مسجد گوهرشاد مشهد و موقوفات آن

مقدمه

مهد عليا، گوهرشاد آغا يا گوهرشاد بيگم از اشراف زنان خراسان (1)، زني بسيار باوقار، خردمند، ثروتمند و با احتياط بود. او به کثرت رحم و اطعام و انعام و صدقات و خيرات و مبرات موصوف بود و در حسن تدبير و سياست و حيا، مقامي والا داشت (2) به گفته‏ي مرحوم حاج ملا هاشم خراساني: مخدره گوهرشاد آغا مسلما شيعه بوده و در کمال اخلاص و حسن عقيده، مسجدي را در مشهد مقدس بنا نهاد (3).
وي به سال 780 ه ق ديده به جهان گشود و در نهم رمضان سال 861 ه ق در سن هشتاد و يک سالگي (4)بر اثر وسوسه‏ي جمعي به فرمان ميرزا سلطان ابوسعيد بن سلطان محمد بن ميرانشاه بن امير تيمور - برادرزاده‏ي شاهرخ - در هرات به قتل رسيد (5) پيکر او در مدرسه‏ي گوهرشاد هرات که خود آن را ساخته بود، در کنار مزار شوهرش به خاک سپرده شد. پسرش، ميرزا بايسنقر نيز در اين مدرسه، در جوار قبر مادر و پدرش مدفون است (6).
پدر گوهرشاد آغا، امير غياث‏الدين ترخان - يکي از امراي عهد تيموري - بود (7) که در جنگ‏هاي بسيار شرکت داشته و چنگيزخان او را «ترخان» کرده بود. ترخان يا آغاجي يا آغجي، عنوان منصبي در دستگاه امراي ماوراءالنهر و خراسان بود، که صاحب اين منصب، واسطه‏ي ميان سلطان و رعيت بود. و به خاطر حشمت و نفوذي که داشت، بدون واسطه و بدون التزام به رعايت نوبت و رخصت نزد سلطان بار مي‏يافت (8) مادر گوهرشاد آغا، بانو خان‏زاده بيگم است که در ماه رجب سال 814 ه ق در مشهد مقدس وفات کرده و در جوار مرقد مطهر حضرت رضا - عليه‏السلام - دفن شد (9).
همسر گوهرشاد آغا، اميرزاده شاهرخ بن امير تيمور گورکاني است. وي در روز پنج‏شنبه چهاردهم ربيع‏الثاني
سال 779 ه ق متولد شد و در سال 850 ه ق در شهر ري درگذشت. جنازه‏اش به هرات حمل و در مدرسه‏ي گوهرشاد آغا دفن شد. دوران سلطنت شاهرخ چهل و سه سال بود (10).
گوهرشاد آغا دو پسر داشت. يکي ميرزا ابراهيم يا ابراهيم سلطان که در ماه شوال سال 796 ه ق متولد شد و در ماه شوال سال 837 ه ق درگذشت. ديگري بايسنقر ميرزا که در سال 802 ه ق متولد شد و در سال 837 ه ق درگذشت (11). اين دو برادر به حسن خط و ساير کمالات ممتاز بودند.
بايسنقر ميرزا، خوش‏طبع و هنرمند و هنرپرور بود و در خط ثلث، سرآمد خطاطان محسوب مي‏شد. در کتابخانه‏اش پيوسته چهل نفر از خوشنويسان و تذهيب‏کاران و نگارگران مشغول کتابت، تذهيب و تصوير بودند.
کتيبه‏ي پيش‏تاق مسجد گوهرشاد مشهد به خط ثلث از همين بايسنقر ميرزا پسر او است که در بيست سالگي آن را نوشته و از قدرت و قوت قلم، معجزه‏اي به يادگار گذاشته است (12).
همچنين کتابت بزرگترين قرآن موجود که طول هر صفحه‏ي آن دو ذرع و نيم و عرض آن يک ذرع و دو گره است و به خط محقق، از جمله آثا ارزنده‏ي او است. برخي از صفحات آن در کتابخانه‏ي آستان قدس (13) و بيشتر کتابخانه‏ها و موزه‏هاي تهران موجود است.
ترتيب شاهنامه و الحاق مقدمه‏ي معروف بايسنقري بر آن توسط همين اميرزاده در سال 829 ه ق صورت پذيرفته است (14).
بايسنقر ميرزا دوست‏دارترين و باني زيباترين مکتب کتاب‏سازي در ايران بوده و در هيچ دوراني به اندازه‏ي زمان او نسخه‏هاي نفيس و زيبا نوشته و تصوير نشده است، به طوري که کمتر کتابخانه‏اي در جهان هست که از کتاب‏هاي کتابخانه‏ي بايسنقر نسخه‏اي در آن يافت نشود (15).
پسر ديگر گوهرشاد آغا، نواب ميرزا سلطان ابراهيم به غايت مستعد و هنرمند و فاضل بود و نيکو مي‏نوشت و از مولانا پير محمد شيرازي تعليم گرفت (16).
هم‏اکنون قرآني به خط نسخ بسيار عالي از ميرزا سلطان ابراهيم در موزه‏ي کتابخانه‏ي آستان قدس رضوي به شماره‏ي / 114 موجود است که آن را در سال 827 ه ق نوشته است و در همين سال وقف بر روضه‏ي منوره‏ي حضرت رضا - عليه‏السلام - کرده است (17).
همچنين کتيبه‏ي سنگي به خط او بر سردر مدخل صحن مير علاءالدين در شيراز موجود است (18).
کتيبه‏هاي مدارسي مثل دارالصفاء و دارالايتام که در شيراز در آن ايام احداث نموده، و در عمارت بقعه‏ي ظهيري نيز به خط خود ميرزاست. هم او غزل «به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست» را در صفه‏ي مقبره‏ي سعدي شيرازي نوشته است (19).
مصحفي نيز به قطع دو ذرع در طول و يک ذرع و نيم در عرض نوشته است (نظير آنچه برادرش بايسنقر نوشته است) و وقف بر مزار بابا عمادالدين لطف‏الله نموده است.
ميرزا سلطان ابراهيم هم‏چون برادرش ارباب فضل را دوست مي‏داشت و با ايشان محشور بود، از جمله حافظ ابروي هروي مؤلف، زبدةالتواريخ را به اسم بايسنقر ميرزا نگاشت. بعد از رحلت بايسنقر ميرزا به شيراز رفت و در خدمت ميرزا سلطان ابراهيم بود. هم‏چنين شرف‏الدين علي يزدي نيز در شيراز در خدمت سلطان ابراهيم بود و تاريخ ظفرنامه را به اعانت و رعايت او و همراهي جمعي از فضلا نوشت (20).

آثار گوهرشاد آغا

چنان که اشارت رفت، شخص مهد عليا گوهرشاد آغا نيز به هنر و دانش‏پروري مشتهر بود، پيوسته گروهي از ماهرترين مهندسين عصر و مشهورترين خطاطان و تذهيب‏کاران را به خدمت داشت. رييس اين مهندسين، استاد قوام‏الدين شيرازي معمار بود (21) از جمله آثاري که به همت گوهرشاد آغا ساخته شده (22) عبارتند از:
1. مسجد جامع گوهرشاد بيگم در هرات که در غايت نزاهت و تکلف و نهايت عظمت و لطافت است و هر جمعه در آن مقام لازم‏الاحترام جمعيت تمام دست مي‏دهد و به رفعت و وسعت مزين و محلي است.
2. مدرسه و خانقاه مهد عليا گوهرشاد آغا در هرات که «به حليه‏ي تکلف و به انواع زيب و زينت محلي و آراسته و به وفور فسحت و کثرت متانت از اکثر بقاع اين بلده‏ي جنت صفات ممتاز و مستثني است و در اين اوقات چهار نفر از علماي پسنديده صفات در آن بقعه فايض‏البرکات به درس و افاده قيام و اقدام مي‏نمايند و از موقوفاتش به حظي وافر محظوظ و بهره‏ور مي‏گردند (23) «.
کار ساخت اين مدرسه‏ي کم‏نظير سال 820 ه ق شروع شده و در سال 841 يا 836 ه ق بناي آن به اتمام رسيده است و در کنار آن کتابخانه و بيمارستان و مهمان‏سرا نيز احداث کرده است. اين مجموعه‏ي فرهنگي توسط گروهي از معماران برجسته به رياست استاد قوام‏الدين شيرازي معمار (درگذشته‏ي 846) ساخته شده است و جعفر جلال هروي خطوط کتيبه‏هاي آن را نوشته و استاد ميرک هروي کتيبه‏ها را تذهيب و و تزيين نموده است (24).
3. مسجد جامع گوهرشاد در مشهد مقدس رضوي (ع) که يکي از مهمترين ابنيه‏ي دوران شاهرخ است و در جنوب حرم مطهر حضرت رضا (ع) واقع شده است.
گوهرشاد آغا در سال 812 ه ق ساخت اين مسجد را شروع کرده و به موجب تاريخي که در کتيبه‏ي ايوان مقصوره و به خط پسرش بايسنقر ميرزا نوشته شده، اين بناي باشکوه در سال 821 ه ق به انجام رسيده است. لکن گويا چند سال پس از اين نيز کار ساختمان ادامه داشت (25) اين مسجد در زميني به مساحت 8,798 متر مربع که 6,048 متر مربع آن زيربنا و 2,750 متر مربع ديگر، مساحت صحن مسجد است، ساخته شده و چهار ايوان و دو گلدسته و يک گنبد دارد، ايوان طرف قبله‏ي مسجد معروف به ايوان مقصوره است که بزرگترين ايوان اين مسجد است با ارتفاع 25 ذرع با مقرنس کاري و کاشي معرق براق تزيين شده، اطراف محراب کتيبه‏اي از کاشي معرق به خط ثلث دارد. ارتفاع گنبد 41 ذرع و ارتفاع هر يک از گلدسته‏ها نيز 41 ذرع است. بر پيشاني ايوان مقصوره، کتيبه‏اي به خط ثلث جلي از بايسنقر پسر گوهرشاد آغاست که از شاهکاري‏هاي هنر خطاطي به شمار مي‏رود. ديگر کتيبه‏ها به خط محمدرضا امامي است. اغلب کاشي‏کاري‏ها و تزيينات اين مسجد در سال‏هاي 1053 و 1087 و 1111 ه ق و پس از آن صورت پذيرفته است (26).
ساختمان مسجد گوهرشاد نيز زير نظر استاد قوام‏الدين
شيرازي ساخته شده است.
موقوفات بانو گوهرشاد آغا
گوهرشاد آغا پس از اتمام بناي مسجد در تاريخ نيمه‏ي رجب سال 829 ه ق رقباتي را وقف اين مسجد کرد. وي توليت اين موقوفات را با اولاد خود و در صورت انقراض اولاد واقفه با اولاد علي حميدي علوي مشهدي رضوي، و در صورت انقراض اولاد ذکور و اناث علوي، توليت با يکي از صلحاي سادات عظام مشهد قرار داده شده است.

مصارف موقوفات

1. از مجموع درآمد رقبات، يک عشر، حق‏التوليه متولي ؛
2. يک عشر ديگر جهت کارمندان و ضابطان و عمال و معمار بقاع ؛
3. مابقي درآمد صرف عمران و آبادي مسجد گوهرشاد گرديد.
4.مازاد درآمد بر ارباب اين وظايف:
1. وظيفه‏ي امام جماعت نمازهاي پنج‏گانه ساليانه 1,100 کپکي (27) و 20 خروار گندم ؛
2. وظيفه‏ي خطيب، سالانه مبلغ 100 کپکي نقد و مقدار 10 خروار گندم ؛
3. وظيفه‏ي مصدر(28) و وظيفه‏ي معرف (29) خوش‏خوان که روز جمعه و دوشنبه‏ي هر هفته يک جزو يا بيشتر قرآن بخوانند براي واقفه [...] نقد کپکي و پنجاه خروار غله بالمناصفه ؛
4. وظيفه‏ي حفاظ خوش‏خوان که در روز جمعه و دوشنبه‏ي هر هفته يک جزو يا بيشتر قرآن بخواند، ساليانه مبلغ 2,100 کپکي و 50 خروار غله بالمناصفه ؛
5. وظيفه‏ي مؤذنان، ساليانه نقد 1,600 کپکي و 62 خروار غله بالمناصفه ؛
6. وظيفه‏ي فراشان ساليانه نقد 1,600 کپکي و بيست خروار گندم و جو.
در صورتي که از درآمد رقبات موقوفه چيزي اضافه آمد با صلاح‏ديد متولي، به زوار حضرت رضا - عليه‏السلام - از صلحا و اعراب مکه و مدينه و مسافران بدهند.

ساير موقوفات مسجد گوهرشاد

از زمان تنظيم وقف‏نامه‏ي گوهرشاد آغا تا اول سال 1373 خورشيدي گروهي از خيرخواهان بر اين مسجد بزرگ جهان
تشيع املاکي را وقف کرده‏اند:
1. در جمادي‏الثاني 1111 ه ق که 34 تن از اهالي بوژمهران نيشابور حدود 200 رقبه از زمين و باغ مثمر و مشجر و توتستان و دالستان مثمره و غير مثمره و مجري‏المياه و غيره را وقف اين مسجد کرده و توليت آن را با متولي جامع گوهرشاد قرار داده‏اند تا عوايد حاصله از اين موقوفات صرف فرش و روشنايي مسجد جامع گوهرشاد بشود.
2. در رجب سال 1116 ه ق، حاج محمدرضا تاجر اردستاني، ساکن مشهد مقدس، هشت شبانه‏روز آب از قنوات عليا و سفلاي قريه‏ي اسحاق‏آباد نيشابور را وقف مسجد گوهرشاد کرده است تا عوايد آن صرف روشنايي و فرش و تعميرات اين مسجد شود و توليت اين موقوفه با ناظر مسجد گوهرشاد در هر عصر است. اين وقف‏نامه سي و هفت مهر و تأييديه دارد که توسط متوليان يا علماي برجسته‏ي مشهد نوشته شده است.
3. در صفر سال 1140 ه ق خواجه محمداکبر ولد حاج محمدشفيع اسحاق‏آبادي و ورثه‏ي حاجي مير معين‏الدين و محمدجان ولد محمدصالح و کربلايي محمدعلي ولد حاج محمدحسن اسحاق‏آبادي کلا يازده طاق و يک دانگ از قنات اسحاق‏آباد عليا و سفلي و خان بازق را وقف کردند تا عوايد آن صرف روشنايي و بورياي مسجد حاج محمدصادق در قريه‏ي اسحاق‏آباد شود و باقي آن به مصرف روشنايي و بوريا و ساير مصارف مسجد جامع مشهد برسد.
4. در ذي‏قعده‏ي سال 1166 ه ق محمدابراهيم بيک مختاري بيات ربع مزرعه‏ي دشديش از بلوک اسحاق‏آباد نيشابور و نصف مزرعه‏ي عبدل‏آباد از بلوک اسحاق‏آباد نيشابور و شش هفتم از نصف مزرعه‏ي دولت‏آباد کلان بلوک درب قاضي و يک طاق و نيم از مدار دوازده سهم آب قريه‏ي فوشجان بلوک مازول با اراضي و صحاري را بر مسجد جامع گوهرشاد مشهد وقف مي‏کند. عوايد آن صرف تعمير و روشنايي و وظيفه‏ي فراشان و بوريا و تطهير و تنظيف و ائمه‏ي جمعه و جماعت اين مسجد بشود. يک عشر از درآمد حاصله از آن ناظر املاک مزبور است که ارشد ائمه‏ي مسجد گوهرشاد است و به صيغه‏ي حق‏التوليه‏ي آن يک عشر را اخذ و تصرف نمايد و اگر مازادي بر مخارج ياد شده داشت، صرف صلحاي مستحقين شود به اين صورت از کل عوايد يک عشر حق ناظر و يک عشر از مابقي خرج مصالح مسجد شهر نيشابور و بقيه خرج مسجد گوهرشاد شود.
5. در ربيع‏الثاني سال 1169 ه ق سيد ميرزا و مير محمدرضا و مير محمد ابول نه قطعه باغات دالستان و محوطه‏هاي مزروعي در قريه‏ي ازغد بلوک اردمه از بلوکات مشهد را وقف مسجد گوهرشاد کرده تا به مصرف تعميرات و روشنايي و مرمت و وظيفه‏ي حفاظ و طلاب علوم ديني شود. توليت اين موقوفه با ناظر مسجد گوهرشاد است.
6. در محرم سال 1240 ه ق خالق‏وردي و شيرعلي شوريابي، همگي مجري‏المياه و مزرعه‏ي ميناآباد (ميرکاکا) از بلوک تاغنکوه بخش فديشه‏ي نيشابور را بر مسجد گوهرشاد وقف کردند تا عوايد آن صرف حصير و چراغ مسجد جامع و تعمير ساير مصارف ضروري شود. توليت اين موقوفه با حاکم شرع است.
7. در تاريخ 1294 و 1300 ه ق عبدالکريم ناظر مستشارالملک، سه چهارم از مزرعه‏ي گوندوک و نصف قنات و نيمي از مزرعه‏ي سياسک و دو باب دکان در بازار مشهد را بر مسجد گوهرشاد وقف کرد تا به مصرف روضه‏خواني در مسجد گوهرشاد و نهار خدمه‏ي اين مسجد برسد، توليت اين وقف با ميرزا محمد پسر واقف و اولاد او است.
8. در رمضان سال 1315 ه ق حاج سيد عبدالله متولي مسجد جامع گوهرشاد يک ربع از يک باب دکان واقع در حاشيه‏ي خيابان عليا، نزديک کوچه‏ي چهارباغ را وقف مي‏کند تا از عوايد و درآمد آن، تلاوت قرآن نمايند و توليت آن، با
اولاد واقف و پس از انقراض با متولي شرعي مسجد گوهرشاد است.
9. در رمضان سال 1315 ه ق همان حاج سيد عبدالله متولي مسجد جامع گوهرشاد حسب‏الوصايه‏ي عمه‏اش همسر قوام‏التوليه يک باب منزل واقع در کوچه‏ي زير نقاره‏خانه را وقف روضه‏خواني کرده و توليت با اولاد واقف و پس از انقراض با متولي مسجد گوهرشاد است.
10. در رمضان سال 1315 ه ق حاجيه آغا شاهزاده خانم همسر حاج سيد عبدالله متولي مسجد گوهرشاد و دختر سهام‏الملک از جانب حاجيه بي‏بي شمس‏الحاجيه همسر عطاءالله خان تيموري يک باب دکان واقع در حاشيه‏ي خيابان عليا نزديک کوچه‏ي چهارباغ و تلگراف‏خانه و نيز سه‏چهارم از يک باب دکان متصل به دکان ياد شده را وقف مي‏کند تا عوايد آن را صرف زيارت نجف، کربلا و مشهد و تلاوت قرآن شود. توليت اين وقف با شوهر واقف است که متولي مسجد گوهرشاد بود.
11. در محرم سال 1322 ه ق خسرو ميرزا ملقب به برهان‏الملک دو باب دکان در کوچه‏ي سياه‏آب پايين خيابان را وقف مي‏کند تا از عوايد آن در مسجد گوهرشاد روضه‏خواني شود. توليت اين وقف با حاج سيد عبدالله متولي مسجد گوهرشاد و متوليان جامع گوهرشاد در هر زمان است.
12. در جمادي‏الاولي سال 1323 ه ق بانو امي خانم دختر آقا بهاءالدين ابردهي نصف از يک باغ ميمي و مشجر واقع در ابرده را وقف کرده است تا منافع آن صرف کليه‏ي مخارج مسجد گوهرشاد شود. توليت اين وقف با متولي مسجد مزبور در هر زمان قرار داده شده است.
13. در محرم سال 1336 ه ق ميرزا صدرالدين نجدالسلطنه مزرعه‏ي شهر کهنه‏ي جلگه‏رخ از توابع تربت حيدريه‏ي خراسان را وقف مي‏کند تا منافع آن صرف مقبره‏ي واقف و روضه‏خواني در مسجد گوهرشاد و خريد پوستين براي زوار امام رضا - عليه‏السلام - و فقرا و کتابخانه‏ي مسجد گوهرشاد و خريد کتاب براي طلاب بشود و توليت آن را با متولي مسجد گوهرشاد قرار داده است.
14. در تاريخ 1373 ه ق برابر با 1332 ه ش حاج سيد سعيد طباطبائي نائيني يک باب منزل در مشهد و يک قطعه باغ در ابرده سفلي و دو سهم مزرعه‏ي هاشم‏آباد تبادکان و پنج هزار جلد کتاب خطي و چاپي را وقف مي‏کند تا از درآمد حاصله تلاوت قرآن و روضه‏خواني در مسجد گوهرشاد و زيارت حضرت رضا - عليه‏السلام - و خريد کتاب و صحافي و مرمت شود و توليت آن را با متولي جامع گوهرشاد قرار داده است.

پی نوشت:

1- ماثرالملوک، خواندمير، تهران، رسا 1372 ش، ص 167.
2- مطلع‏الشمس، محمدحسن خان صنيع‏الدوله، افست تهران، پيشگام، 1362 ش، ج 2، ص 139.
3- منتخب‏التواريخ.
4- زبدةالتواريخ، حافظ ابرو، تصحيح سيد کمال حاج سيد جوادي، تهران، نشر ني، 1372، ج 2، ص 966.
5- تاريخ حبيب‏السير في اخبار افرادالبشر، خواندمير، تهران، خيام، 1333، ش، ج 4، ص 68.
6- هرات: تاريخ‏ها، آثارها، رجال‏ها، خليل‏الله خليلي، بغداد، المعارف، 1394 ه ق، ج 1، ص 56.
7- شمس‏الشموس، حاج محمد احتشام کاويانيان. مشهد، 1354 ش، ص 263.
8- رک، حبيب‏السير، ج 3، صص 468،324 و 476.
9- گنج دانش، محمدتقي خان حکيم، تهران، زرين، 1366 ش، ص 566.
10- ظفرنامه، شرف‏الدين علي يزدي، انتشارات فن، تاشکند، 1972 م، ص 351.
11- حبيب‏السير ج 3، ص 541.
12- اطلس خط، تحقيق در خطوط اسلامي، حبيب‏الله فضائلي، انجمن آثار ملي اصفهان، 1350 ش، ص 329.
13- راهنماي گنجينه‏ي قرآن، احمد گلچين معاني، مشهد، اداره‏ي کتابخانه‏ي آستان قدس، 1347 ش، ص 129.
14- ظفرنامه، ص 351.
15- احوال و آثار خوشنويسان، مهدي بياني، تهران، دانشگاه تهران، 1358 ش، ج 4، ص 41.
16- تذکره‏ي خوشنويسان، هدايت‏الله لسان‏الملک، تهران، يساولي «فرهنگسرا»، بي تا، ص 21.
17- راهنماي گنجينه‏ي قرآن، ص 137.
18- احوال و آثار خوشنويسان، ج 4، ص 4.
19- غزلهاي سعدي، به کوشش نورالله ايزدپرست (دانش)، تهران، 1362 ش، ص 125.
20- گلستان هنر، 35-34.
21- هرات: تاريخ‏ها، آثارها، رجال‏ها، صص 57-56.
22- براي اطلاع بيشتر در مورد بناهايي که به دست گوهرشاد آغا ساخته شده‏اند. رک: دونالد ويلبر و ليزا گلمبک، معماري تيموري در ايران و توران، ترجمه‏ي افسر و کياني، سازمان ميراث فرهنگي کشور، 1374. شماره‏هاي 90، 70، 69. [وقف، ميراث جاويدان].
23- رساله‏ي مزارات هرات، اصيل‏الدين هروي، ص 182.
24-هرات: تاريخ‏ها، آثارها، رجال‏ها، ص 57.
25-مطلع‏الشمس، ج 2، ص 139.
26-همان، ج 2، ص 138.
27-کپک يا کبک نام فرزند تووا از خانان مقتدر فرغانه است که بين سال‏هاي 1326-1318 ميلادي ماوراءالنهر را تصرف کرد و براي خود درباري ترتيب داد. او از ميان خانان مغولي اول کسي بود که با استفاده از سکه‏هاي ايراني، به نام خود سکه‏هاي يک درهمي (1/3 مثقال) و يک ديناري (شش درهمي) زد و رواج يافت. اين سکه‏ها در زمان تيمور و جانشينانش به نام سکه‏هاي کپکي مشهور شد. زبدةالتواريخ، ج 1، ص 86.
28- مصدر: مأمور انجام کاري، گماشته.
29- معرف به معني آن که نزد قاضي و سلطان، مردمان را شناساند، يا آنکه در مهماني‏ها و ماتم‏ها، نام و شغل هر واردي را به آواز بلند به قصد تعريف گويد. در اين وقف‏نامه گويا مراد مسؤول تبليغات روز جمعه و... باشد.

منبع: ميراث جاويدان