نويسنده: ابراهيم فتح اللهي
هر يک از نويسندگان علوم قرآن، ملاک خاصي را براي تقسيم بندي و رده بندي علوم قرآن در نظر گرفته اند. و به همين دليل نوع تقسيم بندي آنها از علوم قرآن متفاوت است.
برخي علوم قرآن را با ملاک موضوع و برخي با ملاک روش و برخي ديگر با ملاک برون قرآني يا درون قرآني بودن مباحث، تقسيم بندي مي کنند. همچنين گروهي از انديشمندان علوم قرآن را با ملاک کارآمدي و مدخليت در تفسير قرآن رده بندي کرده اند. و برخي ديگر آنها را از نظر سنخ مطالعه قابل دسته بندي و رده بندي مي دانند.
قبل از بررسي تحليلي هر يک از ملاک هاي مذکور، به تقسيم بندي هايي که تا کنون از علوم قرآن به عمل آمده است مي پردازيم:
1-3. تقسيم علوم قرآن از نظر قطب الدين شيرازي (1)
قطب الدين شيرازي (م 716 ق ) علوم ديني را به دو بخش عقلي و نقلي تقسيم کرده و سپس « علوم قرآن » را در رده ي علوم نقلي تحت عنوان « علم کتاب » آورده و براي آن دوازده علم را به شرح زير مي شمارد:1. علم قرائت
2. علم وقوف
3. علم لغات قرآت
4. علم اعراب
5. علم اسباب نزول
6. علم ناسخ و منسوخ
7. علم تأويل
8. علم قصص
9. علم استنباط معاني قرآن
10. علم ارشاد و نصيحت و مواعظ و امثل
11. علم معاني
12. علم بيان
نکته قابل توجه در تقسيم بندي قطب الدين شيرازي اين است که وي علم ارشاد و نصيحت و همچنين علم معاني و بيان را نيز جزء علوم قرآن مي شمارد. ارشاد و نصيحت مربوط به آموزه هاي داخل قرآن است. معاني و بيان هم جزء علوم ادبي است که جزء ابزار کار مفسر محسوب مي شود.
ملاحظه مي شود که در تقسيم بندي ايشان علوم مقدماتي و علوم في القرآن و علوم للقرآن همگي با هم « علوم قرآن » ناميده شده اند. و بين آنها تفکيکي صورت نگرفته است.
2-3. تقسيم علوم قرآن از نظر بدر الدين زرکشي (2)
زرکشي ( م 794 ق ) مي گويد: متقدمين در زمينه علوم قرآن کتاب جامعي تأليف ننموده اند اما من از خداي بزرگ استعانت جستم تا کتابي که شامل جميع نکته ها، و فنون قرآن باشد و دلها را از شادي به وجد آورد و عقها را متحير نمايد و مفسر را در کار تحقيق يار باشد و او را از اسرار و دقايق کتاب آسماني بياگاهاند تأليف نمايم و فهرست انواع آن را بدين ترتيب آورده ام:**تصوير
نکته قابل توجه در تقسيم بندي زرکشي نوع چهلم و چهل و ششم است نوع چهلم ( معاضده السنه لکتاب ) رابطه سنت با قرآن را بررسي مي کند. هر چند اين بحث در نوع خود جالب است ولي نمي توان آنرا جزء علوم قرآن ناميد. نوع چهل و ششم ( ذکر ماتيسرّ من اساليب القرآن ) به ذکر اسلوب هاي بياني قرآن مي پردازد که به نوعي بايد آنرا علوم في اقرآن يعني جزء آموزه هاي درون قرآني ناميد.
3-3. تقسيم علوم قرآن از نظر جلال الدين سيوطي (3)
جلال الدين سيوطي (م 911 ق ) در مقدمه کتاب خود به تقسيم بندي زرکشي در البرهان اشاره کرده مي گويد: من تقسيمات کتاب الاتقان را مناسبتر از تقسيمات زرکشي مرتّب نمودم. قسمتي را در قسمت ديگر درج کردم و بعضي از مطالب را به تفصيل مجزا و بيان نمودم و هريک از اين تفسيمات و انواع در خور آن است که کتاب هاي جداگانه اي پيرامون آن نگارش يابد. سيوطيهر يک از تقسيمات کتاب خود را به « نوع » تعبير کرده که ذيلاً فهرست آنها آورده مي شود:
1- معرفه المکي و المدني
2- معرفه الحضري و السفري
3- النهاري و اللّيلي
4- الصيفي و الشتائي
5- الفراشي و النومي
6- الارضي و السّماوي
7- اول مانزل
8- آخر مانزل
9- اسباب النزول
10- ما نزل علي لسان بعض الصّحابه
11- ماتکرر نزوله
12- ما تأخّر حکمه عن نزوله ما تأخّر نزوله حکمه
13- معرفه ما نزل مفرقا و ما نزل جمعا
14- مانزل مشيعا و مانزل مفردا
15- ما انزل منه علي بعض الانبياء و مالم ينزل منه علي احدقبل النبي صلي الله عليه و آله
16- في کيفيه انزاله
17- في معرفه اسمانه و اسماء سوره
18- في جمعه و ترتيبه
19- في عدد سوره و آياته و کلماته و حروفه.
20- في حُفاظِه و رواته
21- في العالي و النّازل
22- معرفه التواتر
23- في المشهور
24- في الآحاد
25- في الشاذ
26- الموضوع
27- المدرج
28- في معرفه الوقف و الابتداء
29- في بيان الموصول لفظا و الموصول معنا
30- في الاماله و الفتح و ما بينهما
31- في المدّ و القصر
32- في الادغام و الاظهار و الاخفاء و الاقلاب
33- في تخفيف الهمزه
34- في کيفيه تحمله
35- في آداب تلاوته
36- في معرفه غريبه
37- فيما وقع فيه بغير الحجاز
38- فيما وقع فيه بغيرلغه العرب
39- في معرفه الوجوه والنظائر40- في معرفه معاني الادوات الّتي يحتاج اليها المفسر
41- في معرفه اعرابه
42- في قواعد مهمه يحتاج لمفسرالي معرفتها
43- في المحکم و المتشابه
44- في مقدمه و مؤخّره
45- في خاصه و عامه
46- في مجمله و مبينّه.
47- في ناسخه و منسوخه
48- في مشکله و موهم الاختلاف و التناقض
49- في مطلقه و مقيده
50- في منطوقه و مفهومه
51- في وجوه مخاطباته
52- في حقيقته و مجازه
23- في تشبيهه و استعاراته
54- في کناياته و تعريضه
55- في الحصر و الاختصاص
56- في الايجاز و الاِ طناب
57- في الخبر و الانشاء
58- في بدايع القرآن
59- في فواصل الآي
60- في فواتح السور
61- في خواتم السّور
62- في مناسبه الآيات و السّور
63- في الآيات المتشابهات
64- في اعجاز القرآن
65- في العلوم المستنبطه من القرآن
66- في اَمثاله
67- في اَقسامه
68- في بدله
69- في الاسماء و الکني و الالقاب 70- في مبهماته
71- في الاسماء من نزل فيهم القرآن
72- في فضائل القرآن
73- في افضل القرآن و فاضله
74- في مفردات القرآن
75- في خواصّه
76- في رسم الخط و آداب کتابته
77- في معرفه تأويل و تفسيره و بيان الحاجه اليه
78- في شروط المفسر و آدابه
79- في غرائب التّفسير
80- في طبقات التّفسير
چنانچه مي نويسيم اصول و تکنيک خاصّي بر اين طبقه بندي حاکم نيست. و ملاحظه مي شود که بدون توجه به خط سيري منطقي، حدود هشتاد طبقه بوجود آورده است، بدون اينکه جاي هر يک از اين طبقات در نظام طبقه بندي، معين بوده باشد.
4-3. مباحث علوم قرآن در مجمع البيان طبرسي (4)
امين الاسلام طبرسي (م 548 ق ) در مقدمه ي تفسير خود هفت قسم از علوم قرآن را به شرح زير مورد بحث قرارداده است:1. شماره آيات قرآن
2. اسامي قاريان مشهور
3. مفهوم تفسير و تأويل
4. اسامي قرآن
5. بيان اعجاز، تحريف ناپذيري و جمع القرآن
6. روايات ناظر به فضل قرآن و فضل اهل قرآن
4. آداب و مستحبات تلاوت قرآن
ملاحظه مي شود که امين الاسلام طبرسي در پي احصاء کامل علوم قرآن نبوده است و صرفاً آن بخش از علوم قرآن را که به نظر او بعنوان مقدّمه تفسير لازم بوده، در مقدمه ي کتاب خود آورده است.
5-3. تقسيم علوم قرآن از نظر زرقاني (5)
محمد عبدالعظيم زرقاني يکي از نويسندگان معاصر علوم قرآن و مدرس علوم قرآن جامعه الازهر مي باشد. وي در اثر تحقيقي و تحليلي خود بنام « مناهل العرفان في علوم القرآن » بسياري از علوم قرآن را مورد نقد و بررسي قرار داده است.تقسيم بندي علوم قرآن از نظر وي که در فصول هفده گانه کتاب « مناهل العرفان » انعکاس يافته است به شرح زير است:
1. معناي علوم قرآن
2. تاريخ علوم قرآن
3. نزول قرآن ( معتقدان و منکرين وحي )
4. اولين و آخرين سوره نازل شده
5. اسباب النزول
6. نزول قرآن بر « هفت حرف » ( سبعه احرف )
7. مکّي و مدني
8. جمع و تدوين قرآن کريم
9. ترتيب آيات و سوره هاي قرآن کريم
10. کتابت قرآن و رسم الخط آن
11. قرائات و قاريان
12. تفسير و مفسران
13. ترجمه قرآن و حکم آن
14. نسخ
15. محکم و متشابه
16. اسلوب ( سبک ) قرآن
17. اعجاز قرآن
تقسيم بندي زرقاني هرچند نسبتاً جامع و کامل مي باشد اما چند نکته زير را بايد مد نظر قرار داد:
اولاً:
مبحث شانزدهم تحت عنوان اسلوب و سبک قرآن را يا بايد جزء علوم درون قرآني ناميد و يا اينکه داخل در بحث اعجاز مطرح کرد.ثانياً:
مبحث اول تحت عنوان معناي علوم قرآن که به تعريف علوم قرآن مي پردازد جزء مبادي علوم قرآن است نه جزء مسائل آن.ثالثاً:
مبحث چهارم تحت عنوان اولين و آخرين سوره نازل شده مي تواند در داخل مبحث نهم يعني ترتيب آيات و سوره هاي قرآن کريم قرار گيرد. و هر دو بحث نيز مي تواند در داخل مبحث هشتم يعني جمع و تدوين قرآن قرار گيرد.رابعاً: اينکه آيا کتابت قرآن و رسم الخط آن را مي توان از علوم قرآن به حساب آورد يا نه، در بين دانشمندان مورد اختلاف است.
بدين ترتيب مي بينيم که فصول هفده گانه کتاب از معيار و ملاک خاصّي در رده بندي تبعيت نمي کنند.6-3. مباحث علوم قرآن در البيان آيت الله خويي
مباحث انعکاس يافته در مقدمه تفسير « البيان » عبارتند از:1. فضيلت قرآن
2. وجوه اعجاز قرآن
3. قرائات
4. حديث سبعه احرف
5. مصونيت قرآن از تحريف
6. جمع قرآن
7. ظواهر قرآن
8. اصول تفسير
10. حدوث و قدوم قرآن (6)
با نگاهي اجمالي به مباحث دهگانه فوق مي توان دريافت که آيت الله خويي نيز در صدد احصاء کامل علوم قرآن نبوده است. بنابراين مباحثي نظير اسباب النزول يا محکم و متشابه و امثالهم در فهرست فوق ديده نمي شود.
7-3. تقسيم علوم قرآن از نظر صبحي صالح
صبحي صالح استاد « اسلاميات و فقه اللغه در دانشکده ادبيات دانشگاه لبنان » در سال 1378 قمري کتابي را تحت عنوان مباحث في علوم القرآن منتشر کرد و در آن عناوين بيست گانه زير را مورد بحث قرار داد:1. اسماء قرآن و اشتقاق هر يک
2. پديده ي وحي
3. تنجيم ( = نزول تدريجي ) قرآن و اسرار آن
4. جمع قرآن و کتابت آن
5. مصاحف عثماني و سير اصلاح و بهسازي آنها
6. احرف سبعه
7. نگرشي تاريخي به علوم قرآن
8. علم اسباب نزول
9. علم مکي و مدني
10. درباره ي حروف مقطعه يا فواتح سور
11. علم قرائت و قاريان
12. علم ناسخ و منسوخ
13. علم رسم عثماني ( علم رسم الخط قرآني )
14. علم محکم و متشابه
15. علم تفسير ( پيدايش و تحول علم تفسير )
16. قرآن روشنگر خود است ( منطوق و مفهوم قرآن )
17. اعجاز قرآن
18. تشبيه و استعارات قرآن
19. مجاز و کنايه در قرآن
20. اعجاز در آهنگ و موسيقي قرآن (7)
لازم به يادآوري است که صبحي صالح بر خلاف بسياري ديگر از نويسندگانِ علوم قرآن، روش و متد کار خود و همچنين ملاک هاي تقسيم بندي علوم قرآن را در مقدمه کتاب آورده و بدين ترتيب ذهن خواننده و پژوهشگر را به مباني کار خود معطوف داشته است. البته، ذکر چند نکته زير ضروري مي نمايد:
اولاً:
نام کتاب « مباحث في علوم القرآن» است، اما به اعتراف خود نويسنده فقط بخش سوم آن که شامل 8 فصل مي باشد مربوط به شناسايي علوم قرآن به معني اصطلاحي کلمه است که اين مباحث عبارتند از:( تاريخ علوم قرآن- علم اسباب النزول- علم مکّي و مدني- فواتح سور- علم قرائت و قاريان- علم ناسخ و منسوخ- علم رسم الخط قرآني – علم محکم و متشابه ) بنابراين بخش هاي اول و دوم را بايد بعنوان مقدمات علوم قرآن ناميد.
ثانياً:
مبحث تحريف ناپذيري قرآن که يکي از علوم اساسي « علوم القرآن » است در اين تقسيم بندي مورد غفلت واقع شده است.ثالثا:
اگر علوم قرآن را مقدمه فهم و تفسير قرآن بناميم در اين صورت قرار گرفتن علوم رسم الخط قرآن در رده بندي اصلي که در فهم و تفسير قرآن مدخليت ندارد عاري از مسامحه نخواهد بود.رابعاً:
در فصل دوم از بخش دوم درباره ي بهسازي و زيباسازي مصاحف عثماني بحث شده و مجدداً در فصل هفتم از بخش سوم علم رسم الخط عثماني مورد بررسي قرار گرفته است. به نظر مي رسد اين دو بخش قابل جمع با يکديگر هستند.خامساً:
در فصل سوم از بخش دوم درباره ي احرف سبعه بحث مي شود در حاليکه اين بحث در فصل پنجم از بخش سوم يعني بحث قرائات و قراء قابل ادغام است.8-3. مباحث علوم قرآن در آثار علامه معرفت
ايشان مباحث علوم قرآن را در 6 مجلّد به عربي تحت عنوان التمهيد في علوم القرآن (8) ارائه داده است. مباحث اين کتابها در 8 عنوان به شرح زير قابل دسته بندي است:1. پديده ي وحي
2. نزول قرآن
3. اسباب نزول
4. جمع و تأليف قرآن
5. قرائت و قاريان
6. ناسخ و منسوخ
7. محکم و متشابه
8. اعجاز قرآن
همچنين ايشان در کتاب ديگري به نام صيانه القرآن من التحريف (9) مسائل مربوط به عدم تحريف قرآن را بحث کرده و در کتاب التفسير و لمفسرون في ثوبه القشيب (10) مباحث مربوط به تفسير و مفسران و مراحل تفسير قرآن را مورد بررسي قرار داده است.
لازم به ذکر است که ايشان خلاصه ي بازنويسي شده اي از 6 جلد کتاب التمهيد و يک جلد کتاب صيانه القرآن من التحريف را تحت عنوان علوم قرآني (11) به زبان فارسي به چاپ رسانده اند که مطابق فهرست اين کتاب، مباحث علوم قرآن به 9 مورد بالغ مي شود. اين عناوين عبارتند از:
1 . پديده وحي
2. نزول قرآن
3. جمع و تأليف قرآن
4. قراء و قرائات سبع
5. نسخ در قرآن
6. محکم و متشابه
7. وجوه و نظائر در قرآن
8. اعجاز قرآن
9. دفع شبهه تحريف
ملاحظه مي شود که در اين کتاب، علمي تحت عنوان « وجوه و نظائر در قرآن » افزون بر مطالب قبلي، مورد بحث قرار گرفته است. همچنين بحث اسباب النزول نيز درداخل مباحث « نزول قرآن » گنجانده شده و بعنوان يک علم مستقل مورد بحث قرار نگرفته است.
بدين ترتيب مي بينيم که عليرغم ناميده شدن کتاب، با نام التمهيد في علوم القرآن همه ي علوم قرآن مورد بحث قرار نگرفته و فقط بخشي از علوم قرآن بصورت گزينشي مورد بررسي قرار گرفته است.
نکته اي که تعجب برانگيز است، انتشار کتاب ديگري از ايشان با همان عنوان تکراري علوم قرآني (12) است که توسط سازمان سمت انتشار يافته است ولي عناوين مورد بحث در آن با کتابهاي قبلي متفاوت است. ايشان در کتاب اخير الذکر مباحث علوم قرآن را در 10 عنوان به ترتيب زير آورده اند:
1.قراء و قرائات سبع
2. حجيت ظواهر قرآن
3. دلالت قرآن
4. وجوه و نظائر در قرآن
5. محکم و متشابه
6. نسخ در قرآن
7. اعجاز قرآن
8. قصص قرآن
9. سوگندهاي قرآن
10. امثال قرآن
ملاحظه مي شود که معيار خاصي براي ناميده شدن علمي تحت عنوان علوم قرآن در نظر گرفته نشده است و در هر کدام از کتابهاي مذکور بخشي از علوم قرآن بحث شده است. علاوه بر آن مباحثي چون قصص قرآن، سوگندهاي قرآن و امثال قرآن که به نوعي به علوم دروني قرآن مربوط هستند با علوم پيراموني قرآن نظير قراء و قرائات و... هم شأن فرض شده و همگي با عنوان واحد « علوم قرآن » ناميده شده اند. وجود چنين تشتت و پراکندگي در آثار علوم قرآني، ضرورت ارائه يک نظام جامع رده بندي از علوم قرآن را بيش از پيش آشکار مي کند.
نتيجه ي بحث
اولاً:
در تعداد علوم قرآن اتفاق نظر وجود ندارد.ثانياً:
معيار و ملاک ثابت و معيني براي رده بندي اين علوم معرفي نشده است. مي شوند با علوم اصلي آن تداخل وجود دارد.ثالثا:
چون برخي از نويسندگان بين دو اصطلاح « علوم في القرآن » و « علوم للقرآن » تفکيکي قائل نشده اند لذا علوم پيراموني و علوم درون قرآني را بطور کلي « علوم القرآن » ناميده اند.در نهايت بايد گفت: با مطالعه ي اجمالي در منبع علوم قرآن، تشتت آراء در تعريف علوم قرآن و ملاک هاي آن، همچنين اختلاف نظر در تعداد علوم قرآن و تفاوت ديدگاهها در رده بندي علوم قرآن را به وضوح ديد. براي حلّ اين نقيصه، ارائه نظام جامع رده بندي علوم قرآن ضروري مي نمايد.
پي‌نوشت‌ها:
1- ر.ک: قطب الدين شيرازي، دره التاج لغره الدباج، تصحيح: سيد محمد مشکوه، ج1 ( تهران: چاپخانه مجلس 1320-1317 ش ) صص (91-87).
2- ر.ک: بدرالدين محمد زرکشي، البرهان في علوم القرآن ، ج1 ( بيروت: دارالمعرفه، 1391 ق) صص (12-9).
3- ر.ک: جلال الدين سيوطي، پيشين، ص6.
4- ابوعلي فضل بن حسن طبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، ج1 ( تهران: منشورات مکتبه آيه الله نجفي، 1354 ش ) صص (86-77).
5- ر.ک: محمد عبدالعظيم زرقاني، مناهل العرفان في علوم القرآن، ج1 ( بيروت: دارالکتب العلميه، چاپ اول، 1409 ق ).
6- ر.ک: سيد ابوالقاسم خويي، البيان في تفسير القرآن، ( نجف: مطبعه الآداب، 1385 ق ).
7- ر.ک: صبحي صالح، مباحث في علوم القرآن ( بيروت: دارالعلم للملايين، چاپ نهم، 1977 م ).
8- محمد هادي معرفت، التمهيد في علوم القرآن ( قم: انتشارات اسلامي، جامعه مدرسين، چاپ اول، 1369 ش ).
9- محمد هادي معرفت، صيانه القرآن من التحريف ( قم: انتشارات اسلامي، جامعه مدرسين، چاپ اول، 1418 ق ).
10- محمد هادي معرفت، التفسير و المفسرون في ثوبه الفشيب ( مشهد: دانشگاه علوم اسلامي رضوي، چاپ اول، 1418 ق ).
11- ر.ک: محمد هادي معرفت، علوم قرآني ( قم: مؤسسه فرهنگي تمهيد، چاپ اول، 1378 ش ) صص (6-4).
12- ر.ک: محمد هادي معرفت، علوم قرآني ( تهران: سازمان سمت، چاپ دوم، 1384 ش ).
فتح الهي، ابراهيم؛ (1388)، متدولوژي علوم قرآني، تهران: دانشگاه امام صادق (عليه السلام)، چاپ اول
