ضرورت توجه به روش هاي تحقيق کيفي (2)

در بررسي هاي فرهنگي- اجتماعي

12- استراتژي تحقيق کيفي

هدف اصلي پارادايم کيفي، درک حيات اجتماعي و معنايي است که افراد به زندگي روزمره خود مي دهند ( صدوقي، 1386: 4 ). زلديچ ( 1962 ) در زمينه ي تدوين استراتژي تحقيق بر اين باور است که تحقيق کيفي را بايد بر مبناي دو معيار مورد ارزيابي و قضاوت قرار داد. نخستين معيار، شايستگي اطلاعاتي است. آيا طرح تحقيق مي تواند اين احتمال را که پژوهشگر بتواند به پرسش هاي مطرح شده به شيوه اي عميق و معقول پاسخ دهد، به حداکثر برساند؟ آيا استراتژي مورد نظر مسير کسب اطلاعات را به شيوه اي مشخص روشن مي کند؟ دومين شاخص، کارايي است. آيا در اجراي اين استراتژي مي توان با توجه به زمان، دسترسي به اطلاعات و هزينه هاي مربوطه، داده ها را به شيوه اي مناسب جمع آوري کرد؟ ( Zelditch,1962: 566-576 ) در زمينه ي قضاوت درباره ي استراتژي تحقيق، شاخص مهم ديگري به نام « رعايت اصول اخلاقي » را اضافه مي کنيم. آيا استراتژي مورد نظر وارد حريم شخصي کساني که روي آنها تحقيق مي شود، خواهد شد و آيا حريم زندگي روزمره و دنياي خاص آنها را رعايت مي کند؟ آيا کساني که در اين تحقيق مشارکت مي کنند ( افراد مورد تحقيق ) خود را در معرض نوعي خطر قرار مي دهند؟ آيا اين تحقيق به گونه اي حقوق بشر را نقض مي کند؟ ) ( مارشال و راسمن، 1381: 60 ).

13- روش تحقيق کيفي از نظر جي کاب (1)

محققان معتقدند: پژوهش کيفي، نوعي تحقيق و بررسي است که به دنبال توصيف و مشخص کردن اعمال انسان ها، به همان صورت که در زندگي آنها آشکار شده است، مي باشد ( Polkinghorne,2005: 137 ).
جي کاب ( 1988-1987 ) که پايه و اساس کار خود را بر روش هاي تاريخي و نظام علمي نهاده بود، توانست 6 روش براي تحقيقات کيفي ارائه نمايد که عبارتند از:
1- رفتارشناسي مردم: در اين روش سعي مي شود انواع رفتار انسان ها شناسايي و درک شود. داده ها را از مجراي مشاهده و تجربه و تحليل مقادير کمي جمع آوري کرده و گاهي از ضبط صوت و فيلم استفاده مي کنند.
2- روان شناسي بوم شناسي: اين دومين روشي است که در آن به رابطه ي متقابل انسان و محيط، در شکل دادن به رفتار، توجه مي شود. در اين روش بر داده هاي مورد مشاهده تأکيد مي شود و در مواردي هم نوار و ضبط صوت مورد استفاده قرار مي گيرد، به ويژه محيط از اهميت بالايي برخوردار است.
3- مردم نگاري کل گرا: در اين روش فرهنگ انساني نقشي اساسي دارد. در اين روش محققان کوشيده اند با به کارگيري روش مشاهده مشارکتي، داده هايي را جمع آوري کنند تا بدين وسيله ديدگاه هاي افراد مورد تحقيق مستند شود.
4- انسان شناسي شناختي: اساس فرض بر اين گذاشته مي شود که ديدگاه هاي کساني که در تحقيق مشارکت مي کنند بر دو دسته است: گروه هايي که به شکل توجه مي کنند و گروهايي که درصدد شناخت معاني و مفاهيمي برمي آيند که به طور منظم بين افراد رد و بدل مي شود.
5- مردم نگاري ارتباطي: گروه مردم نگار با توجه به روابط متقابل گفتاري و غير گفتاري ( با استفاده از روش مشاهده مشارکتي )، داده هايي را جمع آوري و براي ثبت اين روابط از فيلم و ضبط صوت استفاده مي کنند.
6- تعامل گرايي نمادين: در اجراي اين روش، پژوهشگر مي کوشد تا دريابد که افراد مقصودشان از ايجاد ارتباط متقابل چيست و چه معنا يا برداشتي از اين ارتباط دارند. در اين روش بر معنا يا مفهومي که در سازمان هاي اجتماعي وجود دارد، تأکيد مي شود.

14- فرايند روش تحقيق کيفي

1-14- موضوع و مسئله تحقيق

اگرچه بين تحقيق کيفي و کمي شباهت هاي زيادي وجود دارد، ولي موضوع اين دو روش تحقيق تفاوت هاي فاحشي دارند. پژوهشگر به هنگام ارائه موضوع تحقيق کيفي بايد نخست مخاطبان خود را ( کساني که اين تحقيق براي آنان اهميت دارد ) در نظر آورد، سپس موضوع تحقيق را با توجه به يک مسئله کلي يا پرسش هايي که درصدد پاسخ به آن هاست، تنظيم کند. بديهي است که اين مسئله کلي همان پرسش هاي خاص تحقيق، فرضيه هايي که بايد آزمود يا فرضيه هاي اثبات نشده، نخواهد بود. بيان مسئله تحقيق کيفي مي تواند به صورت يک بحث کلي از معما، مسئله اي کشف نشده يا گروهي باشد که بايد مورد تحقيق و مطالعه قرار گيرند. پس از مرور ادبيات که اغلب شامل چندين مجموعه از ادبيات مي شود، مي توان مسئله تحقيق را به صورتي دقيق بيان کرد ( مارشال و راسمن، پيشين: 52 ).
موضوع تحقيق به ما مي گويد که دامنه ي تحقيق تا کجا کشيده مي شود و آيا مقدار و تنوع داده ها به گونه اي است که بتوان به تمام پرسش هاي مطرح در تحقيق پاسخ کامل داد يا خير ( همان: 67 ).
سؤال اين است که پژوهشگران چگونه مي توانند در طرح تحقيق انعطاف پذيري لازم را حفظ کنند، به گونه اي که آن تحقيق بتواند « بشکافد، باز کند، جريان و سيلان يابد و بيرون بريزد »؟ ( Lincoln & Guba, 1985: 211 ) از سوي ديگر چگونه برنامه اي را ارائه کند که منطقي، مستدل، معقول، دقيق و عميق باشد، به گونه اي که بتوان بدان وسيله توانايي هاي مجري را سنجيد و اندازه گيري کرد؟ ( مارشال و راسمن، پيشين: 52 ).

2-14- مروري بر ادبيات تحقيق

در برخي موارد، بررسي يا مرور بر ادبيات موجب مي شود، بتوان تعريف هاي مفيدي از واژگان خاص ارائه نمود، ساختارها و مفاهيم را مشخص کرد و حتي استراتژي جمع آوري داده ها را تدوين نمود ( همان ).
در طرح تحقيق بايد از نقل قول ها و نوشته هاي متخصصان، به حد وفور استفاده کرد. براي مثال، براي توجيه رعايت اصول اخلاقي و آنچه پژوهشگر بايد در مورد افراد يا جامعه ي مورد آزمايش به کار برد، با مروري بر ادبيات مي توان چهارچوب نظري را مشخص و شيوه ي تجزيه و تحليل داده ها را ارائه کرد.
سرانجام، در صورت امکان بايد الگويي مفروض ( و اثبات نشده ) ارائه کرد تا بتوان بدان وسيله پرسش هايي را که در مصاحبه مطرح خواهند شد، به رمز در آوردن پرسش ها ( کدبندي ) و طبقه بندي آنها را مشخص ساخت. پژوهشگر با ارائه چنين الگويي نشان مي دهد که خوب مي داند کار را از کجا شروع کند، پس از ورود به صحنه چه رفتارهايي را مورد توجه قرار دهد و درباره تجزيه و تحليل داده ها از چه روش يا روش هايي استفاده کند ( همان : 67-68 ).

3-14- فرضيه تحقيق

چنين نيست که پژوهشگر هيچ حدس و گماني درباره موضوع مورد پژوهش خود، از قبل در ذهن نداشته باشد. فقط پژوهشگر صرفاً فرض هاي ساختارمند و از قبل تعيين شده اي را به شکل مرسوم روش کمي در ذهن نمي پروراند. به اعتقاد بيتس، « هيچ پژوهشگري در هيچ رشته ي علمي نيست که تحقيقش را به سان يک لوح ننوشته آغاز کند » ( بيتس و پلاگ، 1375: 58 ). به عبارت ديگر، در مورد فرضيه انعطاف پذيري وجود دارد.

4-14- فنون نمونه گيري در تحقيق کيفي

از نظر فنون نمونه گيري، تحقيق کيفي در مقايسه با تحقيق کمي، انعطاف پذير است. اين انعطاف پذيري ناشي از ماهيت غير قابل پيش بيني طرح در تحقيق کيفي است. به عبارت ديگر، تحقيق کيفي به منظور کسب بينش بيشتر، آزادي لازم را در اختيار پژوهشگر قرار مي دهد.
پاتون پانزده روش نمونه گيري را مشخص کرده که هر يک از آنها مي تواند با توجه به هدفي خاص در تحقيق کيفي مورد استفاده قرار گيرد ( Patton, 1990: 169-183 ). هر يک از اين روش ها در زير توصيف و تبيين شده اند.
1- نمونه گيري مورد استثنايي يا کرانه اي: (2) به موارد غيرمعمول يا خاص توجه دارد. تحقيق جورج نوبلت مثالي از اين نمونه گيري است که در آن چگونگي توجه معلمان به مشکلات دانش آموزان در فرايند تدريس و رابطه آن با قدرت معلمان مورد بررسي قرار گرفته است ( Noblit, 1993: 23-38 ).
2- نمونه گيري موارد مطلوب: از طريق انتخاب مواردي که پديده ي مورد علاقه را به ميزان فراوان، ولي نه به گونه اي استثنايي نشان مي دهند، از بروز مشکلات ناشي از نمونه گيري کرانه اي جلوگيري مي شود ( گال و همکاران، 1382: 390 ).
3- نمونه گيري موارد عادي: (3) اين نوع نمونه گيري شامل انتخاب موارد عادي و معمولي است. اين شيوه مي تواند به طور ويژه در آزمون هاي مقدماتي برنامه هاي جديد سودمند باشد.
سه راهبرد نمونه گيري بيان شده بالا، مکمل يکديگرند. هيچ يک بر ديگري برتري و رجحان ندارد، ليکن هر يک به منظور دستيابي به اهدافي مهم، اما متفاوت به کار مي روند.
4- نمونه گيري تغييرات بيشينه: (4) اين روش مستلزم انتخاب مواردي است که دامنه تغييرات پديده ي مورد تحقيق را نشان مي دهند.
5- نمونه گيري هدفمند طبقه اي: (5) اندکي با نمونه گيري تغييرات بيشينه تفاوت دارد. نمونه گيري هدفمند طبقه اي چندين مورد از هر يک از انواع تغييرات مشخص شده را ( مثلاً متوسط، بالاتر از متوسط و پايين تر از متوسط ) با توجه به پديده ي تحت بررسي در بر مي گيرد. با در نظر گرفتن چند مورد از هر نوع، پژوهشگر مي تواند ويژگي هاي هر نوع و همچنين پراکندگي هاي موجود در آنها را مورد شناسايي قرار دهد. در مقابل، پژوهشگري که از نمونه گيري تغييرات بيشينه استفاده مي کند، احتمال دارد از هر نوع، تنها يک مورد در نمونه انتخابي خود داشته باشد. اين امر ممکن است، امکان نتيجه گيري را از وي سلب کند ( همان: 392 ).
6- نمونه گيري متجانس: (6) راهبرد مقابل نمونه گيري تغييرات بيشينه است. هدف اين راهبرد انتخاب يک نمونه از موارد مشابه است تا از اين طريق گروهي که نمونه معرف آن مي باشد، به صورت عميق مورد تحقيق قرار گيرد.
7- نمونه گيري موارد بحراني: (7) اين روش مستلزم انتخاب يک مورد واحد است. اين انتخاب زمينه آزمون قطعي يک نظريه، برنامه يا پديده هاي ديگر را فراهم مي سازد.
8- نمونه گيري زنجيره اي (8) مستلزم مشورت با افراد مطلع است تا آنها موارد مناسب تحقيق را معرفي کنند. در مواردي که همگرايي ميان آراي صاحب نظران وجود داشته باشد، افراد انتخاب شده نمونه اي بسيار معتبر را تشکيل خواهند داد.
9- نمونه گيري ملاک محور: (9) مستلزم انتخاب مواردي است که ملاک مهمي را برآورده مي سازند. اين راهبرد به ويژه هنگام تحقيق در برنامه هاي آموزشي مفيد است.
10- نمونه گيري نظريه مدار يا سازه عملياتي: (10) اين روش زماني به کار برده مي شود که هدف تحقيق، کسب آگاهي در زمينه تجليات واقعي سازه هاي نظري است.
11- نمونه گيري موارد رد يا تأييد: (11) اين روش با هدف پي بردن به اعتبار تحقيقات انجام شده قبلي صورت مي گيرد. فرايند اعتباريابي مي تواند به دو طريق انجام گيرد: در شيوه اول، تحقيق درباره مواردي است که احتمال مي رود الگوها، موضوعات و معاني کشف شده در پژوهش هاي مورد قبلي را تأييد کنند. شيوه دوم، تحقيق درباره ي مواردي است که براي رد يافته هاي تحقيقات قبلي مناسب هستند.
12- نمونه گيري تصادفي هدفمند (12) اين روش مستلزم انتخاب يک نمونه تصادفي با استفاده از روش هاي تحقيق کمي است. بر خلاف تحقيق کمي، هدف از انتخاب يک نمونه تصادفي معرف بودن جامعه نيست، بلکه هدف حصول اطمينان از به کارگيري يک شيوه نمونه غير اريب است.
13- نمونه گيري موارد مهم سياسي: (13) راهبردي است که مي تواند براي پژوهشگران يا سازمان هاي تأمين کننده اعتبار پژوهش مفيد باشد.
14- نمونه گيري سهل الوصول: (14) اين روش مستلزم انتخاب مواردي است که صرفاً در دسترس هستند و تحقيق آنها راحت است.
15- نمونه گيري بنا به فرصت پيش آمده: اين نمونه گيري مستلزم استفاده از يافته هاي يک تحقيق موردي انجام شده، جهت آگاهي دادن به پژوهشگر در انتخاب مورد بعدي براي پژوهش است. در واقع، يافته ها ممکن است طرح پژوهشگر را براي تحقيق مورد بعدي، تغيير دهند ( Ibid ).
نمونه گيري بنا به فرصت پيش آمده، يکي از مهم ترين راهبردها در انتخاب نمونه هاي تحقيق کيفي به شمار مي آيد. اين نمونه گيري به محقق انعطاف پذيري لازم را به منظور تغيير راهبرد خواهد داد.

5-14- روش هاي جمع آوري داده ها

روش هايي که به پديده ها نگاه کل نگر و جامع دارند و معتقدند دنبال کردن اين روش، راهي است براي کسب آگاهي از طريق کشف معاني پديده ها ( عابدي، 1385: 62-63 ). ابزارها و روش هاي جمع آوري اطلاعات که در روش هاي کيفي رايج است، عبارتند از: مردم نگاري (15)، مشاهده (16)، پژوهش در عمل (17)، زندگي نامه يا تاريخچه ي زندگي (18)، پژوهش موردي (19) ، مصاحبه و بررسي اسناد ( منادي ، 1385 ).
لينکلن و گوبا ( 1985 ) چهار ويژگي قابل اعتبار بودن (20)، قابل انتقال بودن (21)، وابستگي داشتن (22) و قابل تأييد بودن (23) را براي معقول بودن (24) پژوهش کيفي مطرح کرده اند.
محقق در اين روش تحقيقي پاره اي از اطلاعات را جمع آوري مي کند که راهنماي مرزهاي يک مفهوم جديد باشند ( عابدي، پيشين: 60 ). در سطحي عميق تر بايد بگوييم که پژوهش کيفي فرصت هايي را براي گسترش دامنه ي پژوهش روان شناختي به قلمروهايي که قابل کمي سازي نيستند فراهم مي آورد ( صدوقي، 1387: 56 ).
به طور خلاصه روش هاي اصلي جمع آوري داده ها در تحقيق کيفي عبارتند از:
1- مشاهده،
2- تجزيه و تحليل اسناد و مدارک،
3- مصاحبه عميق که شامل مصاحبه هاي ساخت يافته، ساخت نيافته و نيمه ساخت يافته است. ( فرهنگي و صفرزاده، 1385: 341-340 ).
در تمام تحقيقات کيفي، مشاهده به عنوان يک روش اصلي، اصولي، زيربنايي و سرنوشت ساز به حساب مي آيد. پژوهشگر از طريق مشاهده، روابط بسيار پيچيده را در زمينه ي اجتماعي و واقعي کشف مي کند. حتي در مصاحبه هاي جامع، مشاهده مي تواند نقش مهمي ايفا کند. پژوهشگر به زبان اندام هم توجه دارد و اين حرکت ها را يادداشت مي کند، زيرا حرکت هاي مزبور مطالبي را به گفتار شخص مي افزايند. ولي او در اجراي چنين روشي بايد منابع، انرژي و وقت زيادي صرف کند ( مارشال و راسمن، 1381: 111 ).
مشاهده مشارکتي يکي از ارکان اصلي تحقيق کيفي است. همان گونه که از نام اين روش برمي آيد، ايجاب مي کند که پژوهشگر در جامعه ي مورد تحقيق مشارکت نمايد. مشارکت يا دخالت در مکان يا جامعه ي تحقيق، اين امکان را به وجود مي آورد تا پژوهشگر واقعيت را ببيند، بشنود و تجربه کند. کمال مطلوب اين است که او مقدار زيادي از وقت خود را در محل يا مکان مورد تحقيق بگذراند و درباره ي زندگي روزانه مطالبي را بياموزد ( همان: 110-109 ).
پاتن مصاحبه را به سه گروه طبقه بندي کرده است که عبارتند از:
مصاحبه مبتني بر گفتگوي غيررسمي، مصاحبه ي کلي يا عمومي و مصاحبه ي استاندارد شده و آزاد ( Patton, 1990: 280-290 ).
اصولاً در مصاحبه ي جامع يا آزاد ، پژوهشگر براي کشف مقصود مورد پژوهش در پي چند موضوع اصلي برمي آيد، ضمن آنکه به چهارچوب و ساختار عقايد پاسخ دهنده احترام مي گذارد ( مارشال و راسمن، پيشين: 112 ).
در نهايت پژوهشگران با جمع آوري و تجزيه و تحليل اسناد و مدارکي که مربوط به رويدادهاي روزمره است، مي کوشند تا مشاهده، مصاحبه و مشاهده مشارکتي را تکميل کنند ( همان: 118 ).

6-14- ترکيب و تلفيق يافته هاي تحقيقات کيفي

در تحقيق کيفي، از اصطلاحاتي مانند « بزرگ »، « مدت طولاني »، « نسبتاً سريع » و ... براي توصيف پديده ها استفاده مي شود ( دلاور، 1384: 234 ).
دست اندر کاران تحقيقات کيفي با انجام پژوهش هاي موردي، تلاش مي کنند تا خصوصيات ويژه، شرايط و زمينه مخصوص به هر مورد را دريابند. حال چگونه مي توان يافته هاي مربوط به پژوهش هاي کيفي را ترکيب کرد؟ ( نصر، 1382: 267 ) چنانکه جورج نوبليت و دوايت هر گفته اند: « هنر آن است که در عين کل نگري، ويژگي هاي منحصر به فرد هر مورد هنگام ترکيب و تلفيق پژوهش ها حفظ شود » ( Noblit & Hare, 1988 ). رودني اوگاوا و بتي مالن براي ترکيب پژوهش هاي کيفي، روشي را بر اساس اصول و قواعد پژوهش موردي به روش اکتشافي پيشنهاد کرده اند ( Ogawa & Malen, 1991: 265-286 ). روش اوگاوا و مالن را مي توان در هشت مرحله اساسي ارائه کرد ( گال و همکاران، 1382: 267 ).
مرحله اول: يک گاهنامه پژوهشي (25) تهيه کنيد. واژه گاهنامه پژوهش براي ثبت چگونگي انجام يک پژوهش موردي در تحقيقات کيفي به کار مي رود ( Guba & Lincoln, 1981 ).
مرحله دوم: محور اصلي بررسي آثار علمي را مشخص کنيد. تحقيقات کيفي نوعاً به پديده هاي پيچيده اجتماعي مي پردازند که در شرايط عيني زندگي روي مي دهند. مهم آن است که مفهوم پديده اجتماعي مورد علاقه را مشخص و تعريف کنيم. تعريف مفاهيم از آن رو اهميت دارد که حوزه کار بررسي پيشينه ي تحقيق را مشخص مي کند.
مرحله سوم: پيشينه مناسب و مربوط به موضوع را جستجو کنيد.
مرحله چهارم: منابع ( مدارک ) را طبقه بندي کنيد.
مرحله پنجم: يک پايگاه اطلاعاتي براي خلاصه منابع ايجاد کنيد. به گفته اوگاوا و مالن: « پژوهشگران بايد از انبوه مواد خام ( منابع ) جمع آوري شده، خلاصه هايي تهيه کنند که الف) قابل خواندن و بازخواني باشند، به گونه اي که اطمينان حاصل شود که آنها تلخيص درست و دقيقي از اطلاعات خام هستند و ب) قابل بررسي و بازنگري باشند، به گونه اي که با اطمينان بتوان گفت که تمام اطلاعات مربوطه مد نظر قرار گرفته و در گزارش نهايي منعکس شده است »( Ogawa & Malen, op. cit: 280 ).
مرحله ششم: سازه ها ( مفاهيم ) و روابط علي و معلولي بيان شده در فرضيات تحقيق را مشخص کنيد. هدف بررسي کنندگان آثار کيفي، افزايش آگاهي از پديده هاي مورد پژوهش و رهنمود دادن به تحقيقات آينده است. علاوه بر تعيين روابط علي و معلولي، بايد به مشخص کردن و ارزيابي شواهد ارائه شده در منابع علمي، براي تأييد ادعاهاي مربوط به روابط علي و معلولي پرداخت. همچنين بايد به قضاوت درباره ارزش و اهميت روابط علي و معلولي مفروض، درباره ي پديده مورد پژوهش از نظر نويسندگان آن منبع و نيز دست اندرکاران امور پرداخت.
مرحله هفتم: يافته هاي مغاير (26) و تفسيرهاي رقيب يا مدعي (27) را بيابيد. به فرض اگر در تحقيقات مربوط به آثار آزمون مکرر، نتايج متفاوتي را مشاهده کرديم ( بسياري از نتايج مثبت اما برخي از آنها منفي بود )، به جاي ناديده گرفتن اين تفاوت ها، بررسي کننده آنها از طريق انجام فراتحليل بکوشد تا با تجزيه و تحليل ويژگي هاي تحقيق هاي مختلف ياد شده، علت اين تفاوت ها را در يابد.
مرحله هشتم: از همکاران و افراد مطلع براي همفکري درباره يافته هاي پژوهشي استفاده کنيد.

15- نتيجه گيري

روش تحقيق کمي و کيفي از جمله روش هايي هستند که در رشته هاي مختلف مورد استفاده قرار مي گيرند و محققان با بهره گيري از اين روش ها به کشف مجهولات و حل مسائل مي پردازند. اما آنچه در حال حاضر توجه پژوهشگران را به خود جلب کرده اين است که سکان پژوهش در کشور بر دوش روش هاي کمي است.
با توجه به مشکلات فرهنگي، اجتماعي و اخلاقي موجود در جامعه شايد تنها راه مقابله با مشکلات جامعه، توجه بيشتر به محققان و انديشمندان علوم انساني در اداره ي جامعه و سپردن جايگاه هاي مناسب به آنان باشد. در همين راستا به نظر مي رسد، تکيه بر پژوهش کيفي در حوزه هاي فرهنگي- اجتماعي مي تواند فضا را براي پژوهش متناسب با علوم انساني مهيا کند.
منابع تحقيق:
الف ) منابع فارسي
1. مقام معظم رهبري در ديدار اساتيد دانشگاه ها 1388/6/8.
2. احمدي، بابک، ساختار و هرمنوتيک، تهران: گام نو، 1380
3. بيتس دانيل و فِرد پِلاگ، انسان شناسي فرهنگي، ترجمه ي محسن ثلاثي، تهران: انتشارات علمي، 1375.
4. پايا، علي ( الف )، « آينده علوم انساني در ايران »، فصلنامه تخصصي حوزه و دانشگاه، سال دوازدهم، شماره 49، زمستان 1385.
5.پايا، علي ( ب )، دانشگاه، تفکر علمي، نوآوري و حيطه عمومي، تهران: دفتر مطالعات فرهنگي وزارت علوم، فناوري و تحقيقات، 1385.
6. پايا، علي ( ج )، دو رساله در باب فرهنگ، فناوري و اخلاق، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگي و اجتماعي، وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، 1385.
7. پوپر، کارل ريموند، فقر تاريخي گري، ترجمه احمد آرام، انتشارات خوارزمي، 1350.
8. خادمي، عزت، « تحولات روش شناسي پژوهش در علوم انساني »، فصلنامه تخصصي حوزه و دانشگاه ، سال دوازدهم، شماره 49، زمستان 1385.
9. دلاور، علي، روش تحقيق در روان شناسي و علوم تربيتي، تهران: نشر ويرايش، 1384
10. راين، آلن اف، فلسفه علوم اجتماعي، ترجمه عبدالکريم سروش، انتشارات علمي و فرهنگي، 1367.
11. سيلورمن، ديويد، روش تحقيق کيفي در جامعه شناسي، ترجمه ي محسن ثلاثي، تهران: مؤسسه فرهنگي انتشاراتي تبيان، 1379.
12. صدوقي، مجيد، « کنکاش در مباني فلسفي پژوهش کمّي و کيفي در علوم رفتاري »، فصلنامه روش شناسي علوم انساني، سال سيزدهم، شماره پنجاه و دو، 1386.
13. صدوقي، مجيد، « معيارهاي ويژه ارزيابي پژوهش کيفي »، فصلنامه روش شناسي علوم انساني، سال 14 شماره 56، 1387.
14. عابدي، حيدرعلي، « تحقيقات کيفي »، فصلنامه حوزه و دانشگاه، سال دوازدهم، 1385.
15. فروند، ژولين، آراء و نظريه ها در علوم انساني، ترجمه محمدعلي کاردان، نشر دانشگاهي، 1362.
16. فرهنگي، علي اکبر و حسين صفرزاده، روش هاي تحقيق در علوم انساني، تهران: انتشارات پيام پويا، 1385.
17. گاييني، ابوالفضل، « روش شناسي هرمنوتيک و فرهنگ سازماني » فصلنامه حوزه و دانشگاه پژوهشکده حوزه و دانشگاه، سال دوازدهم، شماره 47، زمستان 1385.
18. منصوري، رضا ،« بررسي وضعيت علوم انساني ايران در رتبه بندي هاي جهان، معاون پژوهشي وزارت علوم »، تحقيقات و فناوري، دفتر مطالعات فرهنگي، آبان ماه 1388.
19. منادي، مرتضي، « روش کيفي در علوم اجتماعي و علوم رفتاري » فصلنامه حوزه و دانشگاه، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، سال دوازدهم، شماره 47، تابستان 1385.
20. مارشال، کاترين و گرچن ب. راسمن، روش تحقيق کيفي، ترجمه علي پارساييان و سيدمحمد اعرابي، تهران: دفتر پژوهش هاي فرهنگي، 1381.
21. گال، مرديت و ديگران، روش هاي تحقيق کمي و کيفي در علوم تربيتي و روانشناسي، جلد اول، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، تهران: سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه ها ( سمت )، مرکز تحقيق و توسعه ي علوم انساني، دانشگاه شهيد بهشتي، 1382.
22. نيچه، فريدريش و ديگران، هرمنوتيک مدرن، گزينه جستارها ، بابک احمدي و ديگران، تهران، مرکز 1381.
23. ورنو، روژه و ژان وال، نگاهي به پديدارشناسي و فلسفه هاي هست بودن، ترجمه يحيي مهدوي، تهران: خوارزمي، 1372.
ب ) منابع لاتين
1. Coleman. Gerry & Rory Oconnor, Using Grounded Theory to Understand Software Process Improvement: A study of Irish Software Product Companies, Information and software technology, No. 49و 2007.
2. Davies,Gail & Claire Dwyer,Qualitative Method: Are you Enchanted or Are you Alinated, Progess in Human Geography, 31 ( 2 ), PP. 257, 2007
3. Fossey. Ellie, Harvey. Carol, McDermott. Fiona, Davidos. Larry, Understanding and Evaluating Qulitative Research, Australian and New Zealand Journal of Psychiatry, vo. 36, 2002.
4. Geertz, Clifford, the Interpretation of Culture, London: Hutchinson, 1973.
5. Griseri, Paul, Management knowledge, Palgrave, 2002.
6. Lincoln,Y. & Guba, E., Naturalistic Inquiry, Beverly, Beverly Hills, CA: Sage, 1985.
7. Meek V.Lynn, Organization Culture. Source: Organization Study. Editor: war wick Organizational Behaviour Staff, 1998.
8.Noblit, G. W .& Hare, R. D., Meta-Ethnography: Synthesizing Qualitative Studies. Newbury Park,CA: sage,1988.
9.Ogawa, R. T.& Malen, B., Towards Rigor in Reviews if Multivocal Literatures: Applying the exploratory case study method Reviews if Educational Research, 61, 265-286. see also four commentaries on this article in the same issue,1990.
10. Patton M. Q., Qualitative Research and Evaluation Methods ( 2nd ed. ) Newbury park, CA: Sage,1990.
11. Polit, DF., Beck & Hungler, BP., Nursing Research, 6th edit. philadelphia. Lippinncott, 2001
12Polkinghorne, Donald E.,Language and Meaning: Data Collection in Qualitative Research, Journal of Counseling psychology, Vol. 52, No. 2, 2005.
13. Turner, Barrya, Sociological Aspects of Organizational, Organization Studies,1986.4. Zelditch, M., Some Methological Problems of Field Studies, American Journal of Sociology, 67, 566-576, 1962.

پي‌نوشت‌ها:

1. Jacob
2. Extreme or deviant case sampling
3. Typical case sampling
4. Maximum variation sampling
5. Stratified purposeful sampling
6. Homogeneous sampling
7. Critical case sampling
8. Chain sampling
9. Criterion sampling
10. Theory based or operational construct sampling
11. Confirming & disconfirming case sampling
12. Purposeful random sampling
13. Sampling Politically important case
14. Convenience sampling
15. Ethnography
16. Observation
17. Recherche-action
18. L,histoire de vie
19. case study
20. Crediblity
21. Transferability
22. Dependability
23. Confirmability
24. Soundness
25. Audit trail
26. Contrary findings
27. Rival interpretations

منبع مقاله :
زيرنظر صالحي اميري، رضا، فتحي، سروش؛ ( 1391 )، مجموعه مقالات روشهاي تحقيق کيفي در پژوهش هاي اجتماعي، تهران: مجمع تشخيص مصلحت نظام، مركز تحقيقات استراتژيك، چاپ اول