وقف در آسیای میانه

قاره آسیا پهناورترین خشکی روی زمین است که متجاوز از 44 میلیون کیلومتر مربع مساحت دارد، قدیمی‏ترین تجمعات انسانی و کهن‏ ترین تمدن بشری مربوط به قاره آسیاست و تمدن انسان در هم زمانی با نخستین پدیدارهای نوشتاری در 4000 سال قبل از میلاد توسط سومریان که از مردم آسیا بودند آمده است.

قاره آسیا مهد ادیان می ‏باشد. بسیاری از آثار درخشنده مسلمین که جلوه ‏های معنوی و مقدس دارند در این قاره واقع شده‏اند. مساجد زیبا و با شکوه، مصلی‏ها، مدارس مذهبی و... این قاره 60 درصد سکنه‏ی جهان (بنا به گزارش 1993) و 75 درصد مسلمانان جهان را در خود جای داده است.

با توجه به کثرت مسلمانان و به طبع آن موقوفات گسترده‏ای که در قاره آسیا وجود دارد، بر آن شدیم تا به بررسی اجمالی وقف در آسیای میانه و سهم آن در رشد و توسعه دینی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی در برخی از کشورهای این منطقه بپردازیم.

بحث در خصوص موقوفات در آسیای میانه دارای سه محور می ‏باشد که هر یک از آنها تحقیق بیشتری را می ‏طلبد که ما در این مختصر کلیاتی پیرامون آن محورها را ذکر می‏ نماییم.
 

مختصری در مورد آسیا و آسیای مرکزی

قاره آسیا را به لحاظ موقعیت هندسی و مناطق جغرافیایی به چند بخش تقسیم می‏ کنند:

آسیای شمالی - شرقی - جنوب‏شرقی - جنوب‏غربی - غربی و مرکزی، مهمترین نواحی جغرافیایی این قاره هستند.

از نیمه دوم قرن 13 هجری از جهانگردان و جغرافیدانان بر پایه واقعیت‏ های جغرافیایی و مشخصات اقلیمی و با در نظر گرفتن ارتفاعات، منابع آب و چهره زمین شناختی بخشی از قاره آسیا را با نام آسیای مرکزی یا (Central asia) نامیدند،.

که شامل ترکستان چین (سین کیانگ) بخش غربی مغولستان، نواحی شمالی، تبت، کشمیر، بخش شمالی پاکستان، افغانستان، نواحی شمال خراسان، قفقاز و پنج جمهوری تازه استقلال یافته آسیای میانه را دربر می‏ گیرد.

بر خلاف تنوع قومی در این منطقه یک اشتراک فرهنگی را می‏توان نظاره‏گر بود. مردمان این سامان به لحاظ گرایش مذهبی، فرهنگی و همسانی عناصر اجتماعی و آداب و رسوم مشترکات زیادی دارند. اسلام در این منطقه ریشه دار است و از همان قرن اول هجری آیین جاودان و پر صلابت اسلام آسیای مرکزی را از فروغ معنوی خود بهره‏ مند

ساخت از آنجا که هویت واقعی این منطقه را اسلام تشکیل می‏دهد، در بناهایی مذهبی چون مدارس، مساجد، مشاهد مقدس، مزار عرفا و فضلا و بناهای تاریخی دیگر می ‏توان معماری اسلامی را نظاره‏گر بود.

آسیای مرکزی در شکوفایی فرهنگ و تمدن اسلامی نقش به‏سزایی داشته و دانشوران این خطه در زمینه‏ های گوناگون علوم اسلامی از خود آثار ارزنده و مفیدی به یادگار گذاشته‏اند که برخی از آنها جزو بهترین منابع علمی و مستندترین معارف بشری هستند.

با وجود آن که اکثریث سکنه‏ی آسیای مرکزی مذهب تسنن (1) دارند ولی به دلایل داشتن جنبه‏ های اشراقی و عرفانی و اشتراک تاریخی و فرهنگی با ایران و این که ایران در گسترش اسلام بین مردمان این نواحی آن هم از طریق تبلیغی و صلح آمیز نقش داشته با شیعیان ایران یگانگی دارند.

و می‏توانند در آینده با هم برای نیل به مقاصد عالی و رشد توسعه فرهنگی و علمی هماهنگی بیشتری داشته باشند.
 

آسیای میانه یعنی چه؟

همان گونه که اشاره شد آسیای میانه و قفقاز بخشی از قلمرو جغرافیایی آسیای مرکزی می‏ باشند و عده‏ ای لفظ آسیای میانه و آسیای مرکزی را به جای هم و به صورت معدل بکار می‏ برند کار درستی نیست.

و این گروه باید واقف باشند که آسیای میانه یک اصطلاح ساخته و پرداخته شوروی سابق بوده است و انگیزه‏ای سیاسی داشته است. کلا آسیای مرکزی مفهومی جغرافیایی را در زمان تداعی می‏نماید.

ولی آسیای میانه مفهومی دیدگاهی و سیاسی را و رژیم حاکم بر شوروی سابق به منظور محوریت فرهنگی و تاریخی این بخش از جهان اسلام چنین لفظی را عنوان نمود.
 

گسترش اسلام در آسیای میانه

گسترش اسلام در مناطقی که به آسیای میانه موسوم است در قرن اول هجری صورت گرفت، سپاهیان اسلام در سال 56 هجری بخارا را فتح نمودند و در فاصله سال 87 تا 98 هجری بر سراسر قلمرو یکجانشینهای جنوب سیحون فایق آمده و سرانجام در قرن 4 هجری اسلام به عنوان دین آسیای میانه قلمداد گردید.

و از این تاریخ سرزمین یاد شده به یکی از معتبرترین کانون‏های فرهنگی جهان اسلام تبدیل شد.

پس از طلوع و نشر اسلام در آسیای میانه توسعه این آیین در قلمرو یاد شده با ایجاد تحول در سنت‏های اجتماعی و گرایش‏های فکری و شیوه ‏های قومی همچنان ادامه یافت و مبانی ارزشمند این آیین از قبیله‏ های وحشی، انسان‏های نیک اندیش و درست کردار و دانشوران فاضل پدید آورد.

اسلام موجب آن گشت تا مردمان آسیای میانه خود را کشف و به جای عقیده به سنت‏های جاهلی و خرافات و بت‏پرستی و چند گانگی در باورها، به توحید بگرایند نیروی معنوی اسلام موجب اتحاد قبایل با یکدیگر شد و آنان را در مقابل هجوم سلطه‏گران مقاوم نمود.

آسیای میانه با بهره‏ مندی از فروغ معنوی اسلام در پی‏ریزی تمدن اسلام نقش مهمی را ایفاد کرد. دو شهر بخارا و سمرقند زادگاه بزرگترین متفکران علم و ادب اسلامی و ایران شد.
 

تفکراتی در مورد آسیای میانه

تعیین هویت ملی و انتخاب بین شیوه حکومتی با دخالت موثر عامل مذهب و نظام سکولار، شرایط فقر، بی‏سوادی رشد بی‏رویه جمعیت، عدم تطابق مرزهای سیاسی با تقسیم‏بندی‏های سیاسی، دشواری‏های اساسی این کشورها پس از وزیدن نسیم استقلال بر آن‏ها می‏ باشد.

 سه تفکر
در خصوص آسیای میانه پس از فروپاشی شوروی در غرب سه تفکر نضج گرفت:
1) روند غربزده یا وحشت نوع غربی از گسترش اسلام از همان آبشخور فهم غرب از اسلام به عنوان مانعی برای مدرن‏گرایی.
2) اسلام تحت کنترل درآید و از متن زندگی سیاسی و اجتماعی مردم حذف شود.

3) تفکری که با پختگی بیشتری به اسلام می‏ن گرد و آن را به عنوان بخشی از ارزش‏های بشری قلمداد می ‏کند و عقیده دارد باید نظر اسلامی غیر سیاسی باشد که هیچ کدام از این تفکرات با واقعیت‏ های فرهنگی و تاریخی و گرایش‏های دینی مردم این سامان مطابقت ندارد.

از این جا به بعد ابتدا مختصری در مورد تاریخچه وقف و سپس به صورت خلاصه در برخی کشورهای آسیای میانه وقف و موضوع مساجد و آرامگاه ‏ها را بررسی می ‏کنیم.
 

تاریخچه وقف

اعمال و مقصودی شبیه وقف در تمام اجتماعات بشری وجود داشته و دارد ولی وقف در فقه اسلامی ویژگی‏هایی دارد که باید گفت وقف از مختصات نظام حقوقی و اقتصادی اسلام است.وجود انواع معابد در اجتماعات مختلف و تخصیص اموال و املاکی به هر معبدی حکایت از نوعی وقف می‏ کند ولی نگارنده میل دارد آن‏ها را تحت عنوان وقف نیاورد

زیرا هر کار خیری وقف نیست، گو این که روح وقف در برخی از آن‏ها به چشم می ‏خورد زیرا چه بسا اتفاق افتاده که موسسه خیریه‏ای بوجود آمده و املاکی به آن موسسه تخصیص یافته و از فروش و انتقال آن املاک و اشیاء مقدس هم منع شده است و از اثاث متعلق به آن موسسه و یا متعلق به معبدی تحت عنوان اشیاء مقدس و اشیاء حرام نام برده شده است.

هنگام فتح شوش در بقعه دانیال نبی، سندی به دست آمد که به موجب آن گنجی اختصاص یافته بود برای پرداخت وام‏های بدون بهره و خلیفه دستور داد که گنج بدست آمده به بیت المال منتقل شود و طبق دستور مندرج در سند عمل شود.

در میان اعراب حجاز افرادی بودند که تحت شرایطی خاص تعدادی از چارپایان خود و حتی گاهی فرزند خود را در مقام وفا به نذر پای بت‏ها قربانی می‏ کردند و گوشت گوسفند یا شتر قربانی شده را به میان مردم و به ویژه نیازمندان تقسیم می‏ کردند.

اقدامات کمونیست در برابر مسلمانان و کاهش تعداد مساجد 
مسلمانان آسیای میانه در عین قول فشار حکومت کمونیستی و مرزبندی‏های خشن بین اقوام این قلمرو و نیز بین آسیای میانه و نقاط همجوار هرگز به قطع ارتباط کامل نرسیدند و فرهنگ اسلامی فراگیرتر، عمیق‏تر و جا افتاده‏تر از آن بود که در مقابل حمله ‏های بی‏محتوا و تبلیغات پوچ کمونیستی از هم بپاشند.

از نظر کمونیست‏ها دوران تاریخی فرهنگ اسلامی در آسیای میانه بر سر آمده و آنان با این ایده مرهوم و بی‏اساس شیوه‏ای بسیار خطرناک و اثرات انهدام مسلمین پیش گرفتند. تبعیدهای دسته جمعی، ایجاد اختلافات فرقه‏ای، تبلیغات شدید الحادی بر علیه‏اسلام... روش‏های مبارزه با هویت دینی بود.

از سال 1925 میلادی موقوفات مصادره شد تا توان اقتصادی مراکز مذهبی به تحلیل رود. در همان ایام قوانین اسلامی (شریعت) و سنت‏های مذهبی مورد هجوم قرار گرفت.

و پس از چند سال تا 1927 میلادی کلیه محاکم سنتی اسلامی برچیده شد، مراکز تعلیمات دینی تعطیل شد و حدود 8000 مکتب و مدرسه مذهبی تا اواخر 1928 میلادی به طور کامل از ادامه فعالیت بازداشته شدند.

در آستانه انقلاب خونین اکتبر 1917 میلادی متجاوز از 26000 مسجد در آسیای میانه وجود داشت که یورش وحشیانه سال 1928 میلادی که ده سال به درازا کشید تعداد مساجد فعال به 1300 مسجدکاهش یافت.

در زمان خروشچف و در پی سیاست ضد اسلامی وی که از سال 1953 میلادی آغاز شد تعداد مساجد فعال به 400 باب تنزل یافت و تعداد مبلغین دینی و روحانیون در آستانه سال 1927 میلادی 45000 نفر بود که تهاجم وسیع سال 1928 میلادی بر علیه آنان آغاز شد .

و تبلیغات گسترده‏ای در جهت هتک حرمت و اعتبار آنان با اتهامات واهی صورت گرفت، برخی به عنوان ضد انقلاب و عده‏ ای تحت عنوان جاسوس ژاپن و آلمان تحت تعقیب و مورد تصفیه قرار گرفتند در دوران نسبتا ناشناخته سال 1953 میلادی تعداد روحانیون به حدود 2000 نفر کاهش یافت.

تمامی این اقدامات به منظور شناختن انسان شوروی (Home sovieticus) که خالی از هر گونه هویت دینی و فرهنگی بود صورت گرفت. اما این فشارها و رفتارهای خشن سیاسی اثری معکوس بدنبال داشت و باعث غیرت و بیداری بیشتر مسلمانان شد و اسلام به عنوان وجه اشتراک ملیت‏های تحت و نشر حکومت مسکو قلمداد گردید.

منطقه قومی اجتماعی آسیای میانه از گذشته چهار راه برخورد چهار تمدن چین، هند، تمدن اسلامی و مسیحی بوده است، قرون وسطی از مراکز عمده تجاری بود. نظام مارکسیستی با کنترل نظامی سیاسی آسیای میانه.

استخراج منابع اولیه در مقیاس وسیع، ایجاد وابستگی اقتصادی و تکنولوژیک آسیای میانه به حکومت مرکزی، سرکوب فرهنگ و نهادهای بومی و برنامه‏ریزی در جهت تولید محصولات زراعی مورد نیاز کارخانجات این منطقه را از رونق بازداشت.
 

موقوفات آسیای میانه

اسلام یکی از عظیمترین عوامل تحول در جهان بوده است که از آن جمله در آسیای میانه که عمیقا تحت تاثیر و تا حد زیادی تحت استیلای خود قرار داده است و حتی سبک هنری و فرهنگی اسلامی بیش از آئین بود در این ناحیه نفوذ داشته است.

یکی از نهادهای برجسته‏ای که اسلام به منظور نشر علوم و معارف و ایجاد مدارس و دبیرستانها و مراکز علمی و تربیت دانشمندان و متخصصان و فتح ابواب خیرات و مبرات روی نیازمندان و تاسیس مراکز رفاهی و... بنیاد نهاد،

نهاد وقف است که از روزگار رسول خدا تا به امروز در تمام نقاط اسلامی همچنان پویا است ابوبکر احمد بن عمر خصاف شیبانی حنفی متوفی 291 ه. ق سن هشتاد سالگی در کتاب ارزنده خویش به نام احکام الاوقاف)

یا احکام الوقوف الصدقات چاپ قاهره دیوان عموم اوقاف 22 ملی - هق در 11 به اضافه 356 صفحه اطلاعات وسیعی در خصوص: وقف عمر بن الخطاب صفحه 9 - 5 وقف عثمان ص 9 وقف حضرت علی علیه‏السلام ص 10 - 9 وقف زیدن بن عوام ص 11.

وقف معاذ بن جبلی ص 11، 12 وقف زید بن ثابت ص 12 وقف عایشه زوجه رسول خدا ص 13 وقف اسماء دختر ابی‏بکر ص 13، وقف ام حبیبه، زوجه رسول خدا ص 13، وقف صیغه زوجه رسول خدا ص 13، وقف صیغه زوجه رسول خدا ص 14 و بسیار از صحابه پیامبر اسلام (ص) بما داده است.

ابن‏جوزی متوفی 597 ه در جلد سیزده کتاب المنتظم فی تاریخ السم و الملوک ص 74 گوید: اسماعیل بن احمد بن نوح سامانی متوفی 295 ه ق از ری تا ماوراءالنهر و از ماوراءالنهر تا سرزمین‏های ترک که این همه در قلمرو و حکومت او بود.

رباطهایی ساخت که هر یک از آنها گنجایش هزار مسافر را داشته و موقوفاتی بر آنها وقف کرد تا هم این مراکز آباد بماند و هم واردین در آسایش باشند.

البته موقوفات بزرگ در آسیای میانه فراوان است از جمله موقوفات سیف الدین با خزری ابوالمعالی سعید بن مطهر متوفی 659 ه. ق در قریه فتح آباد بخارا که تکیه و خانقاهی داشته و سلاطین و امرای مغول غالبا با وی حرمت سلوک می‏ کردند.

مادر منکوقاآن در بخارا مدرسه‏ای بنا کرد و تولیت آن را به عهده سیف الدین گذاشت خانقاه و مقبره شیخ سیف الدین با خزری در بخارا و موقوفات مشهود ابن‏بطوطه و صاحب طرائق الحقائق آن را زیارت کرده‏اند موقوفات الغ بیک در سمرقند و بخارا که مشتمل بر چند مدرسه بوده است و گور میر که برای امیر تیمور کافی ساخته ‏اند همچنین مسجد بی‏بی خانم که تاریخ بنای آن 808 - 801 ه.ق است.

دیگر از موقوفات مهم آسیای میانه، موقوفات خواجه عبدالله احرار، ناصر الدین عبیدالله نقشبندی متوفی 895 ه.ق عارف مشهور ماوراءالنهر و از مشایخ بزرگ نقشبندیه است که در ماوراءالنهر و
خراسان در زمان خود شهرت و نفوذ تمام داشته سلاطین عصر نسبت به او ارادت مخصوص می‏ ورزیدند.

علما و صوفیه خراسان مکرر از هرات و سایر بلاد به ماوراءالنهر برای زیارت او مسافرت می‏کردند عبدالرحمان جامی و امیر علیشیر نوائی مرید و تربیت یافته او بودند عبیدالله احرار در سمرقند می‏زیست و همان جا وفات یافت و مدفون گردید و آرامگاهش زیارتگاه خاص و عام است و موقوفاتی دارد مشتمل بر چند مدرسه و... در سمرقند و تاشکند

موقوفه عشرت خان در سمرقند که از طرف خانواده سلطان ابوسعید اهدا شده است موقوفه سلطان حسین بایقراء در حرم حضرت علی بن ابی‏طالب (ع) در بلخ و خواندید در جلد چهارم حبیب السیر ص 171 تا 174 اشاره به پیدا شدن مزار شریف حضرت علی بن ابی‏طالب علیه‏السلام در قریه خواجه خیران از بلخ تا این قریه سه فرسخ مسافت است .

و می‏گوید در شهور سنه خمس و ثمانین و ثمانایه که معین السلطنه و الخلافه میرزا بایقرا از رقبه الاسلام بلخ به قریه مذکوره... تشریف برد... پس از وصول غایت نیاز و اخلاص بجای آورد و قبه در کمال ارتفاع و وسعت بر سر آن مرقد جنت بنا نهاده در اطراف آن ایوانها و بیوتات طرح انداخت.

و در آن قریه بازاری مشتمل بر دکاکین و حمام بنیاد نهاد یکی از آنها بلخ را که حالا به نهر شاهی موسوم است بر آن مزار فیض آثار وقف ساخت... جهت ضبط موقوفات و نذورات عمله امین تعیین فرمود...

و القصه ظهور مرقد پر نورشاهی بواسطه رفتن حضرت خاقانی و طرح عمارات و تعیین موقوفات در اطراف آفاق اشتهار یافته و قریه خواجه خیران از کثرت عمارت و زراعت صفت مصر جامع گرفته به اندک زمانی آن مقدار از جمعیت در نواحی آن سده سدره دست داده که شرح آن به گفتن و نوشتن درست نیاید.

موقوفات مدرسه غیاثیه که بر در شمالی مسجد جامع هرات واقع است و از مشاهیر مدارس می‏ باشد که توسط ملک غیاث الدین محمد بن محمد بن ابی‏بکر کرت ساخته شده حدود سال 730 ه. ق و اوقافی جهت عمارت و وظایف امام و خطیب و حافظ و موذنان و مقریان مسجد جامع او کرده است. (مطلع اسعدین 93)

موقوفات مدرسه الغ بیک که در میدان ریگستان سمرقند قرار دارد و در سه طرف آن میدان مدرسه الغ بیک مدرسه طلا کاری و مدرسه شیردار قرار گرفته مدرسه الغ بیک در سال 824 ه. ق به دستور الغ بیک ساخته شده و الغ بیک و قاضی زاده رومی و غیاث الدین جمشید کاشانی در آن تدریس می‏ کردند .

یکی از مواد اصلی دروس این مدرسه علم نجوم بوده است الغ بیک مستقلات بسیار و مزارع و انهار برای این مدرسه و خانقاهی که مقابل آن ساخته بود وقف کرد موقوفات رباطها و قنوات و لنگرها که توسط امیر تیمور گورکان وقف گردیده و شرح آن را کمال الدین عبدالرزاق سمرقندی در کتاب مطلع السعیدین 112 جزو حوادث سال 736 ه. ق آورده است.

موقوفات جامع گوهرشاد در هرات. موقوفات امیر علیشیر نوائی و موقوفات خاندان شیبانی و خانواده جویباری در بلخ. موقوفات مسجد جامع بخارا که بسیار با عظمت بود و به گفته ملازاده در سال 94 ه. ق توسط قتیبه بنا شده است.

موقوفات مسجد جامع بلخ که در وسط شهر قرار گرفته و بازارچه پیرامون مسجد جامع است که حدود نیم فرسنگ طول داشته. نهری دارد به نام دهاس یعنی ان چه ده آسیاب را می‏چرخاند این نهر از دروازه نوبهار می‏گذرد و روستاهای آن را تا سیاه جرد سیراب می‏ کند موقوفات مسجد بی‏بی خانم در سمرقند بی‏بی خانم زن اول تیمور است که این مسجد به نام او نامگذاری شده و بخاطر اهمیت هنری این مسجد در سال 1950 میلادی در یک کتاب مستقل دوباره تالیف و در مسکو به چاپ و منتشر شده است.


این مسجد در واقع مدرسه اتحاد است که به تقلید از مساجدی که حیاط مرکزی و چهار ایوان دارند ساخته شده است و تاریخ بنای آن به سال 808 - 801 ه ق می‏رسد این مسجد یا مدرسه نمونه‏ای است که تمام مساجد بزرگ ترکمنستان از روی آن اقتباس شده‏اند. موقوفات مدارس و مساجد غزنین که به گفته صاحب روضیات در ناحیه غزنین حدود دوازده هزار مدرسه و مسجد با شکوه بوده است و همه دارای موقوفاتی بوده‏اند.
 

وقف کتاب و کتابخانه‏ها

یکی از کارهای بسیار خوبی که عده ‏ای از خیر خواهان به خاطر رضای پروردگار به جا می‏آورند وقف کتاب است و یا این که ساختمانی را جهت کتابخانه وقف می‏ نمایند و موقوفاتی برای اداره آن تعیین می ‏نمایند این عمل خداپسندانه علاوه بر اجر معنوی و ثواب اخروی نام نیکی است که بعد از مرگشان از خود به جای می ‏گذارند.

و یاد آنها در تاریخ برای همیشه باقی می‏ماند و کتابها هم از خطر زوال و نابودی مصون و محفوظ می‏ماند و از آنها بهره‏برداری و استفاده می‏شود در هر دوره و عصری و در بیشتر ممالک اسلامی این گونه افراد فرهنگ دوست بوده‏اند.

واز این میان توجه قابل تحسین مسلمانان ماوراءالنهر و ترکستان دیروز و آسیای میانه امروز از همان قرون اولیه اسلام به وقف کتاب و کتابخانه اثر شگرفی در فراهم ساختن عوامل پیشرفت آموزش و پرورش در جهان داشته‏اند و همین امر موجب جذب طلاب علم به این ناحیه و وادار ساختن آنها به تحقیقات و پژوهشهای علمی گردید.

توسعه روز افزون کتابخانه‏ های گرانبها در آسیای میانه که حاوی کتب مختلف و مراجع نادر بوده‏اند و وجود امکانات رفاهی که از طریق عوائد موقوفات این کتابخانه‏ ها در اختیار مراجعین گذارده می‏شد نظر دانشمندان و پژوهشگران و قراء و نساخ را به خود جلب می‏ کرد.

چون هر وقت می‏خواستند می‏توانستند به آسانی به آن کتابخانه ‏ها بروند و از آثار ارزشمند موجود بهره گیرند از جمله کتابخانه معروف نوح بن منصور متوفی 387 ه. ق در بخاراست که ابن‏سینا کتاب هایش را بررسی کرده است چنان که می‏گوید...

سپس روزی از او دستور خواستم که به کتابخانه‏شان بروم و آنچه از کتاب‏ های پزشکی در آنجا بود بخوانم و مطالعه کنم پس مرا دستوری داد و به سرایی اندر شدم که خانه‏ های بسیاری داشت و در هر خانه‏ای صندوق‏های کتاب بود که روی هم انباشته بودند.

در یک خانه کتاب های تازه و شعر در دیگری فقه و بدین گونه در هر خانه‏ای کتاب های دانشی... بارتلد دانشمند بزرگ روس می‏نویسد که در همه سفرنامه‏ هایی که در قرون پنجم و ششم و هفتم هجری در وصف سمرقند نوشته شده از کتابخانه‏ های بزرگ آن سخن رفته است.

از قرن ششم هجری به بعد کتابخانه ‏ها شهرت فراوان یافت چنان که با فوت متوفی 626 ه ق که از مشاهیر جغرافی دانان اسلامی است از کتابخانه ‏های مرو، یاد کرده و می‏گوید در آن شهر دوازده کتابخانه هر یک شامل دوازده هزار جلد کتاب خطی بوده یاقوت سه سال در این شهر زیسته است.

با وجود گرانی کتاب‏ها چون همه دستنویس بودند و صنعت چاپ نبود می‏نویسد مراجعه به آن کتابخانه‏ ها و استفاده از آنها بسیار آسان بود چنانکه همیشه دویست جلد کتاب که هر یک دویست دینار ارزش داشت.

بدون وثیقه در خانه من و من در باغ و بوستان علم و ادب می‏چیدم و گل‏ها و میوه‏ ها می‏چیدم تا انجا که یاد زن و فرزند و دیار فراموشم شد. در سده نهم هجری شیخ محمد پارسا کتابخانه عمومی بزرگی در بخارا ایجاد کرد که حاوی نسخ خطی نادر و گرانبهایی بود.

در سده دهم و یازدهم هجری امرای هسترخانی (1007 تا 1200 ه) کتاب های فراوان و مهمی را در بخارا گرد آوردند و در این راه کوشش فراوانی مبذول داشتند.

کتابخانه دیوانعالی اول (1053 ه) خان خیوه یا خوارزم که مشتمل بر اسناد تاریخی مهمی بوده است.

اسناد و مدارک تاریخی به ما نشان می‏دهد که در قرن سیزده و چهارده هجری در بخارا و تاشکند کتابخانه‏ های قابل توجهی وجود داشته است از جمله کتابخانه جورابیک، باقی جان بیک، قاضی یحیی الدین شرف جان مخدوم ضیاء و غیره

در هر حال موضوع وقف کتاب و کتابخانه در آسیای میانه بخشی طولانی دارد که این مختصر را مجال آن نیست و تحقیقی جداگانه را می‏طلبد چون کتابخانه ‏های مستقلی از قبیل کتابخانه‏ های مدارس، مساجد نظامیه ‏ها، رباطها، خانقاه ها، بیت الحکمه ‏ها، دارالعامه ‏ها، کتابخانه‏ های شخصی دانشمندان وزراء و صدور خلفا و حکام د راین ناحیه فراوان بوده است.

و این کتابخانه‏ ها مانند مساجد و مدارس و... بمنظور بازسازی آنها و ترمیم کتابها و خرید کتاب های تازه و لوازم مورد نیاز و حقوق کارکنان همه از محل درآمد موقوفات تامین می‏شده است.

علی رغم رخدادهای تاریخی که پیوسته مسلمین و سرزمین‏های اسلامی را به مخاطره افکنده و با آن که مفاخر علمی و فرهنگی پیروان قرآن بویژه در آسیای میانه یا به تاراج رفته و یا طعمه حریق گشته در عین حال و با وجود همه حوادث ناگوار، با تربیت اسلامی، امت محمد (ص) را در حفظ و آفرینش آثار علمی و هنری خود همچنان کوشا داشته است.

به طوری که امروزه مشاهده می‏شود کتابخانه ‏های گرانقدر آسیای میانه هنوز همچون گوهر تابناک بر تارک جهان اسلام می‏درخشد.

نکته قابل ذکری که نباید آن را در اینجا نادیده گرفت این که ساکنین با ایمان آسیای میانه عمل به سنت حسنه وقف را منحصر در سرزمین‏های خویش نکرده بلکه در نقاط مختلف بلاد اسلامی هر جا که مناسب دیدند.

با اهداف اعتقادی دینی فرهنگی اجتماعی اقتصادی و یا سیاسی به تاسیس موقوفات اقدام می‏کرده‏اند چنان که در مسجد جامع اصفهان ساختمان صفه و مسجدی که در ضلع شرقی این مسجد قرار دارد به نام صفه عمر عبدالعزیز است که به وسیله عمر بن عبدالعزیز عجلی از خاندان ابی‏دلف در سده سوم هجری ساخته شده است .

در عقب این شبستان، شبستان زمستانی بسیار بزرگی وجود دارد که به نام بیت الشتاء نامیده شده که از آثار سلطان محمد بن باسنغر تیموری در سده نهم هجری است.

در ایوان صاحب روی کتیبه‏ای نام اوزون حسن پادشاه اقاقوینلو نوشته
شده است و مفاد آن تعمیراتی است که در سال 880 ه به امر آن پادشاه در این دیوان صورت پذیرفته. مسجد جامع گوهر شاد و موقوفات آن از بناهای ملکه نیکوکار گوهرشاد آغا است.

نصف جنوبی صحن قدیم یا صحن کهنه که مشتمل بر ایوان طلای فعلی است بانی آن امیر علیشیر نوائی وزیر دانشمند و دانش پرور سلطان حسین بایقرا در سال 872 ه. ق می‏ باشد در پیشانی ایوان طلا کتیبه‏ای است بخط محمد رضای امامی که تاریخ بنا را در زمان شاه مذکور نوشته شده است.

آب نهر خیابان مشهد که از مغرب به مشرق جریان داشته و از چشمه گیلاس سرچشمه گرفته و از زیر ایوانی غربی وارد صحن مطهر حضرت رضا (ع) می‏شده و از زیر ایوان شرقی خارج می‏گردیده از موقوفات امیر علی شیر نوائی متوفا 906 ه. ق بوده است.

در کتابخانه آستان قدس رضوی سی پاره‏ای از قرآن کریم وجود دارد بخط ترکان زمرد ملکه دختر سلطان محمود پسر محمد بن ملک شاه سلجوقی در سال 500 ه وقف بر آستانه مبارکه گردیده.

و بسیاری دیگر از لحاظ نوع مصارف موقوفات و ساختمان‏های وقفی تشکیل مجالس وعظ و عزاداری اطعام فقراء و مساکین تعلیم و تربیت عمومی تامین نیازهای بهداشتی، امور اجتماعی، آسایش و رفاه عمومی و... یا رشد و توسعه فرهنگی، اقتصادی و سیاسی را دنبال می‏کرده است و یا کسب اجر و ثواب اخروی و یا پیشبرد عقیده و مذهب.
 

اسلام در ترکمنستان

در ترکمنستان نیز تهاجم کمونیست‏ها به اسلام صورت سیستماتیک و شدید از سوی شوروی بر روی اسلام قرار گرفت. این تهاجم به صورت‏های گوناگون بروز یافت. انهدام مساجد و مدارس و سایر مراکز دینی، کشتار تعداد زیادی از علمای اسلام و رهبران مذهبی، مصادره اموال موقوفه... ر

ژیم حاکم برای مبارزه با اسلام راه‏ های گوناگون داشت، انتشار کتاب‏ های ضد اسلام تبلیغات الحادی، سخنرانی‏ها...اما تجزیه و تحلیل روزنامه‏ ها و مجلات شوروی نشان می‏دهد که به رغم این همه تبلیغات و رعب و فشار، اسلام همچنان به حکومت خود حتی در بین نسل جوان ادامه داد و از نظر کمی نیز به تعداد مسلمانان افزوده شده است.

یک دبیر کمیته جذب منطقه‏ای در ترکمن در بیانه‏ای که به مطبوعات داده گفته بود: هنوز هم در میان مردم کسانی هستند که اسیر باورهای دینی هستند و حتی جوانان اعم از دختر و پسر که در مدارس شوروی تربیت شده‏اند.

به دیدن اماکن مقدس رفته و به مسائل مذهبی احترام می‏گذارند جالب این که بنا به گزارش‏های مذکور معلمین مدارس شوروی نیز مراسم دینی را رعایت کرده و مرتب در مساجد حاضر می‏شوند.

ترکمنستان در 26 اکتبر 1991 میلادی 1370 شمسی به دنبال فروپاشی شوروی استقلال خود را به دست آوردند برخی از سیاستمداران با الهام از غرب به رغم باطن خویش اسلام را مانعی برای توسعه اجتماعی فرهنگی این کشور تلقی می‏کنند و گروهی دیگر با وجود آن که واقع گرایانه به اسلام می‏نگرند و آن را به عنوان ارزش‏های راستین مردم می‏انگارند .

ولی درصدد غیر سیاسی کردن نقش اسلام قدرت تحمل آن را ندارند که نیروهای معتقد به اسلام اصیل در راس امور سیاسی قرار بگیرند .

با این حال نیارف رئیس جمهور ترکمنستان در بخشی از سخنرانی خود به مناسبت سالگرد استقلال این جمهوری گفت: با توجه به تاثیر قرآن بر زندگی مردم ترکمنستان و وجود مشترکات تاریخی، فرهنگی و اسلامی، آموختن مفاهیم قرآنی برای نسل کنونی الزامی است.

از سوی دیگر «جوراباراموف، رئیس انستیتوی اقتصادی ترکمنستان و مشاور رئیس جمهور این کشور می‏گوید:...ما ترکیه را دریچه‏ای به غرب می‏ بینیم...»

مساجد زیارتگاه ‏ها و آرامگاه ‏های ترکمنستان
1) هزار صحابه در مرو (دوران تیموری) احتمالا بنای یاد بودی برای دو صحابه شهید پیامبر می ‏باشند.

2) مزار خواجه یوسف همدانی، که در آن ایوانی آجری و بلند است، این ایوان که سبک و سیاق بناهای ایلخانی و تیموری را دارد و احتمالا مصلای مرو بوده که اخیرا آرامگاه خواجه یوسف در جلو آن ساخته شده و آن را از صورت مصلی خارج کرده است. این بنا در بیرام علی نزدیک مرو است.

3) آرامگاه ابوالفضل سرخسی تنها یادگار سرخس کهن قرن پنجم و ششم هجری است در سرخس ترکمنستان.
4) بنای آرامگاهی یارتی گنبد در دوران سلجوقی واقع در محوطه باستانی یارتی گنبد.
5) بنای یاد بود سرباز گمنام در میانه شهر هاری قابل مقایسه و احتمالا اقتباس از آرامگاه خیام نیشابوری.

6) آرامگاه سلطان سنجر در مرو اواسط قرن 6 هجری.
7) آرامگاه محمد بن زید در مرو.
8) آرامگاه ابوسعید ابوالخیر در میانه خرابه ‏های میهنه کهن.

9) ابیورد در نزدیکی کاخکا، در حاشیه‏ های شرقی و غربی ابیورد بقایای معماری خشت و گلی در هیئت اتاق‏های مجاور همدیگر وجود دارد که از قدمت زیادی برخوردار نیست و احتمالا آخرین نشانه ‏های سکونت در ابیورد است .

که در سال 1153 هجری قمری به دستور نادرشاه افشار ساخته شد تا مسکن اسیران ایرانی شود که از خیره آزاد کرده بود (بارتولد، آب و آب باری صفحه 55)

10- تنها بنای بازمانده در ابیورد آرامگاه ابومصیب ازهاد و پرهیزداران ابیورد در جیه شرقی شهر است و آن بنای محقر و چهار ایوانی است ساده و بی‏پیرایه که مورد توجه مراجع مسلمانان قرار می‏ گیرد.

11- در شهر باغبای قدیم یا آنوی فعلی مسجدی با شکوه وجود داشته بنام مسجد سید جمال الدین و متعلق به قرن 9 هجری است این مسجد بر اساس زلزله شکافی‏های عمیق برداشته و مسئولین وقت اتحاد جماهیر شوروی به بهانه رفع خطر ریزش با بلد زر اقدام به تخریب آن کرده‏اند که هم اکنون دیوارهای کاشی کاری و گچبری در آن محل انباشته است.

12- از مهمترین مزار این شهر یعنی مرو ترکمنستان آرامگاه عطاء الملک جوینی است.

13- مزار ابوعلی دقاق نیشابوری عارف بزرگ قرن 4 هجری در آبادی باقر واقع در مغرب نسای جدید ترکمنستان.
 

وقف در  ازبکستان

ازبکستان از سرزمین‏هایی است که مهد علم و دانش روزگاری بوده است، به همین دلیل هم شاهد مساجد و زیارتگاه ‏های زیاد و جالبی در آن هستیم که به اختصار شهرهایش را بیان می‏کنیم.

بخارا بخارا که همیشه لقب بخارای شریف را داشته است و مقام شامخ ادبی خود را حفظ کرده، بسیاری از بناها مزارها مساجد و آثار تاریخی دیگر در بخارا یادگار مستقیم ایرانیان است.

آرامگاه معروف امیر اسماعیل سامانی یکی از مهمترین این بناها می‏ باشد که از اصیل‏ترین نمونه‏ های معماری ایرانی در جهان محسوب می‏شود. از زمره سایر این بناها می‏توان از آثاری چون مسجد کلان، مناره کلان.

مسجد میرخان، مدرسه میر عرب، مدرسه مادر جهان، خانقاه نادر، دیوان بیگی، مسجد عزیزخان، مقبره عصمت بخارایی، مزار بهاء الدین نقشبند مؤسس طریقت نقشبندیه در 12 کیلومتری بخارا در روستایی که زادگاه و محل خانقاه وی بود، نام برد.

به گفته واهبری بخارا «روم جهان اسلام» بود، یعنی از نظر علومی دینی بزرگترین شهر دانشگاهی به شمار می‏رفت.
 

در حال حاضر بزرگترین فرقه تصوف در دو شهر ازبکستان یعنی خیره و بخارا است و از چنان حرمت برخوردار است که بسیاری تصور می‏کنند.

اگر دو یا سه بار به زیارت مرقد بهاء الدین نقشبند که در کنار بخارا واقع است بروند گویی به زیارت کعبه نایل شده‏اند. اگر چه اکنون اطلاعی دقیق از وضع تصوف در ازبکستان منتشر نمی‏شود.

لیکن از قراین و شواهد می‏توان دریافت که هنوز هم در اعیاد مذهبی زوار زیادی به زیارتگاه‏  های مردان مقدس این منطقه چون بهاء الدین می‏روند. مسجد آقا سراهم در بخارا است.
 

شرح مسجدی قدیمی در تاریخ بخارا کرمینه از جمله روستاهای بخارا است و آب اواز آب بخارا است و خراج او از خراج بخارا است و وی را روستایی علیهده است و مسجد جامع دارد و اندروی ادبا و شعرا بسیار بوده‏اند و به مثل در قدیم کرمینه را با دیه خردک خوانده‏اند و از بخارا تا کرمینه چهارده فرسنگ است و نور جای بزرگ است .

و در وی مسجد جامع است و رباطهای بسیار دارد و به هر سالی مردمان بخارا و جای دیگر به زیارت آنجا روند و اهل بخارا در این کار تکلف کنند و کسی که به زیارت نور رود فضیلت حج دارد و چون بازآید شهر را خوازه بندند به سبب آمدن از آنجای متبرک بدین دیهه هرگز مسجد جامع نبوده است.

تا به روزگار ملک شمس الملک نصر بن ابراهیم بن طمغاج خان خواجه بوده است. از اهل الحیمه که او را خوانسالار خواندندی مردمی محتشم بود با خیل انبوه و از جمله عمال سلطان بود، وی مسجد جامع بنا کرد از خالص مال خود به غایت نیکو و مالی عظیم خرج و نماز آدینه گذارد.
 

قتیبه بن مسلم مسجد جامع بنا کرد اندر حصارا بخارا به سال نود و چهار و آن موضع بتخانه بود بر اهل بخارا را فرمود تا هر آدینه در آنجا قتبیه بنا کرده است. مردمان در وی نماز می‏کردند چون مسلمانی زیادت شد و رغبت مردمان به هر روز به اسلام بیشتر می‏شد پس بدان مسجد نگنجیدند تا... و چون مسجد جامع فرسوده و مسجد جامع حصار معطل شد.

و دیوان خراج شد و هیچ کس را در عمارت مسجد بزرگ آن اثر نبود که فضل بن یحیی برمکی را وی بسیار مال خرج کرد و بعد از آن هر کسی زیادت می‏کردند تا به روزگار امیر اسماعیل سامانی، وی بسیار خان‏ها خرید و به مقدار ثلثی از مسجد جامع زیارت کرد و نخستین کسی که ماه رمضان به مسجدها قندیل فرمود،

ابن‏فضل بن یحیی برمکی بود. حکایت آورند که به روزگار امیر سعید نصر بن احمد اسمعیل اندر ماه رمضان روز آدینه بود. به وقتی که مردم در مسجد جامع در شده بودند مسجد به یک باره فرورفت و خلق بسیار در وی هلاک شدند...

در مدت پنج سال مناره را ابوعبیدالله الجیهانی برآورد از خالص مال خویش اندر سال سیصد و شش و او وزیر سلطان بود بدان تاریخ... و این مسجد به این صنعت می‏ بود تا به روزگار ارسلان خان محمد خان سلیمان، او فرمود تا مسجد جامع از حصار دورتر کردند.

تا خللی پدید نیاید چنان که به وقت شمس الملک و ارسلان خان در شارستان خان‏های بسیار خرید و از مسجد جامع آنچه به حصار نزدیکتر بود فرمود نهادند و مناره به نزدیک حصار بفرمود تا آن مناره از آنجا برکندند و به شارستان فرمود نهادند چنان که مثل او در هیچ جای نبود در غایت تکلف و نیکویی (تاریخ بخارا - تالیف ابوبکر محمد بن جعفر النرشفی 348 - 286)
 

سمرقند و مساجد و زیارت‏گاه ‏های آن

شهر سمرقند یکی دیگر از شهرهایی است که نام آن با تاریخ ایران ارتباط نزدیک دارد. نام فارسی این شهر هرکنده بود و در آثار البلاد گفته شده است که نخست بنای قلعه را کیکاووس کرد، در سمرقند بناها و مدارس و مقایر بسیاری وجود دارد .

که به طور مستقیم یا غیرمستقیم یادگار ایرانیان است. مهمترین این مراکز بناهای معروف «شاه زند» است که مجموعه‏ای از آثار جالب معماری ایرانی و اسلامی است. در مرتفع‏ترین بخش این بناها مقابری است که متعلق به زمان‏های خیلی پیش از تیموریان و مقابر متأخرتر به خاندان تیموری تعلق دارند.

از دیگر آثار سمرقند باید از مسجد بی‏بی خانم (همسر امیر تیمور)، مسجد نمازگاه، مسجد خواجه احرار، مسجد ریگستان، مسجد کبود، مدرسه شیردار، مدرسه الغ بیک را باید نام برد.

آرامگاه رودکی اهل قریه پنج رودک از توابع سمرقند بود و مزار او در این قریه نه تنها از گذشته بلکه هنوز هم به عنوان مکان مقدسی مورد زیارت است.

خواجه عبیدالله احرار سمرقندی معروف به خواجه احرار مؤلف تحفه الاحرار یکی از بزرگترین مشایخ نقشبندیه که آرامگاه او در روستای کمانگران نزدیک سمرقند همواره زیارتگاه بوده است
 

خوارزم و مساجد

از مناطق دیگر ازبکستان که در دوران اسلامی همواره با تاریخ ارتباط داشته خوارزم است که فرهنگ باستانی ایران حتی پس از فتوحات اعراب مدت‏ها در آن استوار ماند و به ویژه نزد مردمی که به آئین زرتشت باقی مانده بودند، تا قرنها بعد سنن و رسوم باستانی پابرجا بود.

در سال 1873 این سرزمین تحت الحمایه روسیه شد و آن زمان آن را خیوه نامیدند. از جمله بناهای آن مسجد جامع کوش دروازه، مدرسه محمد امین خان، آرامگاه پهلوان عطار (پهلوان آتا) را باید ذکر کرد.

از مهمترین مزارهای بزرگان در این منطقه مرقد شیخ نجم الدین کبری عارف نامی قرن ششم و هفتم هجری و آرامگاه شهید الدین و طواط است.

از شهرهایی چون ترمذ (ترمیز) که دارای آثار متعددی مربوط به ایران است، از جمله مقبره کاکل دار آرامگاه حکیم ترمذی نام برد در تاشکند که نام قدیمی آن چاچ و بنا به گفته مورخان عرب «شاش» بود بناهای متعددی از قبیل خواجه ولی، مدرسه براق خان، مدرسه ابوالقاسم شیخ و مسجد شیخ وجود دارد.
 

قزاقستان و مسجد سازی

اسلام در اوائل قرن 19 میلادی سریعا به کمک روس‏ها در قزاقستان رواج یافت، هدف روس‏ها از این اقدام یکپارچه جمع کردن قبایل پراکنده در کنار هم برای راحت‏تر کنترل کردن و نظارت کردن بر سکنه این سرزمین بود به همین منظور روس‏ها مبلغین مسلمان تاتار را به میان مردم فرستاده و مسجد سازی میان قزاق‏ها را تشویق کردند.

ولی در اواسط همین قرن سیاست روس‏ها در این زمینه تغییر کرد و به گونه‏ای که بنای هر مسجد بنا بر اجازه رسمی بود. کم کم شمار ائمه جماعات و جمعه کم شد.

در ایالت جامبول قزاقستان بنای تاریخی جالبی به نام مقبره: «عاشیه بی‏بی» وجود دارد که در قزاقستان آن را «مروارید کهن شرق» لقب داده‏اند. بنای مقبره و نیز مقبره دیگری به نام «خواجه احمد یاسوی» (از صوفیان صاحب مکتب و طریقت این سرزمین) به سبک بنای مسجد بخارا و سمرقند دوران تیموری ساخته شده است.

مشهورترین صوفی ترک تبار شهر یاس از جنوب قزاقستان برخاست و او که «احمد یاسوی» نام دارد، از مشایخ قرن 12 میلادی است که پیروانش اسلام را در سراسر دنیای ترک زبان اشاعه دادند.
احمد یاسوی در یاس دفن گردید .

و این شهر به یکی از مراکز معتبر تصوف بدل شد و آرامگاه یاسوی به صورت یکی از مقدس‏ترین زیارتگاه ‏های آسیای میانه درآمد. تیمور در 1397 میلادی بر مزارش مسجدی ساخت و زائرین از نقاط مختلف مانند چین و هند به زیارتش می‏آمدند .

شهر یاسی از قرن 16 به ترکستان تغییر نام داد. این شهر نیز اکنون به همین اسم خوانده می‏شود و مسجد آن «مسجد حضرت» نام دارد، که زیارتگاه مردم می ‏باشد.
 

وقف در تاجیکستان

86 درصد از مردم آن پیرو آئین اسلام هستند که بخش عمده از آنان را اهل سنت تشکیل می‏دهند و اهل سنت این سامان غالبا مذهب حنفی دارند. گرایش دین گرچه بین عده از مردم تاجیکستان نیرومند است اما چندان فراگیر نم ی‏باشد،

زیرا در مدت چند دهه سلطه کمونیست آموزش علوم دینی به طور رسمی در آن متوقف بده و طالبان قادر نبوده‏اند برای تحصیل یا تکمیل معلومات دینی اسلامی به کشورهای مسلمان مسافرت کنند.

با این حال تظاهرات هفت هفته‏ای مردم برای سرنگونی یکی از اعضای حزب کمونیست شوروری سابق و رئیس پارلمان این کشور از نمون ه‏های بارز بازگشت به اعتقادات دینی است.

اعتراض‏های مذکور به صورت برگزاری نمازهای جماعت در مساجد و اماکن عمومی تجلی نمود و متعرضین در چادرهایی با مراسم دعا و قرائت قرآن و سخنرانی مردم را تحت تأثیر احساسات مذهبی و هیجان و هیجان‏های اسلامی قرار می‏دادند.
 

وقف در  آذربایجان و مساجد

خانقاه و مزار پیر حسین در 7 کیلومتری جنوب باکو مسجد جامع باکو از بناهای سلطان شیخ خلیل‏ا... که کتیبه آن تاریخ 780 ه. ق دارد گیلک مسجد از بناهای قرن 8 هجری قمری - مسجد قصر - مسجد زنده پیر اثری از قرن 7 هجری در دهکده مازاد در نود کیلومتری باکو.

مسجدی از قرن 10 هجری در شبه جزیره آبشوران در نخجوان - آرامگاه شیخ خراسان و مقبره گلستان در قرن 7 هجری توسط نخجوانی معمار مشهور آن عصر ساخته شد، بنای امام زاده گنجه که به احتمال زیاد یادگار ایرانیان است.
 

روقف در وسیه، مساجد، سازمان اوقاف

در روسیه تأسیس و حفظ ساختمان‏های مذهبی معمولا مورد موافقت دولت بود، حتی گاهی اوقاف مورد استقبال دولت نیز واقع می‏شد به طوری که در اوایل قرن 20 بیش از 26000 مسجد و 24000 مدرسه مذهبی در امپراتوری روسیه فعال بود. (این تعداد البته خان نشین‏های خیوه و بخارا را شامل نمی‏شود)

این سیاست جدید تساهل مذهبی حکومت مسیحی روسیه، خوشایند سایر حکومت‏های مسیحی نبود و بدون شک کلیسای ارتدکس نیز از آن حمایت نمی‏کرد. بعد از انقلاب منع به گونه‏ای ناگهانی تغییر کرد،

حکومت شوروی از همان ابتدا یک سیاست علنی ضد مذهب برای ریشه‏کن کردن مذاهب در پیش گرفتن، تشکیلات ظاهری مذاهب مشخص‏ترین و در نتیجه آسیب پذیرترین هدف‏های حکومت بود و مذهب زدایی نیز با حمله به آن‏ها آغاز شد. کمونیست‏ها اقدامات ضد مذهب خود را در مورد اسلام با بستن هزاران مسجد و مدرسه دینی آغاز کردند.

سپس به تدریج تا سال 1925 دادگاه ‏های شرع را بستند و در 1930 سازمان اوقاف را منحل کردند.

در نتیجه حکومت دولت شوراها، تغییرات زیادی در اعتقادات اسلامی مردم شوروی به وجود آمده است در دهه اول استقرار این حکومت چند همسری و حجاب ممنوع شد. شریعت یا دادگاه هایی که بر اساس احکام قرآن قضاوت می‏کردند و مدارس دینی و بسیاری از مساجد تعطیل شد. سازمان اوقاف از میان رفت و زیارت حج ممنوع شد.

، گرفتن روزه و پرداخت زکات با موانع بسیار روبه‏رو گشت چاپ قرآن و دیگر کتب مذهبی متوقف شد و در مقابل کتب مذهبی و ضد اسلامی سیل آسا انتشار یافت. نظارت بر امور مسلمین در اتحاد شوروی از طریق 4 مرکز مذهب انجام می ‏گیرد. مهمترین این مراکز مذهبی آسیای مرکزی و قزاقستان است.

قبل از انقلاب در این منطقه هیچ سازمان مذهبی وجود نداشت. قدیمی‏ترین و بزرگترین مرکز اسلامی در آن زمان «اوفا» بود که نظارت بر مسلمانان روسیه شرقی و مرکزی را بر عهده داشت.
 

موقف در  راکز مذهبی شوروی و حضور در مساجد

نظارت بر امور مسلمین در اتحاد شوروی از طریق 4 مرکز مذهب انجام می‏ گیرد. قبل از انقلاب در این منطقه هیچ سازمان مذهبی وجود نداشت.

جنگ جهانی دوم نقطه عطفی بود برای اسلام در شوروی، تحول واقعی با به رسمیت شناختن قانونی مراکز 4 گانه مذهبی از سوی دولت آغاز شد قبل از انقلاب چهار مرکز مشابه مذهب وجود داشت .

یکی در اوفا یکی در کریمه و دو تای دیگر در ماورای قفقاز، این مراکز در انجام اموری مانند تعلیم و انتصاب علما، احیای مساجد و انتشار کتب مذهبی قدرت داشتند. اما در دوران حاکمیت دولت شوراها این مراکز فتوا از میان رفت و دیگر هیچ مرکزی نبود که مسئولیت امور مذهبی و مساجد را رسما عهده دار باشد.

اگر به رسمیت شناختن مراکز 4 گانه مذهب، نشانه مدارای دولت با مذهب بنا شد دست کم راهی است به اعتراض رسمی به وجود اسلام در شوروی. تعداد مساجد رفته رفته افزایش یافت. اگر چه در اوایل دهه 1960 موج مخربی برای به تعطیلی کشاندن مساجد آغاز شد. زیارت حج دوباره برای گروه ‏های منتخب از زائرین آغاز شد.


اما تنها مشکل واقعی که امروزه در سر راه اکثر ملمانان روسیه برای شرکت در مساجد وجود دارد بعد مسافت است زیرا در بعضی مناطق مساجد در جاهایی پرت واقع شده‏اند. به درستی نمی‏توان یقین کرد که چه تعداد از مسلمانان به طور مرتب به مساجد می‏روند.

اما ائمه جماعات مساجد درگفتگوهای خصوصی اطمینان می‏دهند که تعداد بسیاری از مسلمانان در مساجد حضور می‏یابند البته در روزهای خاص مانند عید قربان و عید فطر مساجد مملو از مسلمانان است و صدها نفر در مراسم شرکت می‏کنند.
 

زیارتگاه در شوروی

دمیدوف در ادامه بحث قبل می‏نویسد: از جنبه ‏های برجسته در عید مسلمانان در سال 1927 میلادی این بود که صدها نفر از مسلمانان و غیر مسلمانان که تعدادی زیاد از آنان را جوانان تشکیل می‏دادند، به زیارت اسما موت آتا رفتند.میدوف آنگاه اظهار می‏دارد که این شور و علاقه برای زیارت به هیچ وجه غیر معمول نبود.
 

مساجد شوروی

مساجد از لحاظ مالی کلا متکی به کمک‏های مردمی هستند.
ریاست مساجد با یک هیئت اجرایی متشکل از سه عضو است. که از میان مسلمانان انتخاب می‏شوند این هیات مسئول رسیدگی به مساجد و حفاظت از آن‏هاست ولی در مسایل مربوط به سازمان‏های دولتی و دیگر گروه ‏های اسلامی، نمایندگی مسلمانان را نیز به عهده دارد و مرتب گزارش‏هایی به مردم می‏دهد.

یک کمیته سه نفره نیز برای مشاوره و بازرسی در امور هیأت انتخاب می‏شوند.

هر مسجد که برای انجام مراسم مذهبی باز است یک امام دارد، که در شوروی آن را امام خاطب می‏نامند زیرا هر دو کار امامت نماز و ایراد خطبه را به عهده دارد. دقیقا معلوم نیست چه تعداد از مساجد مؤذن دارد و در این صورت مؤذنین چند بار اذان می‏گویند.

تمام علمای اتحاد جماهیر شوروری باید در ارتباط با مراکز مذهبی باشند این مراکز علما را با مسئولیت‏های مختلف تعیین می‏کنند و به آن‏ها حقوق می‏دهند، روحانیون که در ارتباط با این مراکز نیستند به اصطلاح فاقد صلاحیتند و حق انجام هیچ گونه مذهبی را ندارند.
 

تعداد مساجد فعال شوروی

تعداد مساجد فعال شوروی در حال حاضر معلوم نیست و راهی برای تحقیق در این زمینه وجود ندارد، زیرا منابع خبری شوروی به این مطلب حساسند و از گزارش آن طفره می‏روند.

برآوردهایی نیز که در این زمینه ارائه می‏شود اختلافات فاحشی با یکدیگر دارند (تاریخ انتشار این کتاب اسفند 1366) بر اساس یکی از برآوردهای اخیر تعداد مساجد به 450 بالغ می‏شود که 143 مسجد در آسیای مرکزی و قزاقستان، 200 مسجد در سیبری و شوروی اروپایی 45 مسجد در قفقاز شمالی و 16 مسجد در آذربایجان قرار دارد.

(Religion in commanist lands . VOL. 7. NO.3. 1979.P.151,2) در سال‏های اخیر مساجد جدیدی ساخته شده برای مثال در گورگی در سال 1978 و تعدادی از مساجد قدیمی نیز مرمت شده‏اند.
 

مدارس مذهبی شوروی

در اتحادیه جماهیر شوروی دو مدرسه مذهبی وجود دارد یکی در بخارا و دیگری در تاشکند بنای این دو مدرسه در قرن 16 میلادی پایه ریزی شد و هر دو بعد از انقلاب همزمان با مدارس مذهبی دیگر بسته شدند.

مدرسه میر عرب در بخارا فعلا فعال است و حدود هفتاد طلبه دارد طول مدت تحصیل در این مدرسه هفت سال است این مدرسه تنها جایی است که دوره مقدماتی تحصیل علوم دینی را آموزش می‏دهد.

مدرسه «برکه خان» در تاشکند مرحله عالی علوم دینی را تعلیم می‏دهد در سال 1974 به مناسبت یکهزار و دویستیمن سالگرد تولد اسماعیل النجاوی (که در نزدیکی سمرقند مدفون است) مدرسه را به نام او نامگذاری کردند.

طول مدت تحصیل در این مدرسه چهار سال است طلاب منتخب این مدرسه برای اتمام تحصیلاتشان به دانشگاه اسلامی خارج کشور مانند الازهر در قاهره اعزام می‏شوند.
 

مراکز مذهبی چهارگانه

مراکز مذهبی کلیه جنبه ‏های اجرائی اسلام در اتحاد جماهیر شوروی را زیر نظر دارند آنها تحت نظر شورای امور مذهبی قرار دارند این شورا خود وابسته به شورای وزیران اتحاد جماهیر شوروی است.

چهار مرکز مذهبی وجود دارد که هر یک مسئول منطقه خاصی است
1) مرکز مذهبی آسیای مرکزی و قزاقستان: اداره این مرکز در تاشکند جمهوری ازبکستان است. مذهب حنفی، مدیر مرکز که از بیست سال پیش تا کنون مسئولیت مرکز را به عهده دارد.

مفتی «ضیاالدین خان ابن‏ایشان بابا خانوف» است حوزه قضایی این مرکز 5 جمهوری قزاق، قرقیز، تاجیک، ترکمن و ازبک است از جهات بسیاری این مرکز مهمترین و بزرگترین مرکز اسلامی در شوروی است.

2) مرکز مذهبی سیبری و شوروی اروپایی: اداره این مرکز در اوفا جمهوری خود مختار با شعیر واقع است مذهب حنفی، مدیر این مرکز مفتی «طلقت تازیق» است. حوزه قضایی این مرکز کلیه مسلمانان جمهوری متحد شوروی سوسیالیستی روسی (به غیر از داغستان و قفقاز شمالی) و جمهوری لیتوانی و روسیه سفید را دربر می‏ گیرد.

3) مرکز مذهبی قفقاز شمالی و داغستان: اداره این مرکز در مخاچ قلعه درون جمهوری خود مختار داغستان است. مذهب حنفی و ریاست این مرکز را مفتی «محمود جکی یف» به عهده دارد.


4) مرکز مذهبی ماورای قفقاز: اداره این مرکز در باکو جمهوری آذربایجان قرار دارد. مذهب آن شیعه و سنی حنفی است. ریاست آن را فردی شیعه به نام شیخ الاسلام شکورپاشایوف به عهده دارد. حوزه قضایی این مرکز مسلمانان ساکن جمهوری‏های ارمنستان، آذربایجان و گرجستان را دربر می‏ گیرد.

روس‏ها برای آن که مسلمانان را به اجبار به مسیحیت بکشانند تدابیر نهایی از جمله تخریب بسیاری از مساجد، مصادره اموال، محروم کردن تاتارها از حقوق مدنی را به کار بردند اما موفقیت به دست نیاورند.
 

پی نوشت :

1-برای اطلاع بیشتر رجوع شود به کتاب جغرافیایی تاریخی و سیاسی آسیای مرکزی و تألیف غلامرضا گلی زواره.
نویسنده: نادر ریاحی سامانی
* این مقاله در تاریخ  14012/2/27 بروز رسانی شده است.