راهبردهاي قرآني تربيت ديني (2)
نويسنده:محمدقطبي*
راهبردهاي تربيتي
در اين پخش، اساسي ترين راهبردهاي تربيتي را از منظرقرآن بررسي مي‌كنيم و براين باوريم كه اگر برنامه ها و فعاليت هاي تربيتي مبتني بر اين راهبردها تنظيم و ارائه شود، به تشكيل و تقويت هويت ديني انسان ها خواهد انجاميد؛ همان چيزي كه قرآن كريم آن را شاكله ناميده است؛ چراكه اين راهبردها تعيين كنندة جهت معنوي حيات بشريت‌اند و دريافت هاي انسان را در جهت معنوي تنظيم مي‌كنند.
اين بدان معنا نيست كه از دنياي صنعت و فنّاوري بهره نگيريم؛ (1) بلكه معنايش آن است كه زاوية ديد انسان به هستي بايد الهي باشد تا موجب نهادينه شدن شاكله و هويت انساني و ديني در وي شود.
دريک بررسي اجمالي مي توان اين راهبردها را چنين ترسيم کرد:
1.راهبرد تعظيم؛ 2. راهبرد تكريم؛ 3. راهبرد تبيين، 4. راهبرد تبشير و تحذير.
1. راهبرد تعظيم (مرحله ايجاد معرفت و اختبار انسان از حقايق هستي)
« و من يعظم شعائر الله فانها من تقوي القلوب» (حج: 32)؛ ترجمه: «هركس شعائر الهي را بزرگ دارد، اين كار نشانه تقواي دلهاست».
برنامة تربيتي، نخست بايد دربردارندة پيام تعظيم باشد؛ باور به عظمت خداوند بلند مرتبه، شريعت و شعاير اسلامي، نبوت، قرآن و...؛ تا زماني كه فرد به عظمت خداوند بلند مرتبه و شريعت و ارزش هاي اسلامي باور نداشته باشد و اين عظمت خداوند بلند مرتبه و شريعت و ارزش هاي اسلامي باور نداشته باشد و اين امور برايش مقدّس جلوه نكنند، هرگز به دستورات آن تن نخواهد داد و اگرچه در ظاهر نيز به آنها عمل كند، ولي در عمق جان و با رضايت خاطر نخواهد پذيرفت.
شهيد مطهري اين موضوع را تحت عنوان راز دعوت آورده و اين چنين فرموده است:
اوّلين دغدغه مسئوليت كه پيامبران به وجود مي‌آورند، دغدغه مسئوليت در برابر كلّ آفرينش و هستي است. دغدغة مسئوليت اجتماعي، جزئي است از دغدغة مسئوليت در برابر هستي و آفرينش. قبلاً اشاره كرديم كه سوره هاي مكيه كه در سيزده سال اوّل بعثت رسول اكرم نازل شده است، كمتر مطلبي جز تذكر مبداً و معاد در آنها هست.»( 2)
عظمت حضرت حق و دين و شريعت او را مي‌توان از راه هاي مختلفي به انسان منتقل ساخت؛ برخي از اين شيوه ها و راه ها عبارت اند از:
الف) عظمت هستي
- تبيين ربوبيّت حضرت رب العالمين: «رب السّماوات و الارض و ما بينهما» (دخان:82)
- توجه به عالم آفاق و انفس : «سنريهم آياتبا في الافاق وفي انفسهم» ( فصلت: 52)
ب) بزرگواري خالق هستي
- تذكر و توجه انسان به نعمت هاي خالق هستي؛ «وان تعدوا نعمت الله لا تحصوها» (نحل:18)
- و...
كه در قرآن كريم در مواضع مختلفي از اين شيوه ها استفاده شده است.
همان گونه كه اشاره شد، توجه به عظمت و حقيقت پنهان هستي، انسان را براي دريافت معرفت نسبت به واقع، آماده تر خواهد ساخت. انسان پيش از آنكه از راه استدلال هاي فلسفي و كلامي، خدا را درك كند، مي‌تواند از درون خويش وجود اين حقيقت بي پايان را دريابد. از اين رو، بيشتر استدلال هاي قرآن كريم و اهل بيت(ع) معطوف به تذكرها و استدالال هاي فكري و حسي است. در برنامه هاي تربيتي مي‌توان زواياي پنهان اين حقيقت را كه در اطراف زندگي بشر و در جاي جاي هستي وجود دارد، به انسان ها نماياند و ايشان را از راز و مرز هستي باخبر ساخت. اين توجه و تذكر نسبت به هستي در عميق ترين حالت خود، انسان را متوجه استدلال هاي عقلي و منطقي در خصوص اثبات وجود و حقانيت خداوند متعال خواهد ساخت.
تفكر و تدبر در آفاق (طبيعت) و انفس (وجود انسان) در شكل گيري بينش توحيدي، بسيار مؤثر است و در قرآن بسيار برآن تأكيد و به آن دعوت شده است، و نوعي راه كسب شناخت است كه در آن، بدون واسطه گري، « دريافت» صورت مي‌پذيرد و رمز آن نيز در اين است كه انسان با تفكر و تربر در آفاق و انفس، دچار حيرت و سردرگمي در برابر عظمت آفريدگار هستي مي‌شود و چون فطرت انسان خداجوي است، (3) هر گاه مَدار تفكر او در خلقت بسته شود، گو اينكه پنجره‌اي به سمت روشنايي گشوده شده، حس مطلق گرايي انسان را تحريك مي‌كند و او را به سوي حقيقيتي حقيقي كشانده و با خود مي‌برد.
پيچيده كردن مباحث در حوزه شناخت خداوند، هيچ كاري از پيش نخواهد برد و بايد ساده و روان، و با اشاره به زواياي دقيق و پنهان هستي، انسان را به عظمت آفريدگار يكتا، و حكمت و عدالت او و رأفت و رحمتش آگاه ساخت. هنگامي كه در بيان ظرافت هاي موجودات ريزي همچون اتم، سلول و مولكول، همچنين در تشريح بدن موجودات، به ويژه انسان، دقت و نظم، و حكمت موجود در آفرينش آنها مورد توجه قرار مي‌گيرد و آن گاه كه در آموختن گونه هاي حيواني، گسترة جغرافياي عالم، شناخت كهكشان ها و...، هزاران نكتة دقيق و ظريف در پيش روي انسان قرار مي‌گيرد، توجه به حقيقت پنهان آفريدگار حكيم يكتاي رحيم نيز با آن همراه مي‌شود؛ در اين صورت، مي‌توان انتظار داشت كه انسان، بدون نياز به حفظ كردن برخي اطلاعات و تلاش براي گرفتن نمره و امتياز، به باور و معرفت ديني دست يافته و در وجود خويش، خضوع و خشوع در برابر عظمت خداوند را احساس كند.
مطالعة هستي حتي با ساده ترين نگاه ها نيز مي‌تواند بينش انسان را به سمت وجود آفريدگار و يكتايي او پيش ببرد. هستي، متنِ هميشه در پيش روي انسان و كتاب گشودة خداشناسي است؛ اين متن، گواهي بر وجود خدا، يكتايي او،حكمت و قدرت او، صفات او و... است. به هر حال، هستي، آفريده زيباي خداست و جاي جاي آن، به زيبايي آفريدگار خويش اعتراف كرده و به آن شهادت مي‌دهد. پيدايش عرفان هايي كه عارفان اسلامي در قالب مثنوي و... عرضه كرده و به توصيف هستي و ريبايي هاي آن پرداخته‌اند و با اين توصيف، با خدا عشق بازي كرده‌اند، از همين زاويه‌اي كه هستي را گواهي بر حقايق پنهان دانسته‌اند، نشأت گرفته است.
اگر ثمرة هويت ديني را اطاعت و بندگي در پيشگاه حضرت حق بدانيم، بايد بپذيريم كه راه رسيدن به آن، محفوظات و يادگيري براي نمره و معدل نيست؛ بلكه بهترين راه رسيدن به آن، ارائه دركي درست از عالم هستي و آفريدگار حكيم و خبير آن است. انسان تا هنگامي كه به دقت و ظرافت، عظمت و بزرگي، سادگي و پيچيدگي، جلال و جبروت، شوكت و صولت، نظم و هماهنگي، لطافت و نرمي، كامل و جامع بودن، سازگاري با نيازهاي انسان، قابليت كشف و صَرف بودن، تبديل پذيري و هزاران ويژگي ديگر عالم هستي پي نبرد، هرگز به آفريدگار حكيم، عليم، رحيم، ودود، عظيم، اعلي، عادل، مالك و ربً هستي پي نخواهد برد و در وجودش او را نخواهد يافت. همچنين، توجه دادن انسان به نعمت هاي بي كراني كه در اختيار او قرار گرفته است، به دليل عظمت دروني هر نعمت، عظمت خالق را در ذهن و روان انسان مجسم خواهد ساخت.
قرآن كريم براي دستيابي به بصيرت و نگاه درست، انسان را به سِير در عالم آفاق و انفس دعوت مي‌كند. نعمت ها، همگي نشانه هاي خداوند عالم‌اند و توجه به آن، روحية تعظيم و كرنش در برابر آفريدگار هستي را به انسان مي‌بخشد. يكي از روش هاي قرآن كريم براي ايجاد معرفت در انسان، برشماري نعمت ها و توجه به عظمت آنهاست. هر گاه انسان از مسير حق منحرف شود، توجه دادن او به نعمت هايي كه در اختيارش قرار گرفته و تضمين كننده زندگي اوست، (4) روحي
تازه به او مي‌بخشد و ايمانش را باز مي‌آفريند. وجود مخلوقات، ارتباط تنگاتنگ و يكدستي در نظام هستي، تأمين شدن همه نيازهاي انسان در نظام هستي، حكيمانه بودن اين نظام، رابطة علت و معلولي و يك پارچگي آن، عظمت و شگفت عناصر پديدآورنده آن و... همه وهمه، از دلايل عظمت خداوند و عامل ايجاد روح توحيدي در انسان است.
قرآن كريم، گاه با تشريح عظمت عالم، (5) گاه با توجه دادن انسان به عظمت شگفت انگيز خودش، (6) گاه با پرسش (7) و گاه با باز خواست (8) از اينكه چرابه آفريده هاي شگرف الهي نمي‌نگري و... شگفتي نظام آفرينش را به انسان مي‌نماياند. قرآن به صراحت، انسان را به تفكر در عوالم هستي – اعم از آفاقي و انفسي – دعوت و با تأكيد فراوان، او را به اين سمت تشويق مي‌كند.
درحقيقت، مي‌توان گفت پيشرفت صنايع و فنّاوري، پيش از اينكه اختراع به شمار آيد، اكتشاف است؛ كشف عظمت هستي و قدرت پديدآورنده آن؛ چراكه هستي به خودي خود، اين همه قابليت نداشته و خداوند اين قابليت ها و ويژگي ها را در آن به وجود آورده است. اگر خداوند، الكتريسيته را در طبيعت قرار نمي‌داد، نه تنها اديسون، كه صدها دانشمند ديگر هم توان آفرينش آن را نداشتند؛ ولي اكنون كه آفريده شده و هست، آن را كشف كرده‌اند.
توجّه دادن انسان به حقيقت پيدا – و نه پنهان هستي – از مهم ترين راهبردهاي تربيتي است و هرگز نبايد به آن بي مهري و بي توجهي كرد؛ از اين رو، برنامه هاي تربيتي بايد به دقت دنبال ايجاد روح تعظيم درمخاطبين باشند وبه گونه اي تدوين و ارائه شوند كه انسان، از پنجرة عظمت، به هستي و آفريدگار آن بنگرد.
هرگاه بتوانيم عظمت خداوند را با بهره گيري از روش ها و قالب هاي مختلفي به انسان بنمايانيم – نه اينكه فقط بياموزيم - ، در آن صورت، گام نخست را در هويت بخشي به او برداشته‌ايم. همة هستي، از خاك تا خورشيد، از آب تا آسمان،از باد تا باران، از درخت تا دريا، از شير تا شتر، از كوه تا كهكشان، از نان تا نمك، از چشم تا چشمه، و...، همه وهمه، پيام آور عظمت هستي و آفريدگار اويند.
هستي لايه هاي مختلفي دارد كه توجه به آنها انسان را به سوي يكتانگري آفريدگار خويش مي‌كشاند. برخي از اين لايه ها عبارت اند از:
ظاهر هستي: اين ظاهر تشكيل يافته از عناصري مثل رنگ، حجم، بُعد، حالت و شكل است و انسان از منظر زيبايي شناسي به آن مي‌نگرد.
توازن هستي: توازني است كه با دقت بيشتر به عناصر ظاهر هستي، مي‌توان به آن آگاهي يافت. اين توازن در دو سطح «ارتباط اجزا با يكديگر» و «پيوند وجودي آنها با يكديگر» قابل دسته بندي است و از منظر علّت و معلولي به آن نگريسته مي‌شود. در سطح اول، انسان به اصل ارتباط ميان اجزاي هستي پي مي‌برد، و در سطح دوم، رابطة علّت و معلولي آن را درك خواهد كرد.
مركزيت ارتباط: با دقت و توجه بيشتر به رابطة بين عناصر هستي، مي‌توان به مركزيت اين پيوستگي ها و هم بستگي ها دست يافت؛ به گونه‌اي كه انسان در اين مرحله درمي‌يابد كه نظام آفرينش با همه پيچيدگي و گستردگي هايش، مركزيت واحدي دارد و چنانچه دو كانون آفرينش درعالم، وجود داشت، دست كم برخي از اين رابطه ها در عالم ناپديد و يا به تخريب و فساد كشيده مي‌شد.(9) در اين مرحله، انسان به علت العالل و آفريدگار يكتاي عالم توجه خواهد كرد و مفهوم توحيد در خلقت را خواهد فهميد.
كمال هستي: گام بالاتر در ادامه اين توجه و دقت اين است كه انسان در خواهد يافت كه هستي، همگي معلول يك علت واحد، يعني همان آفريدگار متعال است و براي انسان و زندگي او هيچ كاستي وجود نداشته و گسترة آفرينش، تأمين كنندة همة نيازهاي اوست. هستي، كامل، و آفريدگار آن كامل ترين هاست؛ نه در قدرت كاستي دارد و نه در حكمت؛ هرچيز به قدر خود و در جاي خود آفريده شده است.
اين مرحله مي‌تواند انسان كاوشگر را به توحيد افعالي متوجه كرده و بسياري از مراتب اين توحيد را براي او آشكار سازد. به همين شكل مي‌توان در ادامه، انسان را متوجّه توحيد در صفات و ذات خداوند كرد.
2. راهبرد تكريم (مرحلة احترام به انسان و اعتبار بخشي به او)
انسان پس از توجه به هستي و عظمت خلقت و خالق آن، بايد شأنيّت و جايگاه خود در هستي آگاه شود. بايد بداند كه او برترين آفريدگان و اشرف جنبندگان است و همه هستي براي او و به خاطر او آفريده شده است. بايد توجه داشته باشد كه در كانون هستي قرار گرفته و تمام عالم و آفريدگان، پيرامون او حلقه زده اند. انسان بايد به دقت دريابد كه خداوند او را جانشين خود در روي زمين قرار داده و او را به برترين جايگاه در عالم هستي فراخوانده است. بهترين آفريدگان را به سجده بر او واداشته و فرشتگان را به دليل اعتراض بر آفرينش او نكوهش كرده است. بايد اين انسان خوش سعادت بداند و بفهمد كه تمام نظام آفرينش با آن همه عظمتش، در صورتي ارزش دارد كه در ميان آن، انسان قرار گيرد. بايد باور كند كه خداوند بهترين نعمت هاي الهي، يعني عقل و ادب، ايمان و اخلاص، فكر و ذهن و... را تنها به او داده و با همين برجستگي ها، در مقام كرامت و بزرگواري نشانده است او را از زمين و زمان روزي داده، برايش بهشت و فردوس برين آفريده و او را بر سرنوشت خويش و عالم وجود مؤثر قرار داده است.
نظام آفرينش با همه پيچيدگي ها و عظمتش به وجود انسان افتخار مي‌كند، زيرا در ميان آفريدگان، تنها توست كه به مقام عبوديت وبندگي رسيده و مسير كمال و سعادت، پيش رويش گشوده شده است.
انسان اگر خود را در چنين جايگاه با عظمتي ببيند و درك كند كه او والاترين آفريده خداوند است، به كرامت و شأنيت خويش افتخار كرده، هرگزتن به پَستي نمي‌دهد و بر خود ناپسند مي‌داند كه با چهار پايان و حيوانات هم سنخ و هم نشين شود كه در اين صورت، از آنان پست تر خواهد بود.
شهيد مطهري پس از اشاره به نخستين دغدغه پيامبران الهي؛ يعني مسئوليت انسان در برابر هستي و آفرينش، اين گونه بيان مي‌كند: «در تعليمات اسلامي، آگاهي هاي انساني ديده مي‌شود، يعني توجه دادن انسان به كرامت ذات و شرافت ذات خودش، توجه دادن به عزّت و بزرگواري ذاتي خودش. انسان در اين مكتب، نه آن حيواني است كه دليل وجودش اين است كه در طول صدها ميليون سال كه در آغاز، هم دوش و هم پايه ساير جانوران بوده، در صحنه تنازع بقا آن قدر خيانت كرده، تا امروز به اين پايه رسيده؛ بلكه موجودي است كه در آن، پرتوي از روح الهي است؛ فرشتگان به او سجده برده اند؛ او را از كنگرهة عرش صفير مي‌زنند. در پيكر اين موجود، علي رغم تمايلات حيواني به شهوت و شر و فساد، جوهر پاكي است كه بالذات با بدي، خون ريزي، دروغ، فساد، زبوني، پستي، حقارت و تحمل زور و ظلم، ناسازگار است؛ مظهر عزت كبرايايي است». (10)
در آموزه هاي ديني دستورات و برنامه هاي متعددي يافت مي‌شود كه انسان را به ارزش نهادن به خود و ديگران فرامي خواند و احترام به خود و ديگران، و خدمت به ايشان را ارزشي متعالي مي‌شمارد. براي نمونه، به فرهنگ عمل صالح و سفارش هاي قرآن كريم به آن، اشاره مي‌شود:
صالح نگري و خيرانديشي يكي از محورهاي اساسي در بُعد تكريم است كه در قرآن كريم و سيرة پيامبر گرامي (ص) به طور جدّي به آن توجه شده است. قرآن كريم در بيش از هفتاد مورد، ايمان و عمل صالح راكنار هم قرارداده و بدين سان، ارج نهادن به خود و ديگران را در قالب فرهنگ خدمت رساني، صالح نگري و خيرانديشي ترويج كرده است. عمل صالح كه در سطوح مختلفي قابل انجام است. موجب مي‌شود انسان ها احساس نزديكي و احترام به يكديگر داشته باشند و به گونه‌اي محسوس تقرب، معنويت و بندگي را در حد خود احساس كنند.
«يكي از نتايج مؤثر و «لاينفكّ» عمل صالح كه بُعد اجتماعي آن، در خدمات و تعاون عمومي مجسّم مي‌شود، توجه عواطف انسان و علايق قلبي مردم به آن گروه از افراد است كه در خدمت جامعه بوده و براي آنان كار صورت مي‌دهند. هيچ كس نمي‌تواند اين حقيقت را انكار كند كه نتيجة مستقيم خدمت خالصانه به جامعه، جلب عواطف و رسوخ در قلوب مي‌باشد. همگان مي‌دانيم كه پيامبران و آموزگاران الهي، مورد احترام جامعه ها بوده و در جهان، هيچ شخصيتي مانند حضرت مسيح (ع) و حضرت محمد (ص) عواطف انسان ها و بشر را جلب نكرده است». (11)
يكي از دقيق ترين مصاديق شادي از منظر اسلام، انجام عمل صالح است. يك رفتار، وقتي به معناي دقيق، شادي بخش و فرح انگيز است كه افزون بر اينكه در زمان انجام، براي انسان نشاط و شعف ايجاد مي‌كند، هنگام يادآوري و مرور خاطره آن نيز شادي و نشاط قلبي را باز آفريند و احساس مسرّت و شادكامي را در جان انسان بنشاند. عمل صالح اين گونه است؛ يك شادي زود گذر و فراموش شدني نيست، بلكه شادي و نشاطي مستمر و پايدار است. هر انسان در باز خواني زندگي خود، از برخي رفتارها و اعمالش خُرسند است و از آنها به نيكي ياد مي‌كند و با يادآوري دوباره آنها، خُرسندي و مسرّت را حس مي‌كند. اين رفتارها و اعمال، جز اعمال صالح و آنچه انسان براي رضاي خدا انجام داده است، نيستند. هرچه فرهنگِ عمل صالح در جامعه گسترش يابد، رضامندي و احساس خوشبختي و اميدواري در انسان ها بيشترخواهد شد. نه تنها انجام عمل صالح، مايه نجات و سعادت بشر خواهد شد، بلكه سلامت روان انسان را نيز به دنبال خواهد داشت. نگارنده بر اين باور است كه مي‌توان از اين لطف الهي براي درمان بسياري از آشفتگي ها و تلاطم هاي روحي كمك گرفت. آن گاه كه افراد در انجام خوبي ها از يكديگر پيشي بگيرند و بكوشند تا توان و قوّت خود را صَرف عمل صالح كنند، از بند بسياري از مشكلات روحي و رواني ها خواهند شد و به دامن آرامش باز خواهند گشت. فعاليت هاي تربيتي، يكي از بهترين راه هاي گسترش فرهنگ عمل صالح به شمار مي‌رود. پوشيده نيست كه عمل صالح فقط در خدمت رساني خلاصه نمي‌شود و گونه هاي ديگري نيز دارد. رساترين و در دسترس ترين نوع عمل صالح، خدمت رساني و انجام فعاليت هاي فيزيكي و كمك رساني است. برخي ديگر از گونه هاي عمل صالح عبادت اند از: هدايتي، از مانند: تبليغ، امربه معروف و نهي از منكر، مشاوره و راهنمايي، بناي سنت حسنه، خوش بيني و اميدواري، الگوي رفتاري صحيح، تشويق و ترغيب به علم و دانش، دين و دينداري، و...؛ جوششي، همچون: اخلاق خوب و رفتار صالحانه، تحمل بدرفتاري ها، هم دردي و هم دلي با مردم، برخورد دوستانه، مودت و محبت، صلة رحم، عيادت بيمار، تسلي مصيبت ديدگان، مردمي زيستن، احترام و تكريم ديگران، مساوات و مواسات و...؛ معنوي، مانند: نماز، دعا، نيايش، زيارت، ذكر، تلاوت قرآن و...؛ وخدمتي، همچون: عمران، مجاهدت، دفاع و مبارزه، خدمات آموزشي وفرهنگي، خدمات افتصادي، فعاليت هاي فرهنگي و تفريحي، اعانات و صدقات، قرض الحسنه و...
برنامه هاي تربيتي با تنوع و تكثر فعاليت هايي كه در خود جاي داده، مي‌توانند هدايت گر انسان به سمت صالح نگري و خيرانديشي باشد. در راستاي عمل صالح و خدمت رساني، «فرهنگ سپاس و تقديري» نيز از جمله محورهاي مهم در
تكريم شمرده مي‌شود؛ تقدير از تلاش ها و خدمات ديگران و سپاس از زحمات آناني كه هستي خود را فداي رشد و شكوفايي ما كرده اند، از بارزترين مصاديق تكريم است و محيط هاي فرهنگي و برنامه هاي تربيتي بايد پيام آور فرهنگ سپاس باشند. خداوند عالم، مبناي افزايش نعمت خود را قدرداني و قدرشناسي از نعمت هاي پيشين قرارداده است و انسان را به سوي سپاس و تشكر سوق داده و به او گوشزد كرده است كه مبادا در برابر نعمت هاي بي شماري كه در اختيارش قرار گرفته، ناسپاسي كند كه موجب از كف رفتن آن نعمت مي‌شود: «لئن شكرتم لازيدنّكم و لئن كفرتم ان عذابي لشديدّ» (ابراهيم : 7) شكر نعمت، نعمتت افزون كند كفر نعمت از كفت بيرون كند.
آنچه در اين مقام مورد ستايش است، انسانيت و كرامت انسان است كه از سوي حضرت حق با امانت در اختيار انسان قرار گرفته است. ازاين رو، عبور از صورت و درك سيرت، پشت سر گذاشتن كالبد و توجه به سرشت انسان، و در يك كلام، جسم را فداي جان كردن و تعالي بخشيدن به جان و انسانيت، همه و همه، از مراحل رسيدن به كرامت اند.
براين اساس، مراحل دست يابي به مقام كرامت بدين صورت ترسيم مي‌شود كه انسان ابتدا نوع بشر را داراي شأنيت انساني دانسته و انسانيت را ستايش كند، سپس به ايشان علاقه مند بوده و دوستي به ديگران را سرلوحة عمل خويش قرار دهد؛ درپي آن، خدمت كردن به ديگران را راه كسب كرامت دانسته و نهايتاً، آن قدر براي انسانيت محبوب و مخدوم خويش ارج و ارزش قابل باشد كه بتواند از خود عبور كرده و فداي او شود. اين مقام در اسلام، «استشهاد» نام دارد؛ يعني جايگاهي كه فرد در آن فراتر از هستي، ناظر برهستي خواهد بود و مقام رضا را به دست خواهد آورد.
بنابراين، بايد انسان را به شأن و جايگاه والا و واقعي خويش آگاه ساخت و از بند غفلتي كه آن گرفتار شده و مادي و مادي گرايي را مهم ترين وجهة همَت خويش قرار داده است، رهانيد؛ بايد او را از كرامت خويش آگاه ساخت و به او حسّ فداكاري و خدمت رساني بخشيد؛ بايد او را از شأنيني كه وي را از همه چيز و همه كس بالاتر و الاتر مي‌داند، آگاه ساخت.
آنچه امروزه بشر را به لئامت و پستي كشانده، دوري از چنين مقامي است كه همه از سر ناداني و ناآگاهي و بي توجهي است. آن كس كه مقام انسان را نشناخته، او را حيواني پيشرفته مي‌پندارد و آن كس كه اين كرامات را درك نكرده، با معادلات مادي و دنيايي با او بر خورد مي‌كند. براي نمونه، به يك حديث اشاره مي‌كنيم كه توجه به كرامت را موجب دوري از پستي و شهوت پرستي مي‌داند؛ قال علي (ع) : «من كرامت نفسه عليه هانت عليه شهوته». (12)
3. راهبرد تبيين ( مرحله آگاهي از مسئوليت و التزام بخشي به انسان)
پس از اينكه انسان نگاه خويش را به هستي اصلاح كرد و جايگاه وشأن واقعي خود را دريافت، مي‌توان انتظار داشت كه چنين انساني به فراگيري و تمسك به ارزش هاي اخلاقي پايبند بوده و در درون خود پايبندي به آنها را به وجود آورد.
انسان هرچه از مسئوليت خود آگاه تر باشد، پايبندي بيشتري به آن خواهد داشت؛ به گونه‌اي كه بر خود لازم مي‌داند به آن عمل كند. بديهي است آگاهي وقتي مي‌تواند التزام آور و تعهد بخش باشد كه پس از رسيدن انسان به سرحدّ تعظيم در برابرآفريدگارش و تكريم در برابر خويش، به دست آمده باشد. براين اساس، در گام سوم، نوبت به راهبرد تبيين معارف و ارزش هاي ديني مي‌رسد.
انسان هرچه از قوانين و اصول حاكم برخويش آگاه تر باشد، به آن پايبندتر خواهد بود همان گونه كه راننده اتومبيل هرچه قوانين راهنمايي و رانندگي را دقيق تر بداند، التفات و پايبندي بيشتري براي عمل به آنها خواهد داشت. انسان حق دارد از حقايق هستي آگاه باشد و وظيفه و تكليف خود را بداند تا بدان پايبند باشد.
قرآن افزون بربخشيدن روح تعظيم و تكريم به انسان، در جاي خود به تبيين معارف ديني و تكاليف بشر پرداخته و حقايق هستي و اصول و قوانين حاكم بر انسان ها را به وي يادآوري كرده است. آنچه در دين بيان مي‌شود، چه از نوع تأكيد و چه ازنوع تأسيس، همه در راستاي آگاه سازي انسان است؛ بنابراين، بايد پس از شكافتن ذهن مخاطب و قرار دادن دو روح تعظيم و تكريم در وجود انسان، او را از مسئوليت خويش آگاه ساخت.
معارف و ارزش هاي ديني بايد به صورت كاملاً شفاف و روان براي انسان بيان شوند. داشتن دقت و حساسيت در تبيين معارف و توجه به روش ها و قالب هاي نوين و متنوع، و عنايت به روحيات لطيف جوانان و نوجوانان موجب مي‌شود، انسان به درستي با معارف و ارزش هاي ديني آشنا شود. زاويه ديد در بيان مفاهيم ديني و معارف اسلامي نقش بسزايي دارد. اگر بتوانيم اين معارف و ارزش ها را با همان زيبايي وشيريني كه دارد بيان كنيم، مسلّماً راه عمل به آن را هموار كرده ايم؛ همان گونه كه حضرت امام رضا (ع) فرمودند: «اگر مردم شيريني كلام ما را مي‌دانستند، به يقيق از ما پيروي مي‌كردند». (13)
شفافيت، روشني، سادگي، زيبايي، لحن آرام، بيان دوستانه، رعايت وقار، دقت، حوصله و... از جمله شرايط تبيين معارف براي مخاطبين است. تبيين گري بايد ساده و روان باشد؛ كشاندن مباحث ديني به سمت محفوظات، كافي نيست و فضا، متون، روش ها و قالب ها بايد به گونه‌اي تنظيم و تدوين شوند كه به همراه انتقال دانش ديني به انسان، حِسّ ديني و بينش ديني را نيز در وي به وجود آورند؛ تا پيش از آنكه بخواهد با استدلال منطقي و علمي، وجود خدا را ثابت كند، با حس ومعرفت، خدا را بيابد ونداي فطرت خود را با بندگي، لبيک گويد.
هويت، نه تنها آموختني، بلكه باور كردني و عمل كردني است. هرگاه در برنامه تربيتي، خداشناسي را در راستاي خدا باوري قرار دهيم، به خدا پرستي خواهد انجاميد؛ ولي اگر خداشناسي را صرفاً براي انباشتن انبوهي از اطلاعات و دانش در ذهن انسان برشماريم و به اندازة پاسخ گوييِ او به پرسش هايي كه از اطلاعات او جويا مي‌شويم، به او امتياز و نمره بدهيم ودين داري او را تنها در فراگيري بدانيم، هرگز نخواهيم توانست هويت مثبت واثر بخش را برايش رقم بزنيم. از اين رو، بايد با باز آفريني روش ها و مدل هاي آموزشي، به اهداف راهبردي قرآن كريم و سيرة پيامبر گرامي (ص) توجه كرده و سمت و سوي برنامه هاي تربيتي و فرهنگي را در جهت اين راهبردها قرار دهيم. در آن صورت، هويت علمي و عملي در گروه هاي هدف شكل خواهد گرفت و هويت ديني جامعه باز آفريده خواهد شد.
4. راهبرد تبشير و تحذير (مرحلة ايجاد اميد و خوف در انسان و ايجاد اعتدال در وي) (14)
تشويق و ترغيب مخاطب براي عمل به آموزه هاي ديني، از جمله راهبردهاي اساسي در تربيت انسان هاست. تمجيد مخاطب و زيبا جلوه دادن خوبي ها، بيان نتايج و وعده هاي حضرت حق، و اشاره به ثمرات دنيوي و اُخروي و فردوس برين، از جمله راه هاي تشويق و تبشير است همچنين، «امربه معروف» كه از اصول مهم تعبد مداري است، راهبرد تشويق شمرده مي‌شود و از واجباتي است كه فراوان مورد تأكيد قرآن سنّت قرار گرفته است.
در مقابل نيز بايد انسان از بدي ها ترسان باشد. اشاره به پيامدهاي ناگوار زشتي ها و آلودگي هايي كه در پس بدي ها وجود دارد نيز مي‌تواند مانع بزرگي بر سرراه گمراهي باشد؛ آسيب هايي كه در دنيا دامان انسان را مي‌گيرند و زندگي انسان را خاكستر مي‌كنند و همچنين، عواقبي كه در آخرت ماية سرافكندگي و عذاب انسان خواهند شد. اصل «نهي از منكر» و ايجاد ترس از پيامدهاي ناگوار زشتي ها، در «نظارت همگاني و كنترل اجتماعي» نقش اساسي ايفا مي‌كند.
نتيجة رعايت اين راهبردهاي پنج گانه، ايجاد روحية «خضوع» در برابر عظمت و بزرگي خداوند، «سپاس» در برابر نعمت هايش، «احترام» به خلق خدا، «آشنايي» با اوامر الهي و تكليف بشر، همراه با «علاقه» به انجام دستورات حضرت حق و «ترس» از ترك آن در انسان است.
پيوستگي راهبردها
زماني معرف ديني در جامعه به مرحلة پذيرش و باور تبديل مي‌شود كه دو راهبرد اوليه، يعني «تعظيم» و «تكريم»، در انسان شكل گرفته و دين و معارف الهي، به درستي براي انسان «تبيين» شده باشند. آن گاه با «تشويق»، انسان به سمت عمل حركت خواهد كرد و با «تحذير»، از عواقبش پرهيز خواهد كرد.
نتيجه گيري
1. اختبار: زماني يك برنامة تربيتي در زمينة توسعة ارزش هاي ديني در جامعه موفق است كه در فرايند تربيت، ابتدا با اختبار و آگاهي انسان از عظمت هستي، در وجود او تعظيم و كرنش به وجود بياورد.
2. اعتبار: در ادامه بايد انسان را تا سرحدّ كرامت و تكريم شخصيت خويش پيش برد. تنها در چنين صورتي است كه انسان حاضر مي‌شود تن به ارزش هاي اخلاقي داده و به آنها عمل كند.
3. التزام : پس از ايجاد روح تعظيم در انسان و نگاه كريمانه در او، مي‌توان با بيان حقايق و ارزش هاي مورد انتظار خداوند متعال، در او التزام ايجاد كرد و وي را به عمل به آن ارزش ها پايبند ساخت.
4. اعتدال: آدمي‌پس از آگاهي از حقايق، پذيرش و عمل به آنها، به طور مدام نيازمند تعديل در محرك هاي بازدارنده و پيش برنده، و ايجاد تعادل در خود است؛ از اين رو بايد با توجه به راهبرد قرآني «اعتدال» و با بهره گرفتن از روش تبشير و تحذير، انسان را در مسير تعادل قرار داد و از انحراف او پيش گيري كرد.
پي نوشت ها :
1. نه تنها بهره گيري از دنيا، صنعت و تكنولوژي در اسلام نفي نشده است، بلكه قرآن به صراحت بيان مي‌دارد كه همه ي هستي در اختيار و تحت سلطه‌ي بشر در آمده است. (جائيه :13)
2. مرتضي مطهري جامعه و تاريخ، ص 224.
3.حنفاءلله غير مشركين به» ( حج: 31)؛ «وما امرواادلا ليعبدو الله مخلصين له الدين حنفاء و...» ( بينه: 5)
4.خداوند قوم بني اسراييل را پس از سرپيچي و انحراف با همين روش تأديب كرد: (اعراف: 141)؛ (بقره، 50)؛ (طه، 80).
5. از جمله: اعراف: 54؛ يونس: 6؛ زخرف: 12 و...
6. از جمله: نحل: 4؛ روم: 12؛ رحمن: 14 و...
7. از جمله: نحل: 3؛ نوح: 15؛ فاطر: 27 و...
8. از جمله : اعراف 185؛ ق : 6؛ غاشيه : 17 و...
9. اشاره به اين استدلال قرآني: «لو كان فيهما آلهه الا الله لفسدتا» (انبياء: 22)
10. مرتضي مطهري، جامعه و تاريخ، ص 225
11. جعفر سبحاني، منشور جاويد، ج 3 ص327
12. نهج البلاغه، حكمت 449.
13. صدوق، عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج2، ص275.
14. در سرتاسر قرآن كريم آيات متعددي آمده كه اشاره به بهشت و عاقبت نيكوكاران و جهنم و عاقبت بدكاران دارد از جمله: بقره: 155؛ يونس: 2؛ حج:34 ؛ آل عمران: 12؛ رعد: 18؛ غافر:60 و... .
- نهج البلاغه، ترجمه محمد دشتي، قم، مشرقين، چ سوم، 1379.
- سبحاني، جعفر، منشور جاويد، قم، توحيد، ج سوم، 1373، ج3.
- صدوق، عيون اخبار الرضا عليه السلام، ج2، بيروت، موسسه الاعلميه للمطبوعات، 1404 ق.
- طباطبايي، محمد حسين، الميزان، لبنان، موسسه الاعلمي للمطبوعات، 1997 م، ج13-14.
- مطهري، مرتضي، جامعه و تاريخ، تهران، صدرا، چ پنجم، 1372.
اسلام و پژوهش هاي تريبيتي ش 3
/ج
