نویسنده : حسن طارمی
بابَویْه ، آل . از خاندانهای مهم علمی شیعی در قرون سوم تا هفتم . اصل این خاندان از قم بوده و سپس بسیاری از افراد آن به ری کوچیده اند. زمان این کوچ معلوم نیست . شیخ منتجب الدین رازی(متوفی بعداز 600)، آخرین فرد سرشناس این خاندان ، از جدّ خود به عنوان «قمّی نزیل ری » یاد می کند؛ اما به نظر می رسد که این انتقال با استقرار شیخ صدوق(متوفی 381) در ری آغاز شده باشد. نخستین عالمِ شناخته شدة این خاندان علیّبن الحسین بن موسی بن بابویه معروف به «ابن بابویه » (دربارة او رجوع کنید به دنبالة مقاله ) و بزرگترین و پرآوازه ترینِ ایشان فرزند وی معروف به شیخ صدوق و ابن بابویه و رئیس المحدّثین است . «ابن بابویه »، هم برای پدر و هم برای پسر با قرینه ، مثل ذکر کنیه ، به کار می رود. همچنان که تثنیة آن (ابنابابویه ) برهمین پدر و پسر دلالت دارد، نه صدوق و برادرش (افندی اصفهانی ، ج 6، ص 11). گذشته از سه دانشمند نامبرده ، عدة بسیاری از افراد این خاندان به مراتب بلند در فقه و حدیث دست یافته اند. نویسندگان کتب تراجم و رجال ، از جمله میرزا عبداللّه افندی در ریاض العلماء و ابن حجر در لسان المیزان و ابوعلی حائری در منتهی المقال ، به مرتبة علمی و شمارة قابل توجه دانشمندان این خاندان در طول سه قرن اشاره کرده اند. شهید ثانی سلسلة سند برخی احادیث را ارائه کرده که در آنها پنج یا شش تن از آل بابویه به ترتیب با یکدیگر نسبت پدری و پسری داشته اند. شیخ سلیمان ماحوزی بَحرانی رساله ای مستقل در شناساندن پانزده تن از بزرگان این خاندان نوشته ، در حالی که به گفتة ابوعلی حائری نام چند تنِ ایشان از قلم افتاده است . برخی از عالمان این خاندان ، که غالباً از نسل برادر شیخ صدوق بوده و در ریاض العلماء مذکورند، عبارتند از:
1) ابوالحسن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه قمی ، که به تعبیر نجاشی (ص 261) «شیخ و فقیه و متقدم » قمیان در عصر خود بوده و به «فقیه » و «الصدوق الاوّل » و ابن بابویه شهرت داشته است . شیخ طوسی در رجال (ص 482) نام او را آورده و در الفهرست (ص 119) ضمن اشاره به مقام او در فقه و حدیث ، بسیاری از کتابهایش را نام برده است . طبرسی در الاحتجاج (رجوع کنید به نوری ، ج 3، ص 527؛ تستری ، ج 6، ص 474) توقیعی را که از امام عسکری علیه السلام برای ابن بابویه با عباراتی چون «شیخی و معتمدی » صادر شده ، نقل کرده است . دیگران نیز این توقیع را با دیدة قبول نگریسته و نقل کرده اند. نوری (همانجا، ص 528) با توجه به تاریخ وفات امام عسکری علیه السلام ، (سال 260) و صدور توقیع یاد شده و زمان درگذشت ابن بابویه (سال 329) نتیجه گرفته که او عمری دراز کرده است . البته برخی از محققان با استناد به دورة زندگی مشایخ علی بن بابویه و عدم نقل هیچ روایتی توسط او از امام عسکری علیه السلام و عدم اشارة شیخ صدوق به این توقیع ، نسبت به صدور آن در حق وی تردید کرده و احتمال داده اند که مخاطب توقیع یکی از مشایخ او با همان نام و کنیه باشد. همچنانکه تاریخ ولادت او را در ربع آخر قرن سوم ، بعد از وفات امام عسکری علیه السلام ، می دانند (ابن بابویه ، مقدمة حسینی ، ص 57 ـ61). مذاکرة او با سومین نایب امام عصر عجل اللّه تعالی فرجه ، حسین بن روح نوبختی ، در بغداد و نیز مکاتبة او (از جمله به مناسبت درخواست دعا از امام عصر عجل اللّه تعالی فرجه ، برای فرزند دار شدن ) در بیشتر کتابهای رجال ذکر شده است (از جمله رجوع کنید به نجاشی ، ص 261). ابن بابویه در 323 همزمان با کشتار حاجیان به دست قرامطه ، بعداز کسب اجازه از حسین بن روح به حج رفت و به دلیل راهنمایی او درمورد زمان حرکت ، از کشته شدن نجات یافت (نوری ، ج 3، ص 528؛ تستری ، ج 6، ص 473). در کتاب الاءعلام بأعلام بیت اللّه الحرام به مناسبت ذکر هجوم قرامطه به مکّه ، از شخصی به نام علیّبن بابویه یادشده که به هنگام طواف کشته شد (رجوع کنید به نوری ، ج 3، ص 528؛ طریحی ، ج 4، ص 267ـ 268). برخی او را همان «ابن بابویه » معروف دانسته اند، ولی ابن بابویه در 329 در گذشته (نجاشی ، ص 262) و مدفن او در قم مشهور است . شیخ طوسی در الغیبة ماجرای برخورد او و نیز ابوسهل نوبختی را با حسین بن منصور حلاّ ج، به دلیل داعیة نیابت امام عصر عجل الله تعالی فرجه ، که به خروج حلاّ ج از قم انجامید، ذکر کرده است (نوری ، ج 3، ص 528). به گفتة ابوعلی طوسی معروف به مفید ثانی ، نخستین کسی که روایات هم موضوع را با حذف سند در یکجا گردآورده ، ابن بابویه بوده و متأخّران او این روش را پسندیده اند (افندی اصفهانی ، ج 4، ص 6) بنا به گفتة او و شهید اوّل و علاّ مة مجلسی (مجلسی ، ج 1، ص 26؛ افندی اصفهانی ، ج 4، ص 6ـ7) به دلیل جایگاه علمی و وثاقت ابن بابویه ، دانشمندان امامیّه فتاوای او را در رساله ای فقهی که برای فرزندش صدوق نوشته ، در صورت دست نیافتن به روایت ، ملاک قرار می داده اند؛ همچنانکه شیخ صدوق در الفقیه ابوابی را با استناد به مطالب همان رساله تدوین کرده و آن رسالة فقهی را در شمار اصول حدیثیِ معتمد ذکر کرده است . نجاشی (ص 261) از تألیفات او هجده کتاب ذکر کرده که از آن جمله است : الامامة والتبصرة من الحیرة ، قرب الاءسناد، الشرایع (و این همان رسالة فقهی ابن بابویه است )، التوحید والمنطق . ابن ندیم به مناسبت ذکر ابن بابویه ، جمله ای از خطّ شیخ صدوق نقل می کند که براساس آن ، پدر وی دویست کتاب و خود او هجده کتاب نوشته است (ص 246). شوشتری (تُستری ) معتقد است که ابن ندیم در نقل عبارت اشتباه کرده و شمارة کتابهای پسر را به پدر و پدر را به پسر نسبت داده است (ج 6، ص 474). از بیشتر کتابهای ابن بابویه اثری برجای نمانده ، جز آنکه علاّ مة مجلسی (ص 7، 26) الامامة والتبصرة او را در اختیار داشته و در مجلدات شانزدهم و هفدهم بحارالانوار بنابر نقل آقا بزرگ تهرانی (ج 2، ص 342) مطالب زیادی از آن را آورده است . البته تهرانی (همانجا) و نوری (ج 3، ص 529) دربارة صحّت انتساب این نسخه تردید کرده و آن را به ظن قوی نوشتة یکی از معاصران شیخ صدوق می دانند (افندی نیز در این باره بحث کرده است )؛ محقق اردبیلی قرب الاسناد او را در دست داشته و روایاتی از آن را در حدیقة الشیعة نقل کرده است . کتاب الشرایع او نیز تا روزگار شهید اول ، وجود داشته است (نوری ، ج 3، ص 529). علامة مجلسی (ص 11ـ12) در شمار منابع بحارالانوار کتابی به نام فقه الرضا را نام می برد که شخصی ثقه آن را به اصفهان آورده و به امام رضا علیه السلام ، نسبت داده است ؛
مجلسی ـ که خود و پدرش این انتساب را پذیرفته اند ـ در وصف این کتاب می گوید که بیشتر عبارات آن مطابق است با احکامی که صدوق در الفقیه بدون سند روایی ذکر کرده یا در رسالة فقهی پدر وی وجود دارد یا در کتب فقهی ، بدون سند آمده است . افندی اصفهانی (ج 2، ص 30ـ31، ج 4، ص 9) ضمن تأیید قول کسانی که این کتاب را همان الشرایع ابن بابویه می دانند که به دلیل تشابه اسمی وی با امام رضا علیه السلام ، (ابوالحسن علیّبن موسی ) به آن حضرت نسبت داده شده ، استاد خود را نیز از معتقدان به این نظریه می شمارد (نوری در اثبات صحّت انتساب کتاب به امام رضا علیه السلام ، و نفی انتساب آن به ابن بابویه بتفصیل بحث کرده است رجوع کنید به مستدرک الوسایل ، ج 3، ص 336ـ361). همچنین افندی اصفهانی رساله ای به نام الکَرّ والفَرّ را به وی نسبت می دهد که صورت مناظرة او با محمدبن مقاتل رازی (متوفی 248) در مسایل امامت است و خود شخصاً آن را دیده است (سزگین رساله ای را با همین خصوصیت و بدون نام به عبداللّه بن بابویه القمی نسبت داده است رجوع کنید به افندی اصفهانی ، ج 4، ص 6؛
سزگین ، ج 1، بخش 3، ص 85). نام استادان و شاگردان ابن بابویه به طور کامل استقصا نشده است ، هرچند که شاگردی او نزد علی بن ابراهیم قمی و محمدبن یحیی العطار و محمدبن الحسن الصفّار و عبداللّه بن جعفر الحِمْیَری و سعدبن عبداللّه اَشعری ؛
و نیز شاگردی شیخ صدوق و برادر او حسین بن علی و ابن ابی مروان و هارون بن موسی تلَّعکبری نزد او مسلّم است (نیز رجوع کنید به مامقانی ، ج 2، ص 283ـ284؛
تستری ، ج 6، ص 471ـ475).
2) ابوعبداللّه حسین بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه ، برادر شیخ صدوق و از راویان و مؤلفان قرن چهارم . نجاشی و طوسی بر وثاقت او تصریح کرده و مؤلفان بعدی نیز قول آن دو را پذیرفته اند. او و برادرش صدوق قدرت زیادی در فراگیری و حفظ داشته اند. از پدر و برادرش و جمعی دیگر روایت کرده و چند کتاب نوشته که یکی از آنها به خواهش صاحب بن عَبّاد بوده است . شیخ طوسی و سیّد مرتضی و حسن بن محمدبن الحسن القمی ، مؤلف تاریخ قم ، از او روایت کرده اند. نسبت منتجب الدین رازی و بیشتر عالمان این خاندان به او می رسد (علاوه برمنابع دیگر رجوع کنید به ابن حجرعسقلانی ، ج 2، ص 306).
3) الحسن بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه ، برادر صدوق ، که به گفتة شیخ طوسی ، مردی زاهد پیشه بوده و از دانش بهرة چندانی نداشته است .
4) ابوالقاسم الحسن بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه ، برادرزادة شیخ صدوق و از روایان او؛
از دانشمندان زمان خود بوده و دو فرزند دانشمند به نامهای محمد و حسین داشته است .
5) محمدبن الحسن بن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه ، برادرزادة شیخ صدوق و از راویان او.
6) علی بن محمّدبن الحسن بن الحسین بن بابویه ؛ فقیهی فاضل از نزدیکان منتجب الدین.
7) شمس الاسلام الحسن بن الحسین بن الحسن بن الحسین بن علی بن بابویه معروف به حَسْکا (دربارة این کلمه رجوع کنید به افندی اصفهانی ، ج 1، ص 139) از برادر زادگان صدوق و جدّ شیخ منتجب الدین . وی نزد شیخ طوسی و سَلاّ ربن عبدالعزیز و قاضی ابن برّاج شاگردی کرد و خود چند کتاب فقهی نوشت . عبدالجلیل قزوینی که با وی معاصر بوده او را از دانشمندان بزرگ امامیّه خوانده است .
8) عبیداللّه بن الحسن بن الحسین بن بابویه القمی ، پدر منتجب الدین و از شاگردان شیخ طوسی و سَلاّ ربن عبدالعزیز و ابن بَرّاج و سید ابن حمزه (احتمالاً ابویَعلی جعفری ، شاگرد شیخ مفید رجوع کنید به افندی اصفهانی ، ج 3، ص 295) و پدر خود بوده است . فرزندش منتجب الدین و حسن بن حسین بن علی دوریستی از او روایت کرده اند.
9) سعدبن الحسن بن الحسین بن بابویه ، منتجب الدین او را فقیهی معتمد خوانده و به گفتة ریاض العلماء احتمالاً عموی منتجب الدین باشد.
10) بابویه بن سعدبن محمدبن الحسن بن بابویه ، فقیهی صالح ، از شاگردان حَسْکا و مؤلّف کتابی به نام الصراط المستقیم بوده است (علاوه بر منابع معرفی شده رجوع کنید به ابن حجر عسقلانی ، ج 2، ص 2).
11) شیخ الرئیس الحسن بن الحسن بن الحسین بن علی بن بابویه ، نوادة برادر صدوق و جد اعلای منتجب الدین ، از بزرگان دانشمند امامیه در روزگار خود بوده و صهرشتیدر قَبَس المصباح از او روایت کرده است .
12) هبة الله بن الحسن بن الحسین بن بابویه ، به گفتة منتجب الدین فقیهی صالح بوده و بنا به گفتة مؤلّف ریاض العلماء از عمو زادگان منتجب الدین است .
13) اسحاق بن محمدبن الحسن بن الحسین بن بابویه و برادرش اسماعیل که به گفتة منتجب الدین نزد شیخ طوسی همة کتابهای او را خوانده و کتابهای دینی به فارسی و عربی نوشته اند. ظاهراً این دو نیز از برادرزادگان صدوق بوده اند.
14) الحسین بن الحسن بن محمد بن موسی بن بابویه القمی ، فقیهی از خاندان بابویه و خواهر زاده وراوی ابن بابویه پدر. همچنین شیخ طوسی از شخصی به نام جعفربن الحسین بن الحسکة القمی روایت کرده و او خود از راویان صدوق است . مؤلّف ریاض العلماء شخصی دیگر به نام حسکة بن بابویه را نام می برد و احتمال می دهد که جد دانشمند مذکور بوده و از خاندان شیخ صدوق می باشد.
منابع تحقیق:
(1) محمدمحسن آقابزرگ تهرانی ، الذریعه الی تصانیف الشیعه ، چاپ علی نقی منزوی و احمد منزوی ، بیروت 1403/1983؛
(2) ابن بابویه ، الامامة والتبصرة من الحیرة ، چاپ حسینی ، بیروت 1407؛
(3) ابن حجر عسقلانی ، لسان المیزان ، حیدرآباد دکن 1330؛
(4) ابن ندیم ، کتاب الفهرست ، چاپ رضا تجدد، تهران 1350 ش ؛
(5) عبدالله بن عیسی افندی اصفهانی ، ریاض العلماء و حیاض الفضلاء ، چاپ احمد حسینی ، قم 1401، جاهای متعدد، ذیل نامها؛
(6) سلیمان بن عبدالله بحرانی ، فهرست آل بابویه و علماءالبحرین ، چاپ احمد حسینی ، قم 1404، ص 31ـ63؛
(7) محمدتقی تستری ، قاموس الرجال ، تهران 1340ـ1391؛
(8) فؤاد سزگین ، تاریخ التراث العربی ، نقله الی العربیة ، محمود فهمی حجازی ، ریاض 1402ـ1403/1982ـ1983؛
(9) فخرالدین بن محمد طریحی ، مجمع البحرین ، چاپ احمد حسینی ، تهران 1362 ش ؛
(10) محمدبن حسن طوسی ، رجال الطوسی ، نجف 1380؛
(11) همو، الفهرست ، نجف 1380؛
(12) عبدالله مامقانی ، تنقیح المقال فی علم الرجال ، نجف 1349ـ1352؛
(13) محمد باقربن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت 1403/1983؛
(14) علی بن عبیدالله منتجب الدین رازی ، فهرست اسماء علماء الشیعة و مصنّفیهم ، قم 1404، مقدمه و جاهای متعدد، ذیل نامها؛
(15) احمدبن علی نجاشی ، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهربرجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی ، قم 1404؛
(16) حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل ، قم 1318ـ1321.
منبع مقاله :
دانشنامه ی جهان اسلام، زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران، بنیاد دائره المعارف اسلامی، نشر کتاب مرجع، چاپ سوم، 1386
