بررسی اثرات وقف بر توسعه اقتصادی شهرها
وقف همواره و در طول تاریخ یکی از موثرترین راه های کمک و همدلی و همواره برای اهداف متعالی انسانی در جوامع مختلف پشتوانه ای اقتصادی بوده است، این سیر نیکو با ظهور و گسترش اسلام نیز بسیار رونق گرفت؛ تا جایی که به تدریج، یکی از بزرگ ترین منابع گسترش رفاه اجتماعی و رفع فقر در سایه نشر و ترویج فرهنگ اسلامی محسوب می شود که آثار اقتصادی، مذهبی، جغرافیایی، فرهنگی و آموزشی مهمی به همراه دارد. (1)تعریفی که ماده ی 55 قانون مدنی از وقف ارائه می دهد بدین شرح است: «وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس و منافع آن در راه خدا بخشیده شود.» وقف را از دید اقتصادی می توان تغییر در به کارگیری منابع، از استفاده فردی به استفاده اجتماعی برای نسل کنونی و نسل های آینده تعریف نمود که افراد زیادی از خدمات یا منافع آن استفاده می کنند.
از این رو توسعه وقف، به عنوان نهادی خصوصی (غیر دولتی) در اقتصاد اسلامی، از یک طرف بر میزان پس انداز می افزاید و موجب کاهش مصرف می شود و از طرف دیگر این امکان وجود دارد که این پس اندازها در نهایت به سرمایه تبدیل شود. (2) و (3)
با استفاده از نهاد وقف، که در آن مالکیت خصوصی به نوعی مالکیت عمومی تبدیل می شود، مراکز مختلف آموزشی، موجب برجستگی دینی، تاریخی و اقتصادی در شهرها خواهند شد و توسعه را همراه با عدالت اجتماعی به ارمغان خواهد آورد. (4)
با وقف می توان در امور عام المنفعه سرمایه گذاری کرد که با هدف های امنیت، معنویت، رشد اقتصادی و عدالت مرتبط است و در اقتصاد اسلامی اهمیت ویژه ای دارند تا به ایجاد سرمایه انسانی و فیزیکی و در نتیجه به رفاه عمومی کشورهای اسلامی کمک کند.
ساختن اماکن عمومی مانند: مدرسه، مسجد، بیمارستان، جاده ها و...، ایجاد پارک ها، مراکز تجاری، مراکز تفریحی و تاسیس صنایع کوچک و متوسط زود بازده و وقف درآمد آن ها برای نیازمندان از نمونه های مهم سرمایه گذاری در امور عام المنعه است. (5)
دستورات و قوانین اسلامی برگرفته از کتاب، سنت، فقه، اجتهاد و اجماع بیش از همه بر شهرهای اسلامی تاثیر گذاشته اند و این قوانین و دستورات در تصمیم گیری درباره ساخت شهرها تاثیر مستقیمی داشته است.
در ساخت مورفولوژیک شهرهای اسلامی عوامل زیر دخالت داشته اند: 1. عوامل اقتصادی 2. عوامل دولتی و نظامی 3. عوامل اقتصادی 3. عوامل بهداشتی 4. عوامل ارتباطی 5. عوامل اقلیمی 6. عوامل مذهبی 7. وقف عام (6)
آن چه که موجب ضعف، خرابی یا کم درآمدی اوقاف می شود، نبود یک برنامه منسجم برای رسیدگی به آن است. با وجود اینکه بعضی از مسائل و مشکلات شهری قرن ها است که در اجتماع شهری وجود داشته مانند جنایت، فقر، آلودگی محیط و مسکن و با وجود جنبه اقتصادی تمام این مسائل، تنها در چند دهه ی اخیر، بعد از رشد سریع شهرنشینی است که اقتصاددانان به بررسی آن ها پرداخته اند. (7) و (8)
شاید بتوان رویکرد اقتصادی را متداول ترین نقش وقف دانست. وقف در توسعه ی جامع کشور و سهم آن در اقتصاد بدون نفت و رواج صنعت گردشگری، بسیار اهمیت دارد اما با این وجود، کارشناسنان و برنامه ریزان کمتر به آن توجه کرده اند (غفوری، 1390:1) . وقف یکی از فعالیت ها و نهادهای مهم اقتصادی است که جنبه «عام المنفعه» دارد. (8)
به لحاظ تاریخی، وقف وسیله ای برای هدایت موثر منافع و خدماتی بوده که حیات متمدن بر آن بنا شده است. امروزه وقف ابزاری کارساز برای رفع مشکلات سنگینی است که به ضرورت منافع تمدنی در ملل پیشرفته بروز یافته است. به ویژه در شرایطی که عوامل حکومتی به دلیل ناتوانی مالی و تشکیلاتی در سایه اقتصاد آزاد و نبود قدرت لازم اقتصادی برای ورود به منافع عمومی، کفایت و کارآمدی لازم را نداشته باشد.
همچنین ابزاری چون وقف می تواند بودجه برخی از طرح ها و تاسیسات عمومی که دولت در هزینه ها یا اتمام آن ناتوان بوده تامین نماید. این خدمات می تواند در ازای بهره مندی متقابل وقف از مزایایی ارائه شود که در جهت پیشبرد و نگهداری از آن موثر باشد.
.jpeg "بررسی اثرات وقف بر توسعه اقتصادی شهرها")
اهمیت وقف در شهرسازی
اوقاف در زندگی شهرها نقش بسیار مهمی بر عهده داشت و این نقش به مرور زمان چنان گسترش یافت که دیوان مخصوصی برای آن تاسیس شد که به «دیوان احباس» یا «دیوان اوقاف» معروف است. وقف به معنای حفظ دائمی اصل مال و بهره برداری از منافع آن در جهت امور خیریه است. از پیامبر اکرم (ص) به عنوان اولین واقف در اسلام یاد شده است. (9) و (10)یکی از اساسی ترین اهداف هر کشور کوشش در جهت ایجاد منابع متنوع در راستای افزایش درآمد و ثروت به شمار می رود و هر کشوری بسته به فرهنگ و وضعیت اجتماعی و اقتصادی خود در این راه می کوشد. یکی از مواردی که امروزه اقتصاددانان و برجستگان اقتصاد و توسعه در سطح جهانی و برندگان جایزه نوبل مجبور شدند به آن اعتراف کنند، این است که رشد اقتصادی و توسعه زمانی ارزشمند است که منافع حاصله اش متوجه اکثریت باشد. (11)
موقوفات به عنوان بخشی از سرمایه های اقتصادی جامعه می توانند بسیاری از نیازهای مادی جامعه به ویژه محرومان و فقرا و مستمندان را برطرف کنند. روشن است که در این صورت وقف آثار مثبتی خواهد داشت که برای افزایش کارایی اقتصادی و گسترش رفاه عمومی بسیار ارزشمند است. (12) و (13)
شهرهایی که بیشترین موقوفات را دارند مثل شهر اصفهان در آن ها توعی تعادل اجتماعی و اقتصادی وجود داد وقف در ایران سابقه طولانی دارد، بطوری که نذورات و وقف به آتشگاه ها و معابد از دوران باستان متداول بوده است و در دوره اسلامی نیز با تحول در شکل و احکام آن ادامه پیدا کرده است. (14) و (15)
در فرهنگ دینی، پدیده وقف نقطه مقابل فقر است. با افزایش وقف پول، میزان فقر و محرومیت در جامعه کاهش می یابد؛ یکی از راه های جلوگیری از تراکم ثروت وقف است. زمانی که تراکم ثروت از بین می رود، سرمایه جامعه در اختیار همگان قرار می گیرد و با بهره مندی همگان از امکانات رفاهی و اقتصادی، زمینه تکامل در ابعاد اجتماعی، فرهنگی و سیاسی نیز فراهم می شود. (16)
.jpeg "بررسی اثرات وقف بر توسعه اقتصادی شهرها")
پیشینه وقف
درباره وقف بررسی های اندکی در زمینه ی توسعه ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی آن صورت گرفته است. رسول خدا نهاد وقف را در شهر مدینه برقرار کرد. پس از این واقعه به پیروی از سنتی که از رسول اکرم (ص) پایه گذاری کرده بود، وقف نقش بسزایی در عمران و آبادی شهرهای اسلامی ایفا کرد.پروفسور اکارت اهلرز در بررسی خود تحت عنوان "موقوفات دینی شهر شرق اسلامی" بیان می دارد که نهاد وقف برای جغرافیای اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی شرق اسلامی و به ویژه شهرهای آن از سه جنبه تکوینی- مکانی، اجتماعی- اقتصادی و سیاسی مهم است؛ سپس به خصلت شهرآفرینی وقف در شهرهای قاهره، استانبول، حلب، اصفهان، شمال مراکش، یزد، بیت المقدس، ملایر و تفت، اشاره می کند. مومنی معتقد است به همپیوستگی سه گانه ارگ، مسجد و بازار در شهرهای مسلمان نشین مبتنی بر وقف صورت گرفته است.
پایان نامه دکتر نزهت احمدی با عنوان «نقش نهاد وقف در دگرگونی های اجتماعی- فرهنگی شهر مشهد در دوره صفوی» وقف را یکی از عوامل مهم در تحولات اجتماعی و فرهنگی دوره صفوی معرفی می کند که بر نظام آموزشی و آداب و مراسم مذهبی را تحت تاثیر خود گذاشته است و در عمران و آبادی شهر، بهبود وضعیت زندگی مردم تاثیرگذار بوده است.
وقتی از تاثیر وقف بر استقلال اقتصادی و رشد و توسعه صحبتی به میان می آید هرگز به این معنا نیست که وقف به تنهایی می تواند همه ابعاد و زوایای گوناگون اقتصادی را در بر گیرد، به طوری که اقتصاد کشور نیازی به منافع مالی دیگری نداشته نباشد، بلکه منظور نقش سازنده و قابل توجه وقف به عنوان یک سرمایه ی عظیم مالی می تواند در این سمت و سو است. (17)
وقف در سه فرایند تعدیل ثروت، توازن اجتماعی و همکاری جامعه تاثیرگذار است که زیربنای عدالت اجتماعی و اقتصادی جامعه را تشکیل می دهند. نهاد وقف یا موقوفات برای رشد و توسعه جغرافیای فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی شرق اسلامی و شهرهای آن از سه جنبه دارای اهمیت است: الف) اهمیت تکوینی و مکانی. ب) اهمیت اجتماعی- اقتصادی. ج) اهمیت اقتصادی (18)
درباره نقش سرمایه انسانی در توسعه اتفاق نظر وجود دارد. به قول هاربیسون یکی از اقتصاددانان معروف توسعه، پایه ی اصلی ثروت ملت ها را منابع انسانی آن تشکیل می دهد. زیرا انسانها عوامل اصلی تولید هستند و سرمایه ها را متراکم می سازند، از منابع طبیعی بهره برداری می کنند، سازمان اجتماعی، اقتصادی و سیاسی را تشکیل می دهند و توسعه ی ملی را تحقق می بخشند، در حالی که سرمایه های فیزیکی و منابع طبیعی عوامل فرعی تولیدند. (19)
آندره ریمون معتقد است: «یک موضوع قابل توجه در شکل دادن به سازمان قضایی شهر وقف است.» در گذشته برای دستیابی به اهداف وقف عمومی (نگهداری و تعمیر خیریه یا بناهای مذهبی یا بنیادهای مفید عمومی) و وقف خصوصی (حمایت از دارایی خصوصی یا درآمدهایی که برای موسسات خیریه فراهم می شد) باید موقوفاتی در نظر گرفته می شد. بنابراین ایجاد وقف در دوره های توسعه شهری غالبا به گسترش فعالیت های شهری کمک می کرد. (20)
عدالت اجتماعی به عنوان یکی از ارکان اساسی اقتصاد اسلامی و به شکلی که سید محمد باقر صدر در کتاب اقتصاد ما مورد بحث قرار داده است، مبتنی بر دو پایه ی اصل تکافل (همیاری) و اصل توازن اجتماعی است. اصل تکافل یعنی سرپرست یکدیگر شدن و ناشی از اصل مسئولیت است. نکته مهمتر، از دیدگاه شهید صدر، اصل توازن اجتماعی است که این توازن علاوه بر تناسب درآمدها، با تناسب در سطح زندگی نیز ملازمه دارد. (21)
پراکندگی جفرافیایی بناهای وقفی از یک روش عاقلانه و اقتصادی کاملا تکامل یافته پیروی می کند، به طوری که یک موقوفه با چند املاک غیرمنقول مانند: مسجد، مدرسه کاروانسرا، بازار و حمام در جوار هم قرار دارند. (22)
.jpeg "بررسی اثرات وقف بر توسعه اقتصادی شهرها")
نتیجه گیری و جمع بندی
تاثیر وقف در ایجاد اشتغال، جبران کمبود خدمت دولتی، عدالت اجتماعی، تنظیم کننده جریان پول و کالا در اقتصاد، امنیت اقتصادی و تشکیل سرمایه در بازارهای مالی است. با احیای موقوفات متعدد و خروج آن ها از دست تصرف کنندگان غیرقانونی، تنظیم موقوفات و ترویج و از سرگیری امر وقف، بررسی قوانین و مقررات وقفی و رفع مشکلات آن ها، بهره گیری از متخصصان در زمینه های مختلف، تاسیس وقف پول و نظارت قوه قضائیه، می توان تا حدود زیادی باعث افزایش اثربخشی موقوفات شد.پی نوشتها
1. صفایی پور، مسعود (1383) ، «بررسی زمین های وقفی شهر رامشیر»، میراث جاویدان، شماره 47 و 48.
2. بشیری, عباس، مریم پور، رحیم، زمانی، جمشید، رجایی، بهزاد، باقری، سعید، (1390) ، «حقوق کاربردی وقف و اراضی موقوفه»، انتشارات مرکز.
3. مصباحی مقدم، غلامرضا، مسلمی، حسن، عبدالهی، محسن، (1390) ، «وقف به مثابه منبع تامین مالی خرد اسلامی ارائه الگوی تشکیل موسسات تامین مالی خرد وقفی در کشور»، فصلنامه پژوهش های رشد و توسعه اقتصادی، صص: 91 الی 130.
4. عرب، حمیدرضا (1385) ، «فرهنگ وقف در قشربندی اجتماعی واقفان در شهر اراک»، میراث جاویدان، شماره 54، صص: 102 الی 112.
5. جهانیان، ناصر، (1389) ، «بررسی قفهی اقتصادی مالکیت وقف»، اقتصاد اسلامی، شماره 38، صص: 5 الی 32.
6. شکویی، حسین، (1373) ، «دیدگاه های نو در اقتصاد شهری»، تهران، سمت.
7. عابدین در کوش، سعید (1391) ، درآمدی به اقتصاد شهری»، مرکز نشر دانشگاهی.
8. Caudiosi, M. (1988) , Influence of Waqf on the Development , University of Pennsylvania , Law Review , pp: 136.
9. عبدالستار عثمانی، محمد، (1376) ، «مدینه اسـلامی»، چراغی، علی، امیرکبیر، صص: 63 الی 82.
10. میر احمدی، مریم، (1371) ، «پژوهشی در موقوفات عصر صفوی»، مشهد، آستان قدس رضوی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شماره 25، صص: 29 الی 48.
11. خوش چهره، محمد، (1384) «جایگاه وقف در عدالت اجتماعی»، میراث جاویدان، سال سیزدهم، صص: 119الی 126.
12. فلاح، ابراهیم، (1390) ، «نقش وقف در فقرزدایی از جامعه»، شماره78، میراث جاویدان.
13. Connoly, S. and Manroe, A (1999) , Economics of Public Sector, Harlow, Prentice Hall, pp: 36.
14. شهابی، محمدرضا، (1383)، «مبانی و چهارچوب نظری تأثیر وقف در شکل گیری فضاهای شهری»، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، شــماره 72، صص: 135الی 150.
15. عرفان، محمدهادی، (1390) ، «نقش وقف در شکل گیری شهرهای ایرانی-اسلامی»، ویژه نامه وقف سرمایه فراموش شده.
16. دادگر، یدا...، سعادتفر، جواد، (1386) ، «امکان سنجی وقف پول– ابزاری جدید در توسعه ادبیات و فعالیت های اقتصادی»، فصلنامه ی پژوهش های اقتصادی، سـال هفتم، صـص: 109الی 123.
17. حائری یزدی، محمدحسن، (1380)، «وقف در فقه اسلامی و نقش آن در شکوفایی اقتصاد اسلامی»، بنیاد پژوهش های اسلامی مشهد.
18. اهلرز، اکارت، (1374) ، «موقوفات دینی و شرق اسلامی، مومنی، مصطفی، ضیا توانا، محمدحسن، میراث جاویدان، سال سوم، شـماره 10، تهران.
19. بختیاری، صادق، (1381)، «وقف و نقش آن در توسعه اقتصادی و اجتماعی»، میراث جاویدان، شماره 39 و40، صص: 4 الی 11.
20. پاپلی یزدی، محمدحسین، رجبی سناجردی، (1382) ، «نظریه های شهر و پیرامون»، تهران، سمت.
21. هدایتی، علی اصغر (1388)، «مروری بر ابعاد اقتصادی و اجتماعی وقف – نقش وقف در توسعه ی اقتصادی و اجتماعی کشورها»، میراث جاویدان، شماره 67، صص:76 الی 81.
22. کلانتری خلیل آباد، حسین، صالحی، احمد، رسـتمی، قهرمان، (1389) ، «نقش تاریخی وقف در شکل گیری شهر اسـلامی»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی – اسلامی، شماره اول، صص:33 الی 43.
