد علاوه بر مکان عبادت، محلی است که جمیع مسلمانان بدون توجه به مقام، ثروت، فرقه و نژاد می‏توانند از آن بهره ببرند. به همین دلیل مسجد نمونه‏ی کاملا روشنی از رابطه‏ی وقف و بیت‏المال است.

تأمین اجتماعی

هبه‏ی عمومی شامل تقسیم عایدات به این موارد است.
الف) مسلمانان نیازمند و فقیر در هر جا و هر موقعیت (7).

ب) صدقات عمومی: غذا، آب آشامیدنی، لباس، شیرینی و شکر و غیره که بویژه در مناسبتهای اسلامی روزانه، هفتگی، ماهانه و سالانه داده می‏شود. موارد
مذکور بدون هیچ گونه تبعیضی بین فقرا و دیگر افراد از قبیل مجریان مؤسسات خیریه و همسایگان این مؤسسات تقسیم (8) می‏شد.

پ) آنان که استطاعت مالی جهت زیارت اماکن مقدسه ندارند (9).
ت) پرداخت مقرری به خانواده‏ی اسرای جنگی (10).

ث) مخارج کفن و دفن و مراسم خاکسپاری (11).
ج) نوزادانی که نمی‏توانند از مادر خود تغذیه کنند یا مادر خود را از دست داده‏اند (12).
چ) زنانی که طلاق گرفته‏اند (13).

فراهم کردن آب آشامیدنی

در عصر ممالیک تهیه‏ی آب آشامیدنی دشوار بوده است، از این رو، رفع عطش رهگذران و علاوه بر آن، چارپایان از چشمه‏های عمومی (سبیل) حفر شده از عایدات وقف بسیار مهم بوده است (14)

شخص وقف کننده خود را ملزم می‏دانسته آب آشامیدنی مورد نیاز را در تمام مدت سال بخصوص فصل گرما تأمین کند. منابع آب به عموم مردم تعلق داشت و همه‏ی افراد چه فقیر و چه غنی، چه مسلمان و چه غیر مسلمان، بدون هیچ تبعیضیی می‏توانستند از آن استفاده کنند (15).

مراقبت‏های بهداشتی

حفظ بهداشت عمومی از وظایف دیگری بوده که نهاد وقف نقش مهمی در تحقق آن بویژه در عصر مورد نظر داشته است. بهترین نمونه‏ای که می‏توان نام برد، «بیمارستان قلاوون» است که برای عموم مجانی بوده و شهرت آن در آن روزگار از مرزهای مصر نیز فراتر رفته بود. اسناد مربوط به این بیمارستان مثال روشنی است برای ارتباط بین وقفیات اسلامی و بیت‏المال.

طبق مفاد صریح اسناد، هدف بیمارستان معالجه‏ی بیماران بوده است. بی‏آنکه جنسیت، ثروت، بومی یا غیر بومی بودن را در نظر داشته باشد (16). مجریان مؤسسات مذهبی، طلبه‏ها، صوفی‏ها و زوار نیز از خدمات بهداشتی بهره‏مند بودند.

آموزش عمومی

ساخت مدارس و اداره‏ی آنها، حق التدریس مدرسان و هزینه‏های جاری طلبه‏ها از دیگر وظایفی بوده که عایدات وقف شامل آنها می‏شده است. منابع مالی حاصله از وقفیات ادامه‏ی حیات مدارس را تضمین می‏کرده است (17).

صرف نظر از محدودیت گنجایش برای پذیرفتن طلبه‏ها و رشته‏های تحصیلی آنان، درهای مدارس به روی تمام افراد بی هیچ قید و شرطی باز بوده است. از این رو مدارس نیز در عصر یاد شده جزو بیت‏المال به شمار می‏رفته است (18).

در پایان، می‏توان گفت که در آغاز وقف در اسلام به شکل بخشش معمول (صدقه) متداول گشته و سپس به تدریج اموال وقف شده جزو بیت‏المال و نظامهای خدماتی که هزینه‏ی آن بر اساس درآمدهای مداوم وقف انجام می‏گرفت درآمده است. تهیه‏ی آب آشامیدنی برای عموم نمونه‏ی بارز این مطلب است.

اگر چه در عصر ممالیک، وقف به معنای بخشش رایج شد، اما همزمان معنای دارایی‏های عام‏المنفعه را در بسیاری از جنبه‏های زندگی مردم پیدا کرد.

کتاب شناسی اسناد وقف

اسناد جمع‏آوری شده‏ی وزارت اوقاف، قاهره

1. الامیر کاراکاجا، شماره 92.
2. السلطان حسن، شماره 881.
3. السلطان الغوری، شماره 883.
4. السلطان قیطبی، شماره 886.
5. السلطان قلاوون، شماره 1010.

مجموعه ‏ی المحکمة الشرعیه، قاهره

1. بایبرس الغازانکر، شماره 22.
2. السلطان شعبان، شماره 49.
3. السلطان فرج، شماره 66.
4. جمال الدین، شماره 106.

(برای جزئیات بیشتر به فهرست اسناد موجود در آرشیو شرق‏شناسی مؤسسه‏ی فرانسه در قاهره رجوع شود).

پی نوشت:

1- برای جزئیات بیشتر به وقف و زندگی اجتماعی، ص 98 - 70، نگارش م. م. امین رجوع شود.
2- العمادی، ص 7.
3- اسحاقی، ص 128.
4- ابن‏زهره، ص 1092 و 1093.
5- ابن‏ایبک، ج 9، ص 388.
6- اسناد وقف، الغوری، ص 883، اوقاف، سلطان حسن، ص 881.
7- اسناد وقف، امیر کاراکاجا، ص 92 اوقاف.
8- اسناد وقف، سلطان حسن، 881 اوقاف ص 463 تا 471 و بایبرس الغازانکر، 22 محکمه.
9- اسناد وقف، سلطان فرج، 66 محکمه.
10- اسناد وقف، سلطان حسن، 881 اوقاف، ص 370.
11- همان.
12- اسناد وقف، سلطان فرج، 66 محکمه و سلطان شعبان، 49 محکمه.
13- المقریزی، ج 2، ص 427 و 428.
14- اسناد وقف، جمال‏الدین، 106 محکمه.
15- اسناد وقف، سلطان قیطبی، 886 اوقاف، ص 150 و 151.
16- اسناد وقف، قلاوون، 1010 وقف، به لوح اول رجوع شود.
17- المقریزی، ج 2، ص 369، 368 و 401.
18- اسناد وقف، سلطان حسن، 881 اوقاف.