تاریخ جمع‌آوری و نشر آثار رودکی

استاد ابوعبدالله رودکی، همان‌گونه که محققان احوال و آثار شاعر تأکید کرده‌اند، از پر کارترین و پر ثمرترین شاعران عالم بوده است. افزون بر اشاره‌های زیاد در سرچشمه‌های تاریخی و ادبی، شعر زیرین رشیدی سمرقندی هم بر آن گواهی می‌دهد:

گر سری یابد به عالم، کس به نیکو شاعری، *** رودکی را بر سر آن شاعران زیبد سری.
شعر او را بر شمردم سیزده رده صدهزار، *** هم فزون آید اگر چونان که باید بشمری.(1)

هر چند در شرح و توضیح شعر مذکور میان محققان اختلاف نظر موجود است و گروهی مقدار اشعار رودکی را در 1,300,000 بیت، گروه دیگر هفتصد هزار بیت و بعضی‌ها پانصد هزار بیت یا سیصد هزار بیت دانسته‌اند، مسلم است که استاد رودکی آثار فراوانی آفریده است. متأسفانه‎، این آثار بی‌نهایت غنی بر اثر حادثه‌های ناخوش روزگار و به خصوص تاراجگری‌های چنگیزخان نابود شده؛ تنها مقدار خیلی کمی از آن تا امروز باقی مانده است که در حکم قطره‌ای از بحر است.
این قطره‌ی بحر آثار رودکی هم ثمره‌ی رنج و زحمت‌های زیاد دانشمندان کشورهای گوناگون عالم است که از فرهنگ و تذکر‌ه‌ها، جُنگ و بیاض‌ها و کهنه کتاب‌های مختلف ذره ذره جمع آورده‌اند.
یکی از اولین دانشمندانی که به گرد‌آوری اشعار رودکی کوشش به خرج داده است، حسن راضی این لطف‌الله تهرانی بوده است که در سال 1616 از کتابخانه‌های گوناگون آثار پراکنده‌ی شاعر را جمع آورده و با دیوان قطران مقایسه کرده است. پس از چند قرن، این اقدام را دانشمند دیگر ایران، رضاقلی‌خان هدایت، ادامه داده و در تذکره‌ی معروف خود به نام مجمع‌الفصحا بار دیگر بر دیوان قطران بودن کتاب مجعول دیوان رودکی تأکید می‌نماید و به جدا کردن اشعار اصلی استاد شاعران می‌پردازد.
در شرق‌شناسی غرب، توجه به آثار رودکی از سده‌ی نوزدهم شروع شده است. اولین اقدام جدی را در جمع‌آوری و تصحیح اشعار شاعر، ایران‌شناس معروف آلمانی هرمان اته (2) شروع کرده است. او از سرچشمه‌های زیاد 238 بیت رودکی را جمع آورد و باترجمه‌ی آلمانی در سال 1873 م به طبع رساند. این اقدام را خاورشناسان دیگر ادامه دادند؛ از جمله ایران‌شناس انگلیسی ادوارد دنیسن راس (3) در جدا کردن اشعار قطران از دیوان مجععول رودکی سهمی بزرگ داشته است. او نسخه‌های گوناگون دیوان رودکی را، که در سال 1897 م در تهران چاپ شده بود، مورد بررسی قرار داد و به این نتیجه رسید که آن دیوان مجعول است و اکثر اشعارش به قطران تعلق دارد. در مقاله‌های «رودکی و رودکی مجعول» و «یک قصیده‌ی رودکی» سبب‌ها و عامل‌های به وجود آمدن دیوان مذکور را نشان داده؛ در همان حال به رودکی منسوب بودن قصیده‌ی «مادر می» و پاره‌ای شعرهای دیگر را به اثبات می‌رساند. دانشمند آلمانی پاول هارن(4) لغت فُرس اسدی طوسی را مورد بررسی قرار داده؛ ابیات پراکنده‌ی رودکی را از آن گرد آورده و بار اول منسوب بودن آن‌ها را به مثنوی کلیله و دمنه و سندباد نامه تأکید می‌نماید.
در خصوص روند جمع‌آوری آثار رودکی در کشورهای گوناگون تا سال 1958، که 1100 سالگی شاعر جشن گرفته شد، در مقاله‌های عبدالغنی میرزایف میراث ادبی رودکی و اشعار تازه به دست آمده‌ی او، میراث ادبی رودکی و چگونگی نشر حاضره‌ی آن و فصل‌های جداگانه‌ی کتاب ابوعبدالله رودکی به تفصیل سخن رفته است. همچنین درمقاله‌ی رسول هادی‌زاده به نام «در تدقیق آثار رودکی» در این باره بحث شده و حسن و قبح نشرهای آثار شاعر تا ابتدای دهه‌ی 1980 م / 1360 ش نشان داده شده است. بنابراین، ما از تکرار و توضیح مفصل مسئله خودداری می‌کنیم و فقط در حد اشاره کارهای مهم را یاد‌آور می‌شویم و بیشتر به کارهایی که در سال‌های آخر انجام یافته‌اند دقت می‌نماییم.
دانشمندی که بیش از همه برای گرد‌آوری آثار رودکی تلاش و زحمت به خرج داده، استاد سعید نفیسی است که، در نتیجه‌ی بررسی 78 منبع، به جمع کردن 832 بیت از اشعار موفق شده است. او در جلد سوم اثر معروف خود احوال و اشعار ابوعبدالله جعفر ابن محمد رودکی سمرقندی همه‌ی منابع در دسترس خود را مورد بررسی قرار داد و اشعار جمع‌آورده‌ی خود را با ذکر مأخذ چاپ نمود، که این بی‌شبهه حادثه‌ی مهمی در رودکی شناسی بود.

در جمع‌آوری آثار رودکی دانشمندان تاجیک نیز سهم شایسته‌ای داشته‌اند. استاد صدرالدین عینی در سال 1926 م، در نمونه‌ی ادبیات تاجیک، دوازده شعر رودکی را از سرچشمه‌های گوناگون جمع‌ آورد و به طبع رساند. عینی جست و جوهای خود را ادامه داد و در سال 1940 م / 1319 ش با همکاری عبدالسلام دهاتی باز چند شعر دیگر رودکی را در کتاب استاد رودکی چاپ نمود. اقدام استاد عینی را میرزایف ادامه داد؛ به خصوص در آستانه‌ی جشن 1100 سالگی رودکی به طور جدی به جمع‌آوری آثار شاعر و تحقیق در باره‌ی آن مشغول شد. تحت سروری او یک گروه دانشمندان تاجیک به جست و جوی منبع‌های تازه پرداختند و از گنجینه‌ی نسخه‌های خطی کتابخانه‌های کشورهای گوناگون سرچشمه‌های جدیدی، از قبیل دانشنامه‌ی قدرخان، تحفة‌الاحباب حافظ ابرو، فرهنگنامه‌ی حسین وفایی و مدار الفاضل فیضی را پیدا کردند که از آن‌ها یک مقدار اشعارِ تا آن زمان نامعلوم رودکی به دست آمد. در آستانه‌ی جشن شاعر، ادیبان و پژوهشگران تاجیک جمعً 88 بیت را به مجموعه‌ی آثار باقیمانده‌ی او افزودند و مقدار آن به 920 بیت رسید.

در نشر دوم اثر معروف سعید نفیسی، که پس از تکمیل و تحریر در سال 1963 م تحت عنوان محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی چاپ شد، اشعار باقیمانده‌ی شاعر به 1047 بیت رسید.
خاورشناسان روس نیز در انتشار آثار رودکی سهم داشتند. سال 1964م / 1343 ش در مسکو «آثار منظوم» شاعر را به حروف عربی با ترجمه‌ی روسی چاپ نمودند. گردآورنده‌ی کتاب کمیسراف و ویراستار و توضیح دهنده‌ی آن یوسف ساموئیلویچ براگینسکی (5) سعی نموده‌اند که کامیابی‌های رودکی شناسی را تا دهه‌ی 1960/ م / دهه‌ی 1340 ش، هم در جمع‌آوری و هم در تصحیح و تشریح آثار شاعر، مورد استفاده قرار دهند.
همان‌طوری که براگینسکی در توضیحات متن شناسی آخر کتاب نوشته است، در اساس این نشر متن‌هایی در ایران با کوشش سعید نفیسی و در تاجیکستان‌ با سروری میرزایف چاپ شده‌اند. هر چند این نشر خصوصیت عمومی داشته، در متن آن تفاوت نسخه‌ها نشان داده نشده است؛ ولی در قسمت توضیحات در باره‌ی تصحیح متن اشعار، وزن شعرها و مخصوصاً انتساب شعرهای جداگانه به شاعران گوناگون ملاحظه‌های جالب توجهی بیان شده‌اند. بنابراین، می‌توانیم آن را یک نشر علمی به حساب آوریم. بی‌سبب نیست که متن کتاب مذکور همراه با اثر ابوعبدالله رودکی میرازیف در تهران تجدید چاپ شد.
ضرورت نشر تازه‌ی آثار رودکی به خط امروزه‌ی تاجیکی (سیریلیک) در نظر گرفته شد و ادبیات‌شناسان تاجیک عثمان کریم ‌اف و صدری سعیدییف در سال 1974م/ 1353 ش مجموعه‌ی شعرهای شاعر را تحت نظر رسول هادی‌زاده و محمد نوری عثمان اف چاپ نمودند. تصحیح کنندگان مجموعه وظیفه‌ی اساسی خود را «آماده کردن، چاپ عمومی و در عین حال نسبتاً صحیح آثار شاعر» دانسته‌اند. آن‌ها به نشر دوم اثر سعید نفیسی، محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی (تهران، 1341)، آثار رودکی (استالین‌آباد (دوشنبه‌ی کنونی)، 1958)، مجموعه‌ی رودکی (تهران، 1344)، آثار منظوم رودکی (مسکو، 1964)، مجموعه‌ی استاد رودکی (استالین ‌آباد (دوشنبه‌ی کنونی)، 1940) و نشرهای گوناگون لغت فُرس اسدی طوسی تکیه کرده‌اند و در نتیجه‌ی مقایسه و تطبیق متن‌های مذکور، به تصحیح تعدادی از بیت‌ها موفق شده‌اند.
تصحیح کنندگان در مقدمه‌ی مجموعه تأکید کرده‌اند که تقسیمات شعرها را نه بر پایه‌ی نوع‌ها، بلکه «از روی موضوع و مندرجه» انجام داده‌اند.(6) ولی اگر به تقسیمات آن‌ها دقت شود، معلوم می‌شود که این دو اصل تقسیمات با هم آمیزش یافته‌اند.
بنابراین، به نظر ما، همان طرز تقسیمات سعید نفیسی و میرزایف بهتر است همچنین تصحیح کنندگان در اساس مضمون کلیله و دمنه‌ی ابوالمعالی نصرالله و سندباد نامه‌ی ظهیری سمرقندی بیت‌های پراکنده‌ی مثنوی‌های کلیله و دمنه و سندباد نامه‌ی رودکی را پی هم جا به جا گذاشته‌اند و در توضیحات شرح داده‌اند.
هر چند تصحیح کنندگان برای پاک کردن مجموعه‌ی آثار رودکی از اشعار مشکوک و اصلاح بعضی از خطاهای کاتبان و تصحیح بیت‌های جداگانه کوشش زیادی کرده‌اند، چنان که در مقاله‌ی هادی‌زاده «در تدقیق آثار رودکی» با مثال‌های متعدد نشان داده شده است، «مجموعه هنوز کامل نبود و در جای جای نوشته و شرح بیت‌ها، کلمه‌ها و عبارت‌های سهو و خطاها دیده می‌شود».(7)
به مناسبت 1125 سالگی ابوعبدالله رودکی، در سال 1984م / 1636ش در دوشنبه، مجموعه‌ی هزار مصرع رودکی به زبان‌های تاجیکی و روسی با مقدمه‌ای از هادی‌زاده به طبع رسید که منتخب اشعار شاعر بوده و به طور عمومی به نشر آماده شده است. گردآورندگان، هادی‌زاده و انصار افصح‌اف، سعی کرده‌اند که در این مجموعه‌ی جشنی، متن شعرها را تا حد امکان صحیح و بی‌غلط به نظر خوانندگان برسانند. چنان که از توضیحات مجموعه بر می‌آید، در بیست مورد متن اشعار شاعر تصحیح شده است. با این همه، در این مجموعه نیز هنوز شعرهای مشکوک و بیت‌های نادرست به نظر می‌رسند. مثلاً شعر ذیل، که پاره‌ای از یک قصیده‌ی کامل قطران است، بدون شرح در مجموعه جای داده شده است:

بخندد لاله در صحرا به سان چهره‌ی لیلا، *** بگرید ابر بر گردون به سان دیده‌ی مجنون.
ز آب جوی هر ساعت همی بوی گلاب آید، *** در او شستست پنداری نگار من رخ گلگون (8)

همان‌گونه که پیداست قدم‌های نخستین را در تهیه‌ی متن علمی - تحلیلی آثار باقیمانده‌ی رودکی استاد سعید نفیسی برداشته است؛ هر چند متنی که او آماده کرده هنوز دارای همه‌ی خصوصیت‌های نشر علمی - تحلیلی نیست.
بار اول خاورشناس روس لنا براگینسکایا (9) تهیه‌ی چنین متنی را شروع نمود و آن را سال 1987 م 1366 ش به خط فارسی و ترجمه‌ی روسی به چاپ رساند. او در مقدمه در خصوص تاریخ نشر اثرهای شاعر و «اصول ترتیب دادن متن علمی آثار رودکی» توقف نموده؛ منابع متن آثار شاعر را به دو گروه تقسیم می‌کند:
1. منابعی که تا قرن شانزدهم ایجاد شده‌اند.
2. منابعی که بعد قرن شانزدهم تألیف شده‌اند.
گردآورنده تأکید می‌کند که چون در نشر مسکو اساساً به منابع تا قرن شانزدهم تکیه شده است، متن چاپ مذکور را اساس کار خود قرار داده است.
لنا براگینسکایا نام منابع را فهرست‌وار ثبت نموده و متأسفانه آن‌ها را توضیح نداده است. البته توضیح اکثر آن‌ها را در کتاب سعید نفیسی می‌توان پیدا کرد. ولی در این فهرست تعدادی از نسخه‌های خطی ذکر شده‌اند که مشخصات آن‌ها معلوم نیست. فهرست با ذکر اسرار‌التوحید فی مقامات ابوسعید شروع شده است، ولی حتی اشاره‌ای نیست که آن نسخه‌ی خطی است یا چاپی. بهارستان عبدالرحمن جامی هم، که ده‌ها نسخه‌ی خطی و چندین نشر دارد، بدون مشخصات است. به این منوال، مشخصات نسخه‌های خطی بدایع‌الصنایع عطایی، تاج المآثر، هفت‌اقلیم، تاریخ سیستان، تحفه‌الملوک، رساله‌ی عروض جامی، فرهنگنامه‌ی وفایی، مونس الاحرار بدر جاجرمی، نزهت‌نامه‌ی علایی شاهمردان ابن ابوالخیر و نسخه‌های دیگر نشان داده نشده است و این امر ارزش علمی اثر را کاهش می‌دهد، زیرا نسخه‌های گوناگون یک اثر می‌توانند با یکدیگر تفاوت زیادی داشته باشند. مثال روشن آن لغت فُرس می‌تواند باشد که نسخه‌های خطی و چاپی موجود آن از نظر مقدار و شیوه‌ی گوناگون ضبط اشعار با یکدیگر متفاوتند.
قسمت اول متن کتاب عنوان «ادبیات پراکنده» دارد. ولی در بین آن بیت‌های پریشان شعرهای کامل هم به نظر می رسند. مثلاً شعری که با مطلع زیر آغاز می‌یابد، از هشت بیت تشکیل شده و در بیت آخر تخلص شاعر هم ذکر شده است و بی‌شبهه از نمونه‌های غزل کامل رودکی به شمار می‌رود:

دلا، تا کی همی جویی منی را، *** چه داری دوست هرزه دشمنی را. (10)

قصیده‌های «شکایت از پیری»، «مادر می»، «مرثیه‌ها در وفات مرادی»، «شهید بلخی» و چندین قطعه‌ی شاعر، که در این قسمت جای داده شده‌اند، شعرهای مستقل و کامل شاعرند. بنابراین، قسمت مذکور را، همان طوری که نفیسی، میرزایف و تصحیح کنندگان چاپ مسکو قصاید و مقطّعات و ابیات پراکنده، که با هم مربوط است، نامیده‌اند بهتر بود که عنوان گذاری می‌نمودند.
در متن کتاب نیز خطاهایی به نظر می‌رسند. برای مثال بیت‌های زیرین مثنوی کلیله و دمنه را در نظر می‌گیریم:

تا جهان بود از سر آدم فراز، *** کس نبود از راه دانش بی‌نیاز.
مردمان بخرد اندر هر زمان *** راه دانش را به هر گونه زبان
گرد کردند و گرامی داشتند، *** تا به سنگ اندر همی بنگاشتند.(11)

گرد آورنده شعر مذکور را از روی متن نشر مسکو و استالین آباد (دوشنبه‌ی کنونی) نقل کرده است. در این متن کلمه‌ی «راه» در هر دو مورد یک معنی نمی‌دهد؛ یعنی راه دانش راه جمع آوردن منطقی نیست. در نشر نفیسی به جای «راه» کلمه‌ی «راز» آمده است که در هر دو مورد بجاست. ولی در این متن تحلیلی حتی به اختلاف متن با نسخه‌ی بدل اشاره‌ای نشده است. از اشاره‌ی نفیسی معلوم می‌شود که در تحفة‌الملوک و ترجمان البلاغه نیز همین طور ثبت شده است که کاملاً صحیح است.
براگینسکایا در آخر کتاب، تحت عنوان «ابیاتی که بار نخست در فرهنگ‌ها به نظر رسیده‌اند»، هشت بیت تازه منسوب به رودکی را نقل کرده است که از فرهنگ‌های مشهور به دست آمده‌اند.
معلوم می‌شود که گرد‌آورنده جست‌و جوی آثار شاعر را ادامه نداده و اساساً به همان منابعی که تا آن زمان مشهور بوده‌اند قناعت کرده است. بازیافت‌های سال‌های اخیر دانشمندان تاجیک احرار مختاراف، عمران‌اف و شهاب‌الدین اف در این زمینه مطلب را تأیید می‌کنند که در فرهنگ و بیاض‌ها اشعار رودکی فراوان است و در صورت جست و جو و تلاش‌ها مرواریدهای زیادی را از گنج آثار گرانبهای او می‌توان یافت. مثلاً خاورشناس روس واراژیکینا (12) در سال 1977 م / 1356 ش در خصوص بیاض شعبه‌ی پطرزبورگی آکادمی علوم شوروی مقاله‌ای چاپ کرده، که از بازیافت 21 بیت تازه‌ی رودکی بشارت داده بود. ولی متأسفانه براگینسکایا از آن استفاده نکرده است و حتی به آن اشاره‌ای هم ندارد. چنین نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های عالم زیادند و منتظر محققان آثار شاعر می‌باشند.

جشن 1100 سالگی سامانیان مرحله‌ی تازه‌ای را در نشر آثار رودکی باز نمود. به این مناسبت سال 1999 م/ 1378 ش دو مجموعه‌ی آثار شاعر در دوشنبه و خجند انتشار یافتند. کتاب نسیم مولیان که با دیباچه‌ی مفصل اسرار رحمانفر به چاپ رسیده است، نشر خوب عمومی بوده، ولی در تقسیم بندی‌ شعرها به نوع‌ها، املای کلمه‌های جداگانه و امثال این‌ها نارسایی‌ها دارد.

کتاب پروفسور عبدالمنان نصرالدین در اصل مجموعه‌ی آثار متن‌شناسی مؤلف است که متن دیوان رودکی به آن افزوده شده است. ولی متن این دیوان هم هنوز علمی و تحلیلی نبوده و بر اساس نشر نفیسی و براگینسکی با افزودن اشعار بازیافته‌ی علی اشرف صادقی و براگینسکایا گرد‌آوری شده است.
مجموعه‌ی اشعار رودکی که با کوشش مسعود قاسمی در انتشارات پیوند سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان به چاپ رسیده است، از کامل‌ترین نشرهای عمومی آثار شاعر محسوب می‌شود.
در ایران پس از نشر کتاب سه جلدی سعید نفیسی متأسفانه در جمع‌آوری اشعار تازه‌ی رودکی اقدام جدی به وجود نیامد. سال‌های اخیر چند مجموعه‌ی آثار شاعر با عنوان‌های دیوان رودکی و دیوان کامل رودکی چاپ شدند؛ ولی باید اقرار نمود که هیچ کدام به پایه‌ی نشر نفیسی نمی‌رسند. حالا ما چندی از آن مجموعه‌های آثار شاعر را، که در دسترس قرار دارند، از نظر می‌گذرانیم. سال 1369ش/ 1990م انتشارات فخر رازی تهران دیوان رودکی را با تصحیح و مقدمه‌ی اسماعیل شاهرودی به خط عباس مستوفی الممالکی به طبع رساند، که نشر عمومی بوده و در آن منبع و مأخذها و نسخه‌ی بدل‌ها داده نشده‌اند و تنها بعضی لغت‌ها شرح یافته‌اند.
دیوان رودکی که با تنظیم، تصحیح و نظارت جهانگیر منصور توسط انتشارات ناهید تهران سال 1373ش/1994م چاپ شده است، دارای 1098 بیت از اشعار شاعر است و با مقدمه‌ی مفصلی آغاز می‌شود که اقتباس و تلخیصی است از محیط زندگی، احوال و اشعار رودکی نفیسی. در متن اشعار این دیوان نیز مآخذ و منابع نشان داده نشده است. تنها در برخی موارد در زیرنویس ضبط‌های دیگر مثال‌ها بدون ذکر نسخه‌ها نشان داده شده است. تنها در یک مورد، مَطَلع قصیده‌ی مشهور رودکی به شکل زیر ثبت شده، که درباره‌ی آن توضیح داده شده است:

باد جوی مولیان آید همی، *** بوی یار مهربان آید همی.(13)

در آخر کتاب مذکور کلمات مهجور و متروک، که در شعر رودکی آمده، شرح داده شده‌اند. چنان که معلوم می‌شود، این نشر هم عمومی بوده و جنبه‌ی علمی و تحلیلی ندارد.

در همان سال انتشارات دانشگاه اهواز کتابی تحت عنوان رودکی، استاد شاعران نوشته‌ی دکتر نورالله امامی را چاپ کرد که شرح حال و گزیده‌ی اشعار شاعر را با شرحی مختصر در بر می‌گیرد. این کتاب به عنوان کتابی درسی برای دانشجویان تألیف شده، و به درک عمیق‌تر اشعار شاعر یاری می‌رساند. در برخی موارد به اختلاف متن‌های گوناگون و نوشتن صحیح واژه‌ها اشاره شده است.

در نهایت سال 1374ش/ 1995م انتشارات طوس دیوان رودکی را با مقدمه و شرح و توضیحات منوچهر دانش‌پژوه به طبع رساند که اشعار به جای مانده‌ی شاعر را در بر می‌گیرد. چنان که در مقدمه‌ی کتاب ذکر شده است، گرد‌آورنده در تنظیم متن اساساً به نشر نفیسی تکیه نموده است.
منوچهر دانش‌پژوه در تقسیم‌بندی اشعار شعر هر چند در اساس از نشر مذکور پیروی کرده است، ولی پاره‌ای نو‌آوری‌ها را وارد کرده؛ از جمله بار اول دیوان را با قسمت «قطعه‌های رودکی» آغاز نموده، و 28 قطعه‌ی شاعر را به طور جداگانه آورده است. سپس «قصیده‌ها» سه قصیده‌ی کامل شاعر را در بر می‌گیرد. در قسمت‌های بعدی «مرثیه‌ها»، «رباعیات» و «ابیات باقیمانده از مثنوی‌های شاعر جای داده شده است. قسمت «قصیده‌ها» سه قصیده‌ی کامل شاعر را در بر می‌گیرد. در قسمت‌های بعدی «مرثیه‌ها»، «رباعیات» و «ابیات باقیمانده از مثنوی‌های رودکی» به ترتیب جای داده شده‌اند، قسمت «توضیحات» کتاب مفصل بوده؛ در کنار اطلاعات سودمند تاریخی، ادبی، فرهنگی و زبانی برخی اشاره‌های متن‌شناسی هم دارد که برای تصحیح متن آثار شاعر مفیدند. در آخر کتاب منابع نشان داده شده است، ولی از آن جایی که این کتاب هم به اصول نشر عمومی به چاپ رسیده است، در آن تفاوت و اختلاف متن داده نشده است. با وجود این، کتاب مذکور را می‌توان از زمره‌ی بهترین نشرهای عمومی آثار شاعر شمرد.
هر چند مجموعه‌ی آثار باقیمانده‌ی رودکی بارها به طور گوناگون هم با اصول عامّوی و هم به طریق علمی و تحلیلی به طبع رسیده است، ولی هنوز دیوان اشعار کاملاً مطمئن و تصحیح شده‌ی شاعر را در دست نداریم. با سعی و کوشش دانشمندان کشورهای گوناگون ابیات پراکنده‌ی شاعر از تذکره و فرهنگ‌های زیاد جمع‌آوری شده است، ولی هنوز در بیاض و سفینه‌های خطی کتابخانه‌های هندوستان، پاکستان، ترکیه، آذربایجان، گرجستان، ارمنستان، تاجیکستان و ازبکستان اشعار و ابیات کشف نشده‌ی او زیادند. بی‌سبب نیست که در سال‌های اخیر در نتیجه‌ی تلاش و جست و جوهای دانشمندانی همچون مختاراف، واراژیکینا، علی اشرف صادقی، احمد عبدالله اف، عسکر ارشادی سرابی، شهاب‌الدین اف، عمران اف، ابیات بسیار و پاره‌های تازه‌ی اشعار استاد رودکی به دست آمده‌اند که هنوز به مجموعه‌های چاپی شاعر وارد نشده است.
وقت آن رسیده است که مجموعه‌ی جامع آثار باقیمانده‌ی رودکی چاپ شود؛ زیرا تنها متن صحیح و نزدیک به زمان شاعر می‌تواند اساس استوار تحقیقات و بررسی‌های سودمند علمی باشد.
اولاً، باید از منابع گوناگون چون تذکره و فرهنگ‌ها، رساله‌ها، مقاله‌ها، جُنگ و بیاض‌ها، اشعار رودکی جمع‌آوری شود؛ ثانیاً، مجموعه‌ی آثار باقیمانده‌ی شاعر با ذکر همه‌ی تفاوت و نسخه‌ی بدل‌ها و تحقیق عمیق متن شناسی چاپ شود.

پی‌نوشت‌ها:

1. عوفی، لباب‌الالباب ( با تصحیح براون و محمد قزوینی)، ص7.
2. Heman Ethe .
3. Edward Denison Ross.
4. Paul Harn.
5. Braginsky.
6. کریم اف و سعیدییف، رودکی، شعرها، ص 3.
7. هادی‌زاده، در تدقیق آثار رودکی، از رودکی تا امروز، ص 58.
8. هادی‌زاده و افصح‌زاده، هزار مصرع رودکی، ص 46.
9. Lena Braginskaya.
10. براگینسکایا، اشعار ابوعبدالله رودکی، ص 5.
11. همان، ص 79.
12. Varajikina.
13. رودکی، دیوان رودکی (با نظارت جهانگیر منصور)، ص 157.

منبع مقاله :
ملا احمداف، میرزا؛ (1393)، پیرامون رودکی و رودکی شناسان، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول