نويسنده: ابراهيم فتح اللهي
1) کاربرد علم تصريف در تفسير قرآن
در اصطلاح اهل ادب، علم تصريف عبارت است از دگرگون ساختن يک اصل به صيغه هاي گوناگون جهت دلالت بر معاني خاص مورد نظر، به طوري که آن معاني جز به واسطه ي آن صيغه ها، پديد نمي آيد.علم تصريف از جمله علم هايي است که مفسّر قرآن بدان نيازمند است. مثلاً در آيه « وَأَمَّا الْقَاسِطُونَ فَكَانُوا لِجَهَنَّمَ حَطَبًا » (1) فردي که از علم تصريف آگاه نيست ممکن است « قاسط » را به دليل اينکه اسم فاعل از « قسط » است، عادل معني کند و برعکس در آيه « و وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ » (2) مقسط را که اسم فاعل از باب افعال است، ظالم معني کند. چنانکه ملاحظه مي شود گاه با تغييرات باب از ثلاثي مجرد به ثلاثي مزيد معني کاملاً متفاوت مي گردد.
2) کابرد علم نحو در تفسير قرآن
علم نحو يا اعراب عبارت از علم به اصول و قواعدي است که توسط آن حالات کلمات عربي از حيث اعراب و بناء شناخته مي شود. (3)هدف از فراگيري اين علم، حفظ زبان از خطاي لفظي در کلام عرب است. (4) عبدالقاهر جرجاني درباره ي لزوم آگاهي مفسر از اين علم مي گويد: علّت آن است که الفاظ ( در ترکيب ) بر معاني خود دلالت نمي کنند و اين اعراب است که غرض و مقصود از آنها را روشن مي سازد و اين تنها علم نحو است که با عرضه کردن کلام بر آن نقصان يا رجحان آن بر سخن ديگر را آشکار مي کند و تنها شاخصي است که صحت و سقم کلام تنها با آن درک مي شود. (5)
نکاتي که يک مفسر از نظر نحوي بايد رعايت کند به شرح زير است:
- معني کلمات را خارج از ترکيب و پيش از اعراب بداند.
- رعايت همه جانبه قواعد نحوي
- پرهيز از وجوه ضعيف و شاذ، و تفسير آيات بر اساس وجوه شايع و فصيح اعراب
- بيان و طرح تمام وجوه محتملي که از ظاهر آيه استفاده مي شود
- توجه به اعراب آيات مشابه
- مراعات رسم الخط صحيح عربي به منظور جلوگيري از وقوع اعرابهاي غلط
- تقيّد به ظاهر آيه در انتخاب نوع اعراب
- تحقيق پيرامون حروف اصلي و زائد کلمات (6)
پي‌نوشت‌ها:
1- جن: 15.
2- حجرات: 9.
3- مصطفي غلاييني، جامع الدروس العربيه، ج1 ( تهران: انتشارات ناصر خسرو، 1362 ش ) ص6.
4- الهدايه في النحو ( قم: المجمع العلمي الاسلامي، 1405 ق ) ص6.
5- عبدالقاهر جرجاني، دلائل الاعجاز، به کوشش سيد محمد رشيد رضا ( بيروت: دارالمعرفه، بي تا ) ص 23.
6- کامران ايزدي مبارکه، شروط و آداب تفسير و مفسر ( تهران: انتشارات اميرکبير، 1376 ش ) صص (70-64).
فتح الهي، ابراهيم؛ (1388)، متدولوژي علوم قرآني، تهران: دانشگاه امام صادق (عليه السلام)، چاپ اول
