کاربردپذيري نظامي بيوتکنولوژي (1)

پايان قرن بيستم شاهد فرآيند بکارگيري ماده در سطح اتمي بود و موفقيت هايي را نيز کسب کرد. اين پيشرفت ها نشان داد که آنچه زماني يک داستان علمي شناخته مي شد، به سرعت در حال تبديل به واقعيت علمي است. تقريباً در طي همين مدت زمان، تکنولوژي ديگري براي نمايش قدرتش پا به عرصه وجود گذاشته است. اين تکنولوژي نيز جهشي را از « طبقه بندي داستاني » به « طبقه بندي واقعي » انجام داده است. اين تکنولوژي که خواهر دوقلوي نانوتکنولوژي است، بيوتکنولوژي ناميده مي شود. امروزه، هر دوي اين تکنولوژي ها به سرعت به صورت مشاغل مترقّي پديدار مي شوند و ظرفيت بسيار زيادي براي آينده از خود نشان مي دهند. مرز بين دو اين تکنولوژي نامشخص به نظر مي رسد و از هر دوي اين تکنولوژي ها به صورت جداگانه يا مشترک انتظار مي رود تا بازارهاي جهاني را با ايجاد طوفاني در سال هاي آينده بگيرد.
بيوتکنولوژي نيز در خطوط مشابهي با نانوتکنولوژي ظرفيت زيادي براي کاربرد دفاعي دارد. در گذر تاريخ علوم نظامي و زيستي درهم تنيده شده اند. زيست شناسي اغلب يکي از منابع تسليحات تهاجمي به شمار مي آيد. امّا هم زمان، ارتباط نظامي زيست شناسي نيز يک بعد انساني دارد. ساليان سال است که پيشرفت هاي پزشکي سهم عمده اي در نجات جان بسياري از سربازان داشته است (1). در طي دو دهه اخير، علم زيست شناسي خود را دوباره مطرح کرده است و نقش آن از نو تعريف شده است. اين اتفاق به دليل رشد سريعي که در صحنه بيوتکنولوژي مشاهده شده، امکان پذير شده است. اين تکنولوژي همچنين با ارتقاي مواد و افزايش عملکرد جنگنده ها در افزايش قابليت هاي جنگي و مبارزاتي نيروهاي مسلح کاربرد دارد.
واژه بيوتکنولوژي در اصل براي توضيح استفاده تجاري از موجودات زنده ابداع شد (2). بيوتکنولوژي (3) را مي توان برحسب استفاده از موجودات زيستي براي دستيابي به اهداف تجاري تعريف کرد. بر اساس اين تعريف، همان طور که از فعاليت هايي مانند آب جو سازي، تخمير شراب و توليد پنير برمي آيد، بيوتکنولوژي قدمتي به اندازه تمدّن بشر دارد. با اين وجود، از اوايل دهه 1970، بيوتکنولوژي با معرفي چند تکنيک جديد قدرتمند که مجموعاً به مهندسي ژنتيک معروف است، رشد چشمگيري پيدا کرد. اين تکنيک ها به بيوتکنولوژيست ها اين امکان را مي دهد تا ساختار ژنتيکي موجودات زنده را با افزودن ژن هاي جديد تغيير دهند تا موجود زنده بتواند کارکردهاي جديدي داشته باشد. مهندسي ژنتيک به همراه ساير راه هاي بکارگيري و استفاده از موجودات زيستي مجموعه اي از امکانات قوي جديدي را با مفاهيم عميقي براي طيف وسيعي از فعاليت هاي تجاري از کشاورزي تا داروسازي، موادشيميايي، فرآوري صنعتي مواد غذايي و استخراج معادن فراهم کرده است. (4)
در بيوتکنولوژي، سه مجموعه تکنولوژي کاملاً مرتبط وجود دارد:

1- تکنولوژي DNA ترکيبي جديد ( rDNA ):

اين تکنولوژي امکان ترکيب ژن هاي موجودات زنده مختلف در داخل موجود زنده را مقدور ساخته که آن موجود زنده را قادر مي سازد تا مولکول هاي زيستي را که به طور عادي به وجود نمي آيند، توليد شود. اين تکنولوژي در رشته هايي مانند داروسازي، موادشيميايي و فرآوري مواد غذايي کاربرد دارد. اين تکنولوژي همچنين براي اصلاح موجوداتي که کارهايي مانند تصفيه مواد معدني، تجزيه زايدات سمّي و غيره را انجام مي دهند، استفاده مي شود.

2- تکنولوژي آميختگي سلولي:

اين تکنولوژي به آميختگي مصنوعي سلول هاي مختلف در يک سلول ترکيبي يا پيوندي کمک مي کند تا موجب ترکيب شدن ويژگي هاي دلخواه آن ها با هم شود. اين تکنولوژي براي اهداف تشخيصي در زمينه هاي مختلفي مانند سلامت انسان و حيوان يا تشخيص ويروس ها در محصولات مفيد است.

3. تکنولوژي فرآيند زيستي:

اين تکنولوژي امکان استفاده از فرايندهاي زيستي براي اهداف صنعتي در مقياس هاي بزرگ را مقدور مي سازد.
به غير از اين تکنولوژي ها، تکنولوژي هايي مانند مهندسي پروتئين وجود دارند که نسل دوّم تکنولوژي ها هستند و کارهاي زيادي در اين حوزه در حال انجام است (5). تمامي اين مجموعه هاي تکنولوژي که به آن اشاره شد، از بعد مناسبت نظامي نيز تا حدودي داراي اهميت مي باشند.
در قرن بيست و يکم، ارتباط بين زيست شناسي و ميدان جنگ به سرعت در حال تغيير است و فراتر از جنبه هاي سلامت و جنگ بيولوژيک در حال رشد است. در حال حاضر، تأکيد بر استفاده زيست شناسي به منظور ارتقاي قابليت ها است تا اجراي عمليات نظامي را هدايت کند، البته نه با تضعيف مخالفان، بلکه با ارتقاي مواد جنگ، بهبود و افزايش عملکرد جنگاورها و استفاده از فرآيندهاي زيستي براي پيشرفت سيستم هاي طراحي و اجرا (6).
سالها است که علم زيست شناسي تکنيک هاي مختلفي را از ساير زمينه هاي علوم زندگي به منظور بهبود اثربخشي خود اتّخاذ کرده است. تداوم اين خط مشي اجتناب ناپذير است. بيوتکنولوژي عصر جديد رشته اي چند تخصصي است که کاربرد آن فراتر از استفاده هاي سنتي مانند کشاورزي و پزشکي رفته است. اين فصل نگاهي بر مناسبت و ارتباط بيوتکنولوژي براي جنگ هاي عصر جديد دارد. در مناظره هاي دفاعي کاربرد بيوتکنولوژي به گروه هايي مانند حسگرها، الکترونيک و کامپيوتر، مواد، لجستيک و درمان گسترش مي يابد (7). همچنين، بيوتکنولوژي مي تواند نقش بيش از اندازه منفي را ايفا کند و به رشد بيشتر تسليحات زيستي فاجعه آميز کمک کند. اين فصل به چهار بخش عمده تقسيم مي شود. بخش اوّل به مناسبت و ارتباط بيوتکنولوژي براي تسليحات بيولوژيک/ بيوتروريسم مي پردازد. در اين بخش مناسبت و ارتباط اين تکنولوژي با توجه به جنبه هاي دفاعي جنگ افزارهاي بيولوژيک نيز بحث شده است. اين بخش گريزي به فرآيندهاي کشف دارو نيز دارد. چنين فرآيندهايي بعضي وقت ها نمي تواند دقيقاً در گروه بيوتکنولوژي قرار گيرد ولي اغلب مرتبط با پيشرفت هايي در شيمي است. با اين وجود، اين ضرورت احساس مي شود که به آن پيشرفت ها نيز توجّه شود، زيرا مي توان نگرشي کلّي تر در اين موضوع داشت. بخش دوّم با جنبه هاي پزشکي و غيرپزشکي – دفاعي اين تکنولوژي سرو کار دارد و بخش سوّم بر سرمايه گذاري هاي نظامي چند کشور مهم براي رشد اين تکنولوژي تمرکز دارد. بخش آخر درباره موضوعات مرتبط با خلع سلاح است.

کاربرد بيوتکنولوژي براي تسليحات بيولوژيکي / بيوتروريسم

تسليحات بيولوژيکي تاريخچه اي طولاني دارند. بيشتر موارد مستند تاريخي پس از سال 1340 ميلادي جزيياتي را درباره چگونگي درک و استفاده از اين سلاح ها در طي آن دوران ارائه مي دهند (8). پس از جنگ جهاني دوّم، چند کشور سرمايه گذاري هاي کليدي و مهمي را در توسعه و پيشرفت تسليحات بيولوژيکي انجام داده اند. در اوايل دهه 1970 همراه با موفقيت هاي علمي، فرصت هايي براي تسليحاتي کردن بيماري ها آغاز شد. در سال 1973، اوّلين ژن مشابه سازي شد، و سه سال بعد اوّلين شرکت به منظور بهره برداري از اين تکنولوژي بر اساس DNA ترکيبي جديد در ايالات متحده تأسيس شد (9). چنين گزارش شده است که از اواسط سال 1980، توجّه اطلاعات نظامي به سوي کنترل مهندسي ژنتيک و تکنولوژي DNA ترکيبي براي به روز کردن و بکار بردن جنگ افزارهاي مرگ بار و نيز گسترش استراتژي ها براي مبارزه با خطر چنين تسليحات مهندسي ژنتيکي تغيير کرده است (10).
بيوتکنولوژي ظرفيت زيادي براي ارتقاي قابليت هاي جنگي بيولوژيکي دارد. در سال 1975، BTWC (11) وارد اجراي تحريم توسعه، توليد، انبار يا کسب يا نگهداري عوامل بيولوژيک، داروهاي سمّي و سلاح هاي بيولوژيک شده است. BTWC از بازبيني احزاب کشور در فواصل پنج ساله در خصوص تأثيرگذاري خود تبعيت مي کند. از دوّمين کنفرانس بازبيني ( 1986 )، تأثير پيشرفت ها در مناطق بيوتکنولوژي غيرنظامي به سوي توليد احتمالي و استفاده وحشيانه از عوامل زيستي همواره موضوع بحث اين کنفرانس ها بوده است. شناسايي وسيع تر پيشرفت هاي مرتبط علمي و تکنولوژيکي در بيانيه نهايي چهارمين کنفرانس بازبيني مطرح شد (12). جزييات بيشتري در اين باره در بخش چهارم اين فصل – بيوتکنولوژي و خلع سلاح – مطرح شده است. نکته قابل تأکيد در اينجا اين است که تأثير احتمالي پيشرفت هاي مداوم در زمينه بيوتکنولوژي در رشد ( آشکار يا پنهان ) تسليحات بيولوژيک پيش از دهه 1980 به خوبي محرز شده بود.
بنابر گزارش سازمان دفاع آمريکا ( 1996 ) پيشرفت ها در ترکيب جديد DNA و ساير تکنولوژي هاي مهندسي ژنتيک که از جنگ هاي بيولوژيک گزينه نظامي اثربخشي مي ساخت، خواسته طراحان نظامي مبني بر استفاده از چنين گزينه اي را فراهم نمود. اين گزارش نيز يادآور مي شود که پيشرفت هاي تکنولوژي موجب توليد عوامل جديدي مي شود.اين عوامل قابليت هاي اخيراً پيدا شده را براي اصلاح، ارتقا يا توليد مقادير زيادي از موادّ طبيعي يا موجودات زنده را ارائه مي دهند؛ قبلاً تصوّر مي شد که اين مواد به دليل مسائلي مانند در دسترس بودن، بادوام بودن، عفونت زا بودن و قابل توليد بودن، از لحاظ نظامي بي اهميّتند (13).
ضميمه فنّي براي وزارت دفاع ايالات متحده ( 1997 ) از گزارش دفاعي « تکثير: تهديد و پاسخ » (14) ديدگاه ماهرانه اي از آنچه ممکن است در صورت استفاده از پيشرفت هاي بيولوژيکي با اهداف شنيع و تأثرآور اتفاق افتد، ارائه مي دهد. اين ضميمه به صورت ويژه اي انواع بالقوه عوامل هاي زيستي جديدي که ممکن است توليد شوند را پيشنهاد داده است:
1- حامل هاي ژنتيکي مهندسي شده به شکل موجودات عفوني اصلاح شده، ممکن است به وفور به صورت ابزارهايي در پزشکي بکار گرفته شوند و تکنيک ها به صورت گسترده تري در دسترس باشند.
2- براي درک مکانيزم هاي بيماري عفوني و ژنتيک ميکروبي که مسئول فرآيندهاي بيماري هستند اقداماتي انجام خواهد شد.
3- درک بيشتر عملکرد سيستم دفاعي انسان و مکانيسم هاي بيماري مي تواند شرايطي را که موجب آمادگي فردي براي بيماري عفوني شود را آشکار سازد.
4- واکسن ها و پادزهرها در طولاني مدت، شايد تا زماني که عوامل جنگي بيولوژيک که کاربرد کمتري به عنوان ابزارهاي موجب تلفات هستند گسترش يابند.
بر اساس مطالعه انجام شده در سال 1999 توسط مرکز پژوهش ضدتکثير در دانشگاه ملي دفاع آمريکا ( NDU )، براي ارزشيابي تأثير احتمالي پيشرفت هاي اخير و پيش بيني شده بيوتکنولوژي بر قابليت تروريست ها در کسب و بکارگيري عوامل زيستي، محتمل ترين شش ناحيه اي که به عنوان خطر بالقوه پديدار مي شوند عبارتند از:
( الف ) ژنوميک کارکردي انسان،
( ب ) ژنوميک کارکردي باکتريايي،
( ج ) جزاير بيماري زا
( د ) ويروس ها ي ساختگي،
( ه ) مايکو پلاسماهاي ساختگي و مصنوعي و
( و ) پروتئين هاي ترکيبي (15).
اين گروه مطالعاتي بعدها نتيجه گيري کردند که دو نوع بيوتروريست ها در بهترين موقعيت استفاده از تکنيک هاي پيشرفته بيوتکنولوژي ارتقاي موجودات ريز با هدف سلاح هاي بيولوژيک ( BW ) قرار دارند. نوع اوّل متشکّل از کشورهايي است که داراي برنامه هاي ( پنهان ) سلاح هاي بيولوژيکي هستند و از گروه هاي تروريستي بين المللي حمايت مي کنند. از آنجايي که مي توان فرض کرد که برنامه هاي اين کشور تحت نظارت کارشناسان متخصص و دانشمندان مي باشد، داراي پشتوان مالي است و براي عملکرد طولاني مدّت طراحي شده است، بنابراين در بهترين موقعيت براي عهده دار شدن تحقيق و توسعه ( R&D ) مخاطره آميز و اجراي آزمايشاتي است که ارزش عامل اخيراً توسعه يافته را براي بکارگيري تسليحات معين مي کند.
نوع دوّم دانشمند ناراضي يا آشفته اي است که در آزمايشگاه باليني ميکروبيولوژي مجهّزي يا لابراتوار علمي کار مي کند و به جنبه هاي مختلف تحقيقات ميکروبيولوژيکي مشغول است. از اين فرد انتظار مي رود که دانش، صبر، و منابع لازم را براي برعهده گرفتن و تکميل پژوهشي را که براي رسيدن به اهداف او لازم است داشته باشد، و براي اثبات ارزش عوامل اخيراً توسعه يافته براي استفاده تسليحاتي، آزمايشاتي را انجام دهد.
دانشمند ناراضي فقط به دليل اثبات توانمندي خويش، ممکن است طراحي يک موجود باهوش و بدطينت را برعهده گيرد. چنين مواردي ممکن است براي هکرهاي امروزي کامپيوتر نيز پيش آيد. برخي از آنها با طراحي و پراکندن ويروس هاي مخرب کامپيوتر ثابت مي کنند که چقدر باهوشند؛ اثبات هوشمندي آنها به قيمت ايجاد آسيب به افرادي مي شود که هرگز به هيچ صورتي به آنها صدمه اي نزده اند (16). حملات سياه زخم که پس از 11 سپتامبر 2001 در ايالات متحده رخ داد و پنج نفر را کشت متعلّق به آن دسته از حملاتي است که يک دانشمند ناراضي آن را جاودانه ساخت.
دهه اخير در رشد بيوتکنولوژي استثنايي بوده است. تحليل گران امنيتي مي ترسند که در قرن 21 همان ابزارهايي که در صنعت بيوتکنولوژي و صنايع شيميايي انقلابي به پا کرد بتواند براي تعيين عوامل بيولوژيک جديد با هدف تسليحاتي کردن مورد استفاده قرار گيرند. از سازمان هاي تروريستي انتظار مي رود در آينده با درک بيشتر همين تکنولوژي هايي که انقلاب بيوتکنولوژي را به ارمغان آوردند، موجب ويراني شوند.
پژوهش هاي کنوني در بيوتکنولوژي در راستاي پژوهش هاي قبلي در زمينه هسته اي در دهه هاي 1940 و 1950 مي باشد. پايگاه داده هاي طراحي شده براي تکنولوژي هسته اي براي اهداف نظامي و صنعتي کاربرد دارد. به طريق مشابه، پايگاه داده هايي که براي مهندسي ژنتيک تجاري در زمينه هاي کشاورزي، دامپروري، و پزشکي طراحي شده اند به طور بالقوه قابل تبديل به ايجاد طيف وسيعي از پاتوژن هاي ( عوامل بيماري زاي ) جديدي هستند که مي توانند به جمعيت گياهي، حيواني و انساني حمله کنند (17).
به دليل چنين پيشرفت هايي در حوزه هاي مختلف مرتبط با بيوتکنولوژي و مهندسي ژنتيک، اين امکان وجود دارد که جنگ هاي بيولوژيک بتوانند به عنوان گزينه اي ماندگار، نه تنها در بين سازمان هاي تروريستي بلکه به طور پنهان در بين چندين کشور مدعي نيز داراي اهميّت باشند.
ارتباط آشکاري بين رشد علوم شيمي و زيست شناسي و گسترش تسليحات شيميايي و بيولوژيکي وجود دارد. نظام مند کردن شيمي و رشد صنايع شيميايي در اواخر قرن 19 توليد عوامل شيميايي را در طول جنگ جهاني اوّل در مقياس وسيعي امکان پذير ساخت. درک بيشتر نقش انتقال دهنده عصبي استيل کولين (18)، جزييات تأييد شده عامل هاي جديد عصبي تقريباً در زمان جنگ جهاني دوّم و سپس در طي مراحل اوليه جنگ سرد و کشف اتّفاقي داروهايي که به افراد مبتلا به بيماري هاي رواني کمک مي کند منجر به توجه مجدد به incapacitants ( عدم صلاحيت هاي ) شيميايي و تسليحاتي بودن شد؛ براي مثال توليد عامل BZ ( متيل بنزيلات براي توليد BZ استفاده مي شود ) توسّط آمريکا يکي از اين موارد است، به طريق مشابه، انقلاب در باکتري شناسي در اواخر قرن 19 با توضيح ماهيت بسياري از بيماري هاي عفوني باکتريايي، جنگ بيولوژيک ضدحيواني در جنگ جهاني اوّل را آسان کرد. دانش بيشتر در خصوص هوازيست شناسي (19) و توانايي توليد انواع مختلف بيومواد با ابعاد صنعتي زماني مطرح شد که کشورهايي مانند انگليس و آمريکا در برنامه هاي جنگ جهاني دوم، طيفي از عوامل کلاسيک مانند سياه زخم و سموم مواد غذايي را توليد مي کردند. توضيح ماهيت ويروس ها در دهه 1950، و سپس قابليت هايي براي مهندسي ژنتيک بدون ترديد در برنامه سلاح هاي بيولوژيک تهاجمي اواخر جنگ سرد شوروي گسترش يافت، و امروزه اگر فقط عوامل کلاسيک تعديل و اصلاح شوند، با کاربردهاي احتمالي ژنوميک مواجه هستيم (20).
فرآيندهاي کشف دارو جديد امروزي شامل تکنولوژي هايي مانند شيمي ترکيبي، ژنوميک، ميکروآرايه ها، پروتئوميک، توکسيکوژنوميک و واکاوي پايگاه داده ها مي شود. تمامي اين تکنولوژي ها مرتبط با ايجاد سلاح هاي بيوشيمايي هستند. تکنولوژي هايي مانند شيمي ترکيبي که اشاره به تکنيک هايي براي توليد دستگاه هاي پيچيده از اجسام مرکب مرتبط هستند مي توانند در توليد سلاح هاي شيميايي سمّي استفاده شوند. در حال حاضر، ميکروآرايه هاي ( microarray ) پروتئيني (21) تحت گسترش سريع هستند. اين ميکروآرايه ها که با شيمي ترکيبي ترکيب شده اند احتمالاً جستجو براي ترکيبات هدف مايع جديد، با کاربردهاي درمان شناسي ( يا تسليحاتي ) را توسعه مي دهند (22).
در سال هاي آينده، استفاده از بيوتکنولوژي براي توليد جنگ افزارهاي بيولوژيک مي تواند خيلي قدرتمندتر، در دسترس تر و کم هزينه تر شود؛ که کمترين دستاورد آن اثبات توانمندي اين تکنولوژي است. اينکه آيا برخي از آژانس ها ( دولتي يا غيردولتي ) براي استفاده از آن تلاش مي کنند يا خير، تا زماني که اثبات نشود يک حدس باقي مي ماند. مهندسي، محاسبه و بازارهاي سرمايه زيست شناسي را در مسير پيشرفت سريعي به حرکت وا مي دارند. آنچه تيم بسيار ماهري از دانشمندان به انجام مي رساندند، امروزه مي توان به وسيله جعبه ابزار مکانيزه اي در عرض چند ساعت به سرعت انجام داد.تکنولوژي هاي صنعتي امکان توليد ارزان پاتوژن ها ( عوامل بيماري زا ) يا سموم با مقادير تني در سراسر جهان را فراهم مي کند (23). از لحاظ تاريخي، ديده شده است که تمامي اختراعات کنوني قابليت عملي مناسبي را در تجارت جنگي پيدا کرده اند. در مورد تسليحات بيولوژيک آينده، تنها مسئله پيچيده اين است که آيا سازمان هاي تروريستي اين تکنولوژي را برمي گزينند يا خير؟
تا اين اواخر توليد سلاح هاي بيولوژيک بر اساس مفهوم استفاده خصمانه از عوامل زيستي شبيه سازي شده مانند باکتري، ويروس ها و ريکتسي بود. به هر حال، جنگ قرن 21 مي تواند همانند سلاح ها از سموم بيولوژيک استفاده کند. اين سموم، سم هاي منتخبي هستند که توسّط موجودات زنده توليد مي شوند. در طبيعت، باکتري، قارچ، جلبک، گياهان و حيوانات طيف وسيعي از سموم را توليد مي کنند که بسياري از آنها مهلک و چندين برابر از عوامل عصبي بزرگ ترند. تجزيه و تحليل خطرات و تهديدهاي پس از يازده سپتامبر با توجه به قابليت هاي بيش از 395 سم نشان داده است که به دليل مشکلات افزايش مقياس يا ناپايداري آئروسل ها، 17 تاي آنها به طور بالقوه قابليت تسليحاتي شدن دارند. به منظور توليد سلاح بيولوژي سمّي، به نظر کارشناسان متخصص پيشرفته در رشته هاي علمي مختلف مورد نياز است (24). اين احتمال وجود دارد که پژوهش هاي مختلف آينده در اين زمينه بتواند خطر تسليحات بيولوژيک را افزايش دهد. فرض بر اين است که تحقيق و توسعه بيشتر در زمينه سموم بيولوژيک بتواند منجر به گسترش سلاح هاي « طراح » شود که قابليت آسيب رساندن فقط به انسان ها با ويژگي هاي زيستي خاصي شود.
رشد تکنولوژي DNA امکان سوء استفاده از آن را نيز فراهم مي کند. سلاح هاي « طراح » DNA بازترکيبي ( تکنيک نويني که امکان ترکيب مواد ژنتيکي از دو موجود زنده جداگانه را فراهم مي کند ) از راه هاي متعددي ايجاد مي شوند. تکنولوژي هاي جديد را مي توان براي برنامه ريزي ژن ها در ريزموجودات عفوني به منظور افزايش مقاومت آنتي بيوتيکي و واگيري و ثبات محيطي آنها استفاده کرد. مي توان ژن هاي مهلک را در ريزموجودات زنده بدون ضرر وارد کرد تا به عوامل بيولوژيکي منجر شوند که بدن آنها را خودي و آشنا تشخيص دهد و در برابر آنها مقاومت نکند. حتي مي توان ژن هايي را وارد بدن موجودات زنده کرد که بر کارکردهاي منظم يعني حالت کنترل اخلاق، رفتار و دماي بدن تأثير مي گذارد. دانشمندان بر اين باورند که ممکن است قادر به مشابه سازي سموم انتخابي براي حذف گروه هاي خاصي نژادي يا قومي باشند که آرايش ژنوتيپي آنها، موجب مي شود مستعد الگوهاي بيماري هاي خاصّي شوند. چنانچه هدف، فلج کردن اقتصاد کشوري باشد، مهندسي ژنتيک نيز مي تواند براي تخريب نژادهاي خاص يا گونه هاي گياهان کشاورزي يا حيوانات اهلي کاربرد داشته باشد (25).
تکنولوژي هاي جديد مهندسي ژنتيک شکل چند بعدي سلاح هايي را فراهم مي کند که بتوان براي اهداف بسيار متعدد نظامي، از تروريسم و عمليات ضد جاسوسي گرفته تا جنگ هاي بزرگ که کل مردم را هدف گرفته است، از آن استفاده کرد. برخلاف تکنولوژي هاي هسته اي، موجودات زنده ژنتيکي مهندسي شده را مي توان با قيمت کم ايجاد و توليد کرد، علاوه بر آن به نظر کارشناسي علمي کمتري نياز دارند و نيز مي توان در بسياري از زمينه هاي گوناگون به طور مؤثري از آنها استفاده کرد (26).
چندين حوزه مبهم ديگر نيز در حرفه بيوتکنولوژي وجود دارد که ممکن است دريچه فرصت را به روي سازمان هاي تروريستي فراهم آورد تا در صورت تمايل تسليحات بيولوژيکي را مديريت کنند. ماهيت کاربرد دوگانه پاتوژن ها، عامل محدود کننده اي براي آژانس هاي بين المللي يا حتي مقامات دولتي است تا نيّات دقيق توليد کننده را تجزيه و تحليل نمايند. هيچ راه دقيقي براي تشخيص صحيح بين استفاده صلح آميز از سموم کشنده و استفاده هاي نظامي وجود ندارد. به طريق مشابه، فرآيندهاي توليد چند واکسن از لحاظ فنّي بسيار نزديک به توليد سلاح هاي درجه بندي کننده عوامل بيولوژيک است. حتي کشورها مي توانند مخفيانه نوعي از پژوهش هاي دفاعي را براي برنامه تهاجمي تسليحات بيولوژيک استفاده کنند.
در آزمايشگاه هاي سطح چهار ايمني – زيستي (27)، خطرناک ترين پاتوژن ها ( عوامل بيماري زا ) که هيچ درمان يا معالجه شناخته شده اي براي آنها وجود ندارد، مطالعه مي شوند. در حال حاضر، تعداد اندکي از اين آزمايشگاه ها در جهان وجود دارد. در آينده چنين آزمايشگاه هايي مي توانند تبديل به آکادمي آموزش اصلاح پاتوژن ها ( عوامل بيماري زا ) يا بانک عامل جنگ بيولوژيکي شوند (28). چنانچه سازمان هاي تروريستي قادر به پرورش دانشمنداني از اين آزمايشگاه ها شوند مي توانند موجب ويراني در اين سيستم شوند.
در قرن بيستم، علم جديد با شکافتن اتم و کمي بعد با کشف منحني مارپيچ دوتايي DNA به اوج خود رسيد. نخستين کشف بلافاصله به ابداع بمب اتم منجر شد؛ و براي اولين بار در تاريخ، به بشريت اجازه انديشيدن درباره اميد به پايان بخشيدن آينده خويش در روي زمين را داد. اکنون، تعداد بي شماري از ناظران نظامي در حيرتند تا خيزش علمي ديگري را در زمان ما بتوانند به طور کامل از آن استفاده کنند که تهديد مشابهي را بر هستي ما همانگونه که بر جانداران ديگر دارد، داشته باشد (29).
در موقعيت کنوني، تشخيص دقيق سمت و سوي پژوهش هاي آينده امکان پذير نيست. پيش بيني دقيق سمت و سوي اين تکنولوژي دشوار است زيرا علايق و منافع جامعه علمي هميشه ماهيت پويايي دارد و گاهي توسط عوامل بيروني مانند پشتيباني هاي مالي نيز هدايت شده است. صرف نظر از اين، تعيين منافع گروه هاي تروريستي در مناطق مرتبط با بيوتکنولوژي امکان پذير نيست. در پرتو اين نظر، اين فکر در مباحث عمومي متعددي مطرح مي شود يا در چند نوشته منعکس مي شود که پيشرفت در بيوتکنولوژي ممکن است پيش از اينکه براي بشر و براي اهداف مشکلات مرتبط با سلامتي مفيد باشد، او را زنداني دستاوردهاي خويش سازد.
نگراني هايي در ارتباط با گسترش تکنولوژي هاي DNA و سوء استفاده هاي احتمالي توسط دشمن بيشتر شده است. با اين وجود، DNA تنها تکنولوژي اي نيست که گسترش آن آينده تيره و مبهمي دارد.
بيش از نيم قرن است که داستان اوليه موجودات زنده به افسانه فعل و انفعال بين ژن ها در شکل DNA و پروتئين ها تبديل شده است، که ژن ها را کدگذاري و کارهاي عادي که موجودات زنده را زنده نگه مي دارد، انجام مي دهند. با اين وجود در دو سال گذشته شاهد حضور نوع سوم مولکول، به نام RNA بوديم ( RNA زمان زيادي است که شناخته شده است ولي تاکنون نقش آن به آوردن و حمل کردن DNA و پروتئين ها محدود مي شد ). اکنون RNA به اندازه هر دو نوع مولکول قبلي مهم است. RNA در واقع ممکن است تنظيم کننده اصلي آنچه بر سلول مي گذرد، باشد. هر عفونت، عالم گير يا غير آن باشد، بهترين آنها با واکسن ها درمان مي شوند که زمان زيادي براي توليد آن ها لازم است. چنانچه سلول ها به درستي درک شوند، اين فرآيند ممکن است تا جايي به سرعت پيش رود که آن واکسن به موقع براي انجام کار مفيدي آماده شود (30).
آژانس کاهش تهديدات دفاعي آمريکا ( DTRA=Defence Threat Reduction Agency ) مؤسسه تکنولوژي هاي پزشکي گشتاري ( TMTI=Transformational Medical Technologies Initiative ) را براي حفاظت جنگنده هاي نظامي از خطرات شيميايي و خطرات معمولي و ژنتيکي مهندسي شده اختصاص داده است (31).
منافع اقتصادي نقش مهمي در تصميم گيري خط مشي کشورها دارد. بيوتکنولوژي تکنولوژي قريب الوقوعي با ظرفيت رشد بسيار بالايي است (32). محدود کردن رشد اين تکنولوژي يا زير چتر رژيم هاي سخت قانوني قرار دادن براي معتبر ساختن مقاصد توليد کنندگان در هيچ زماني امکان پذير نيست. هيچ کشوري به خاطر تهديداتي با احتمال کم مانند بيوتروريسم ( افراد بسيار اندکي احساس مي کنند که هر چند احتمال اين تهديد کم است، ولي يکي از تهديدهاي بسيار پرخطر است ) اقتصاد خود را به خطر نمي اندازد. به طريق مشابه، مقاصد چند دولت ملّي هنوز آنچنان واضح نيست و آنها احتمالاً بررسي ترويج قابليت هاي تهاجمي سلاح هاي بيولوژيک را با پوشش حمايت از برنامه تسليحات دفاعي ميکروبي ( germ weapons ) در دستور کار مخفيانه خود قرار دهند. از اين لحاظ، از هيچ برنامه بين المللي غيرتکثيري انتظار نمي رود که کامل رعايت شود.
علت ديگر نگراني ها عوامل غيرمهلک شيميايي/ بيولوژيک مي باشد. رشته هاي به سرعت در حال رشد زيست شناسي و شيمي گزينه هاي مختلف جديد و ابداعي به سوي توليد چنين عواملي و سپس تسليحات غيرمهلک را ارائه مي کنند. چنين سلاح هايي را مي توان براي اهداف نظامي متعددي استفاده کرد. داروشناسي اعصاب (33) يکي از حوزه هايي است که در آن گسترش سريع دانش مطمئناً قابل پيش بيني است. اين احتمال وجود دارد که در آينده نزديک طيفي از عوامل ايجاد شوند که ادراک، دريافت، شناخت، احساس، اراده، کنترل جسماني يا هوشياري را تحت تأثير قرار دهد (34). علاوه بر ظرفيت بالاي اين عوامل، احتمال سوء استفاده از آن ها وجود دارد.
خوشبختانه تاکنون مدعيان غيردولتي علاقه چنداني به سلاح هاي بيولوژيک نشان نداده اند. مهمتر از همه، حتي اگر « وضعيت نگران کننده »- يا مدعيان غيردولتي به سلاح هاي بيولوژيک مهندسي ژنتيک دست يابند، جامعه علمي آنقدر هوشيار است که بلافاصله براي آن پادزهري بسازد. انتظار مي رود که حسگرها، کنترل کننده ها و ابزارهاي تشخيصي براي رديابي سريع حضور عوامل جنگ بيولوژيک در اتمسفر و در بدن انسان همانند نياز جامعه علمي اصلاح و تعديل شود. اپيدمي اخير سندرم تنفسي حاد ( SARS ) نشان داده است که جامعه جهاني در طول چنين فجايعي دست در دست هم مي نهند.
چنين پاسخ سريعي مي تواند مهاجمين بيولوژيک را به طور مؤثري دلسرد يا خلع سلاح کند. مهمتر از همه، پيشرفت ها در حوزه بيوتکنولوژي تنها به دليل رهايي همان علم و تکنولوژي از سوء استفاده حاصل مي شود.
در حال حاضر در سراسر جهان بحث داغ تري در خصوص مفهوم اخلافي پژوهش سلول هاي بنيادي جنيني و همانندسازي در جريان است. شايان ذکر است که افرادي که به خدا ايمان دارند با اين کار مخالفند، ولي افرادي که به خدا ايمان ندارند يا به صورت گزينشي به خدا ايمان دارند ممکن است به اين کار اقدام کنند. قياس مشابهي را مي توان درباره سلاح هاي بيولوژيک آينده نيز بکار برد.

بيوتکنولوژي و دفاع بيولوژيک

خوشبختانه، صرف نظر از جنبه بد آن، بيوتکنولوژي بعد ديگري در رابطه با سلاح هاي بيولوژيک و کاربرد آن در دفاع بيولوژيک دارد. تحقيق و توسعه در زمينه بيوتکنولوژي به تکنولوژي هاي بسياري منجر مي شود که قادر به کنترل تهديدهاي ناشي از کاربرد عوامل بيولوژيک بر عليه بشريت و کشاورزي هستند. امروزه اتوماسيون ترتيب گذاري در پروژه هاي ژنوم، بيوانفورماتيک، و پيشرفت هاي شيمي ترکيبي و ظرفيت بالاي غربالگري ترکيب ها از اهميت بالايي برخوردارند. بسياري از اين محصولات و فرآيندها براي کاربردهاي غيرنظامي در پزشکي، داروسازي و کشاورزي و نيز براي مقاصدي که تحت BTWC قانوني شده اند مانند دفاع، رديابي، حفاظت و طب پيشگيري مورد تحقيق و توسعه قرار گرفته اند (35). ژن درماني نيز مي تواند به طور مؤثري براي معالجه بيماري هاي مختلف مورد استفاده قرار گيرد. بسياري پيش بيني کرده اند که تسليحات بيولوژيک آينده مي توانند تسليحات بيولوژيک طراح باشند و اين تکنولوژي مي تواند نقش بسيار مهمي در پيدا کردن درمان بسياري از بيماري هايي که در حال حاضر ناشناخته اند، ايفا کند.
بيوتکنولوژي براي گسترش تکنيک هايي براي شناخت و تشخيص بيماري ها و براي اقدامات متقابل پزشکي ضروري است. علاوه بر آن، پيشرفت هاي اخير در بيوتکنولوژي فرصت واقعي را براي گسترش اقدامات متقابل مؤثر براي عوامل سلاح هاي بيولوژيک و سعي پيشنهاد مي کند (36).
براي کاهش تهديد بيوتروريسم، پيشرفت سريع در گسترش و ابداع واکسن از اهميت بسيار بالايي برخوردار است. از ديدگاه امنيت زيستي، ساخت و توليد واکسن ارزش راهبردهاي بالايي دارد. پيشرفت هاي اخير در زيست شناسي مولکولي و مهندسي ژنتيک به استراتژي هاي جديد ساخت واکسن منجر شده است. متخصصان مرتبط با مراحل اوليه ساخت واکسن همواره تخصصي تر و گسترده تر مي شود (37). سازندگان واکسن هاي تجاري نيز با سرمايه گذاري هاي بيشتر به پارامترهاي تغييريافته گسترش تکنولوژي پاسخ مي دهند.
در حال حاضر، با عدم حضور ردياب هاي محيطي، دفاع بيولوژيک همگام با عوامل بيولوژيک وابسته رقابت مي کنند. امروزه سيستم هاي رديابي با تمرکز بر روي کشف اندازه آئروسل هاي زيستي پرخطر، تشخيص آنتي ژن ها يا توالي نوکلئيک اسيد تنظيم و ابداع مي شوند. در صورتي که دشمن از سلاح هاي بيولوژيک پيشرفته استفاده کند، چنين سيستم هايي کمتر مورد استفاده قرار خواهد گرفت. خوشبختانه کشف علم زيست که مي تواند به ساخت سلاح هاي بيولوژيک پيشرفته کمک کند به خودي خود مي تواند براي کمک به ايجاد نسل بعدي ردياب هاي محيطي مفيد واقع شود (38).

جنگ افزارهاي بيوتکنولوژي (39)

چگونگي تغيير بيوتکنولوژي جديد براي ساخت سلاح هاي واقعي هنوز ناشناخته است، ولي با توجه به قابليت هاي تهاجمي دقيق آنها به اهداف و ايجاد آسيب هاي بسيار کوچک، غيرمهلک و برگشت پذير، چنين جنگ افزارهايي ممکن است سرانجام بتوانند روش هاي « نابودي فيزيکي » يا « انهدام در فاصله کشتار » که از زمان اختراع باروت از ويژگي هاي جنگ بوده است را تغيير دهند. در حال حاضر، دانشمندان بر اين عقيده اند که مي توانيم بسياري بيوتکنولوژي هاي مدرن را مستقيماً به عنوان ابزار دفاعي و حمله استفاده کنيم و با گسترش بيشتر آنها، احتمالاً به سيستم هاي جديد تسليحاتي تبديل شوند.
از نظر تکنيکي، جنگ نوعي رفتار انساني است که دشمن را وادار به از دست دادن توان مقاومت مي کند. ساخت سلاح هاي بيولوژيک که بتواند ويژگي هاي زيستي بدن انسان را تغيير دهند امکان پذير است. مي توان تسليحات بيوتکنولوژيکي ساخت که موجب ويراني و انهدامي شود که بسيار قوي تر و متمدن تر از خرابي هايي است که با شيوه هاي مرسوم کشتار مانند تسليحات باروتي و هسته اي به وجود مي آيد. تمامي اين موارد در حال حاضر فقط از لحاظ تئوري امکان پذير است. با اين وجود، يادآوري اين نکته حائز اهميت است که کاربرد نظامي بيوتکنولوژي ممکن است فراتر از سلاح هاي بيولوژيک و مصونيت پزشکي رشد کند. ممکن است در آينده يک ويژگي تهاجمي باب شود که تاکنون چنين نبوده است.

پي‌نوشت‌ها:

1. Robert E. Armstrong and Jerry B. Warner, ‘Biology and the Battlefi eld’ , Defence Horizons, no. 25 (2003): 1.
2. T. Lazar Mathew, ‘Biotechnology in Defen’, Defence Science Journal 51, no. 4 (2001): 393.
3. بيوتکنولوژي يعني هر برنامه تکنولوژيکي که با استفاده از سيستم هاي بيولوژيکي، زندگي موجودات زنده و يا مشتقات آن به ايجاد يا تغيير محصولات يا فرآيندهايي براي استفاده هاي خاص بپردازد (سازمان ملل 1992، کنوانسيون تنوع زيستي، ماده 2).
4. Martin Fransman, ‘Biotechnology: Generation, Diffusion and Policy’ (Working paper No. 1, UNU/INTECH, United Nations University, The Netherlands, 1991), 3-4.
5. Martin Fransman, ‘Biotechnology: Generation, Diffusion and Policy’ (Working paper No. 1, UNU/INTECH, United Nations University, The Netherlands, 1991).
6. Robert E. Armstrong and Jerry B. Warner, ‘Biology and the Battlefield’, Defence Horizons, no. 25, (2003): 1.
7. National Academies Press, Opportunities in Biotechnology for Future Army Applications (Washington: National Academies Press 2001), 2.
8. Ajey Lele, Biological Weapons: A Gennie in the Bottle, New Delhi: Lancer, 2004.
9. M. Wheelis and M. Dando, ‘New Technology and Future Developments in Biological Warfare’, Disarmament Forum, no. 4 (2000): 44.
10. E. J. Lacy, ‘Tackling the Biological Weapon Threat: The Next Proliferation Challenge’, Washington Quarterly 17 (1994): 53-64.
11. کنوانسيون منع توسعه، توليد و انباشت باکتريولوژيک (بيولوژيک) و سلاح هاي سمي و تخريب آنها در 10 آوريل سال 1972 امضا شد.
12. Malcom Dando and Graham Pearson, ‘Challenge of Biotechnology’ , Defence Science journal 51, no. 4 (2001): 335.
13. وزارت دفاع ايالات متحده، برنامه دفاع بيولوژيکي، گزارش تسليم شده به کميته تخصيص، مجلس نمايندگان، 4 مي سال 1996.
14. William S. Cohen, Proliferation: Threat and Response, http://www.fas.org/
Irp/ threat/ prolif97/ annex.html#technical (accessed on 22 June 2007).
15. زيلينکزاس ريموند، احتمال استفاده تروريست ها از تکنيک هاي بيوتکنولوژي مدرن،
www.mi.infn.it/~landnet/Biosec/zilinskas1.pdf دسترسي در 22 ژوئن سال 2007).
16. Ibid., (accessed on 23 July 2008).
17. Rifkin Jeremy, The Biotech Century (London: Phoenix, 1999), 91.
18. انتقال دهنده هاي عصبي ممکن است به دليل افکار دروني يا اتفاقات اطراف خود ما به مکانيسم هايي که به مغز ما چگونگي پاسخ به انگيزه ها و اميال شخصي را مي گويند علامت دهند. استيل کولين انتقال دهنده عصبي اصلي درگير با فکر، يادگيري و حافظه است.
19. آئروبيولوژي به مطالعه جنبش و پراکندگي مواد زنده از طريق جو مي پردازد. به طور معمول آئروبيولوژي تحقيقاتي مانند گسترش گرده و اسپور موجود در هوا آلاينده هاي موجود در هوا، و به همين ترتيب براي مقاصد کشاورزي يا مطالعات بيماري هاي تنفسي انسان را انجام مي دهد.
20. دندومالکوم، تغييرات علمي و فن آوري و آينده cwc: مشکل سلاح هاي غير کشنده، http://www.unidir.ch/ pdf/ articles/ pdf-art1824.pdf (دسترسي در 19 اوت 2007)؛ گفتگوي تخصصي با نويسنده، 4 دسامبر (2005).
21. ميکرو آرايه هاي پروتئيني يک قطعه شيشه است که در آن مولکول هاي مختلف پروتئين در مکان هاي جداگانه به صورت ترتيبي اضافه شده اند و در نتيجه يک آرايه ميکروسکوپي را تشکيل داده اند. اين مورد استفاده براي شناسايي پروتئين، فعل و انفعالات پروتئين، شناسايي بسترهاي پروتئين KINASES، يا براي شناسايي اهداف مولکول هاي فعال بيولوژيکي کوچک استفاده مي شوند. متداول ترين ميکرو آرايه هاي پروتئيني ميکروآرايه آنتي بادي است که در آن آنتي بادي ها روي تراشه پروتئين ديده مي شوند و به عنوان مولکول هاي جذب براي تشخيص پروتئين ها از محلول حاصل تجزيه سلولي استفاده مي شوند.
22. Mark Wheelis, ‘Biotechnology and Biochemical Weapons’, The Nonproliferation Review 9, no. 1 (2002); 49 – 50.
23. www.slu.educolegesh/ sph/ csbei/ bioterrorism/ offical/ testimony (accessed on 14 July 2008).
24. Sebestyen Gorka and Richard Sullivan, ‘Biological Toxins: A Bioweapon Threat in the 21 st Century’, Security Dialogue 33, no. 2 (2002): 141 – 56.
25. Rifkin Jeremy, The Biotech Century (London: Phoenix, 1999), 93.
26. Rifkin Jeremy, The Biotech Century (London: Phoenix, 1999), 93.
27. آزمايشگاه ايمني زيستي در سطوح مختلف طبقه بندي شده است. در حال حاضر، سطح 4 آزمايشگاه ايمني زيستي، بالاترين رده است. چنين امکانات خاصي براي کار مربوط به عوامل خطرناک و عجيب است که براي خطر بسيار زياد عفونت هاي آزمايشگاهي منتقل شده توسط آئروسل و بيماري هاي مهلک مورد نياز است. کارکنان آزمايشگاه ها براي سرو کار داشتن با عوامل عفوني بسيار خطرناک آموزش هاي خاص و کاملي ديده اند.
28. Choffnes Eileen, ‘Bioweapons: New Labs, More Terror’, Bulletin of the Atomic Scientists 58. no. 5 (2002), 29-32.
29. Rifkin Jeremy, The Biotech Century (London: Phoenix, 1999), 96.
30. ‘Biology’s Big Bang’, The Economist, 16 – 22 June 2007, 11.
31. DTRA: پژوهش براي آينده، تکنولوژي پزشکي/ NBC نظامي، 10 ، شماره 1 (2006)
http://www.military-medical-technology.com/article.cfm?DocID=1290.
32. Kiran Mazumdar-Shaw, ‘Excitement of Biotechnology in the New Economy’, Defence Science Journal 51, no. 4 (2001): 373 – 76.
33. داروشناسي اعصاب با ايجاد تغييرات ساختگي در عملکرد سلول هاي سيستم عصبي با داروها سرو کار دارد.
34. مارک ويليز، بيوتکنولوژي و سلاح هاي بيوشيمايي، بازبيني غير تکثيري 9، شماره 1 (2005) ص 51.
35. گزارش سال 2004 از سلاح هاي زيستي (ژنو: سلاح هاي زيستي پروژه ممانعت از سلاح هاي زيستي [ BWPP ]، 2004، 7-6.
36. Pearson and Roberts, ‘Defending against Biological Attack’, 383.
37. Gregory Koblentz, ‘Pathogens as Weapons’, International Security 28, no. 3 (2003 – 04): 126 – 35.
38. James B. Petro, Theodore R. Plasse and Jack A. McNutty, ‘Biotechnology: Impact on Biological Warfare and Biodefence’, Biosecurity and Bioterrorism: Biodefence Strategy Practice, and Science 1, no 3 (2003), 166.
39. Guo Ji-wei and Xue – sen Yang, ‘Looking Ahead to Military Biotechnology’, Military Review 85, no. 75-78, (2005): 75 -78.

منبع مقاله :
لل، آجي، (1390)، تکنولوژي هاي استراتژيک براي نيروهاي انتظامي (راهگشاي مرزهاي جديد)، ترجمه: سيد حسن صانعي، سيده بيتا مرتضوي و فائزه مسعودي فر، تهران، نشر انديشمند، چاپ اول