نویسنده: محمدرضا ناجی و دیگران
مترجمان: شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی
مترجمان: شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی
سیر تحول تاریخ‌نگاری در امپراتوری عثمانی و ترکیه‌ی امروزی به طور تقریبی به چهار دوره‌ی اصلی تقسیم می‌شود: الف) از آغاز تا حدود 905؛ ب) مرحله‌ی دودمانی (1) / حکومتی (2) تا حدود 1112؛ ج) مرحله‌ی اواخر امپراتوری که تاریخ‌نگاری در سیطره‌ی وقعه نویس (مورخ رسمی) بود؛ د) تاریخ‌نگاری معاصر از حدود 1327/ 1909 به بعد.
الف) از آغاز تا حدود 905
نخستین گزارش تاریخی به جا مانده درباره‌ی عثمانی‌ها داستان است که قطعه‌ای است کوتاه و منظوم در ستایش این دودمان از احمدی شاعر (متوفی 815) که آن را در سالهای 793-802 سروده است. بعدها این قطعه به شعر مفصل‌تر آموزشی او اسکندرنامه ضمیمه شد. باقی ماندن این اشعار امری اتفاقی بوده، زیرا هیچ تاریخ دیگری از قرن نهم و نیمه‌ی نخست سده‌ی دهم باقی نمانده است. دلیل آن، احتمالاً بی ثباتی سیاسی دیرپای دولت در نتیجه‌ی جنگ داخلی میان پسران بایزید اول (حکـ: 791- 804) بوده است. با وجود این، از اواخر سلطنت مراد دوم (824- 848، 850-855) به بعد، سه نوع اصلی تاریخ‌نگاری پدیدار شد: سالنامه‌های ساده، گاه شماری‌های توصیفی‌تر و سرگرم کننده‌تر و تاریخ‌های عالمانه‌تر سرشار از صناعات لفظی که به سفارش بایزید دوم (حکـ : 886- 918) تدوین می‌شد. از اواسط قرن دهم به بعد آثاری تاریخی به جا مانده است که از مهم‌ترین آنهاست: به زبان ترکی عثمانی آثار عاشق پاشازاده، روحی، نشِری، اُروج و تواریخ آل عثمان (به اصطلاح تواریخ مجهول المؤلف)؛ به زبان فارسی، تاریخ عمومی نوشته‌ی شکرالله که بخش پایانی آن درباره‌ی عثمانی‌هاست؛ و به زبان عربی، گزارش کوتاهی از تاریخ آل عثمان تألیف محمدپاشا نشِاجی.
اطلاعات چنین آثاری از تقویم‌ها، مَناقب نامه‌ها و غزانامه‌ها و خاطرات شخصی برگرفته می‌شد. قدیم‌ترین تقویم برجای مانده‌ی عثمانی متعلق به سال 824 است، اما مبن‌ای آن فهرست‌های قدیم‌تر است. مناقب نامه‌ها و غزانامه‌ها مکتوب یا شفاهی بودند. مناقب «یخشی فقیه» یکی از قدیم‌ترین نمونه‌های مناقب نامه‌های عثمانی است که در اواخر سده‌ی هشتم و اوایل سده‌ی نهم تألیف شده و به طور مستقیم یا غیرمستقیم مورد استفاده‌ی شماری از وقایع نامه نویسان بوده است. امروزه اثری از این متن برجا نمانده است. هر چند غزانامه‌ها در آغاز به سبب ماهیت‌شان شفاهی بودند، با افزایش تأکید بر تداوم موفقیت‌های نظامی و تداوم نقش رهبری سلطان در دوران سلطان محمد دوم (سده‌ی نهم) و بعدها در دوران سلطان سلیم اول (نیمه‌ی نخستین سده‌ی دهم) و سلیمان قانونی (سده‌ی دهم) تألیف غزانامه‌ها به یک گونه‌ی تثبیت شده‌ی ادبی - تاریخی درآمد. یکی از نخستین متون شاخص در این زمینه کتاب مجهول المولف غزوات سلطان مرادبن محمدخان است که گزارشی مستند از نبرد مراد دوم در وارناست (848).
تألیف کتاب‌های ادبی - تاریخی در زمان سلطنت محمد دوم رونق گرفت. نویسندگان این دوره که تحت تأثیر زبان و ادبیات فارسی بودند، آثاری به سیاق شاهنامه‌ی فردوسی و در مدح سلطان تدوین کردند. زبان فارسی و نیز تاریخ‌هایی همچون تاریخ جهانگشای جوینی و تاریخ وصاف، تا قرن دهم به شدت بر تاریخ نگاران دربار عثمانی نفوذ داشت. در اواخر قرن نهم نثرنویسی پر از لفاظی عثمانی به نام «انشاء» جایگزین زبان فارسی شد. طورسون بیگ مؤلف کتاب تاریخی درباره‌ی زندگی محمد دوم، نماینده‌ی این شیوه‌ی تاریخ‌نگاری است.
تاریخ‌نگاری در دوره‌ی حکومت بایزید دوم رونق تازه‌ای گرفت. در این زمان به دستور وی متونی به زبان ترکی و به نثری روان برای توده‌ی مردم و متونی نیز به نثر پیچیده‌تر به منظور استفاده‌ی نخبگان دربار نوشته شد؛ همچنین به فرمان وی، ادریس بدلیسی (3) کتاب هشت بهشت را به فارسی تألیف کرد که مورخان بعدی از آن استفاده کردند. شیخ الاسلام کمال پاشازاده نیز کتابی به نثر «انشای عثمانی» نوشت که با اقبال مواجه نشد.
ب) مرحله‌ی دودمانی / حکومتی تا حدود 1112
در این دوره تاریخ‌نگاری رونقی تازه گرفت و ادبیاتی متنوع و غنی پدید آمد که از برجسته‌ترین دستاوردهای فرهنگی عثمانی است. از مشهورترین تاریخ‌های عمومی این دوره کنه الاخبار مصطفی عالی است که برای مورخان بعدی منبع اصلی به شمار می‌آمد؛ (4) همچنین صحائف الاخبار منجم باشی (متوفی 1114) که به عربی نوشته شده بود، اما در همان زمان به ترکی ترجمه شد. جنابی (متوفی 998) کتابی در تاریخ عمومی به عربی تدوین کرد که اثر تاریخی کاتب چلبی معروف به حاجی خلیفه (متوفی 1067) [ با عنوان تقویم التواریخ ] مبتنی بر کتاب اوست. از کتاب‌هایی که به زبان ترکی تألیف شده است زبدةالتواریخ لقمان (متوفی 1010) و آثار محمد بن محمد (متوفی 1050) و قره چلبی زاده عبدالعزیز (متوفی 1068) و حسین هزار فن (متوفی 1102) و به زبان فارسی آثار لاری (متوفی 980) شایان ذکرند.
پیروزی‌های نظامی و سیاسی سلطان سلیم اول و سلطان سلیمان دست مایه‌ی تازه‌ای برای تألیفات تاریخی به وجود آورد؛ رواج تاریخچه‌های این سلسله، از عثمان تا دوران خود مؤلف، نظیر آنچه به لطفی پاشا (متوفی 971) نسبت داده می‌شد و نیز، آنهایی که رمضان زاده (متوفی 979) و صولاق زاده (متوفی 1068) تألیف کردند، ادامه یافت. تاج التورایخ تألیف خواجه سعدالدین (متوفی 1008) که به سبب سبک تألیف تحسین شده، بازنویسی تاریخ عثمانی تا آخر حکومت سلطان سلیم اول است. طبقات الممالک و درجات المسالک نوشته‌ی جلال زاده مصطفی چلبی (متوفی 975)، «نشانجی» در دوره‌ی حکومت سلطان سلیمان، به شیوه‌ی نثر «انشای عثمانی» تألیف شد و از معتبرترین و مشروح‌ترین گزارش‌ها از دوران 926 تا 964 است (5). مجموعه‌ای از آثار تاریخی درباره‌ی سلطان سلیم اول، معروف به «سلیم نامه»، در دست است که به طور عمده به فرمان سلیمان تدوین شده و هدف آنها تبرئه سلیم اول از اتهامات خودکامگی و بی کفایتی در حکومت است (6). در زمان حکومت سلیمان کتاب‌هایی به شیوه‌ی غزانامه‌ها و در مدح فتوحات نظامی وی تألیف شد.
بیان منازل سفر عراقین تألیف مَطراقچی نصوح (متوفی حـ 971) حاوی گزارش تفصیلی جنگ رعاق در 942-944، از مشهورترین کتاب‌های این دوره است. همچنین است سلیمان نامه‌ی عارف (یا عارفی، متوفی 969) که به نظم فارسی و بر اساس شاهنامه و در مدح سلطان سروده شده است، و سلیمان نامه تألیف شیخ الاسلام قره چلبی که به مراد چهارم (حکـ : 1032- 1049) تقدیم شده است (7). در سده‌ی دهم حمایت سلطان سلیمان و سلیم دوم و مراد سوم (حکـ : 982- 1003) از تاریخ نگاران، به تدوین آثاری به شیوه‌ای مطنطن در مدح سلاطین و وابستگی تاریخ‌نگاری به دربار انجامید. از 957 تا 967 سلیمان، منصبی به نام شاهنامه جی، «کاتب شاهنامه‌ها»، ایجاد کرد. از مورخانی که این منصب را داشتند عارف، لقمان و تعلیقی زاده در خور یادآوری‌اند که به شرح رویدادهای 926- 1003 پرداخته‌اند. این آثار با ارزش، به ویژه شاهنشاه نامه‌ی لقمان که اثری مصور در سه جلد و به نظم فارسی است، سزاوار بررسی جدی‌اند.
در دوران پیش از معاصر که بسیاری از «مورخان» شعر نیز می‌سرودند، غالباً تاریخ‌نگاری تحت الشعاع سبک ادبی قرار داشت و تاریخ‌های منظوم و نثر «انشاء» نیز رایج بود. بسیاری از تاریخ‌های درباری به نقاشی‌های مینیاتور مزین بودند. تألیف تاریخ‌های عمومی و سلسله‌ها مرسوم بود، در عین حال مؤلفان به ذکر رویدادهایی که خود شاهد بودند، می‌پرداختند. (8)
از اواخر سده‌ی دهم به بعد تغییرات مهمی در شیوه‌ی تاریخ‌نگاری به وجود آمد. نابسامانی‌های سیاسی اواخر سده‌ی دهم و اوایل سده‌ی یازدهم که به کاهش حمایت سلاطین از تاریخ نگاران انجامید رویکرد آنان را به اوضاع دگرگون کرد و رویکردی «حکومتی» جایگزین نگرش «دودمانی» شد. مورخان بیشتر به شرح کارهای مقامات نظامی و قضایی پرداختند و سلطان چندان مورد توجه آنان نبود؛ مؤلفان متعدد، به ویژه مصطفی عالی و تعلیقی زاده، آثاری به صورت نصیحت نامه نوشتند که انتقادات صریح سیاسی داشت.
برخی از تاریخ‌های درباری سده‌ی یازدهم از دگرگونی و تغییراتی که در عثمانی روی می‌داد و از ناامنی سلطان نشین حکایت می‌کند. از این دوره کتاب نصرت نامه تألیف فِندقلیلی محمدآغا سلاحدار (متوفی 1135) باقی مانده که درباره‌ی دوران سلطنت پرآشوب مصطفی دوم (1106- 1115) و دوره‌ی پس از اوست. همچنین باید از اثر طوغی درباره‌ی خلع عثمان دوم (1027- 1031) یاد کرد (9).
بخش عمده‌ی تاریخ‌نگاری‌های سده‌ی یازدهم از آنِ طبقه‌ی متوسط کاتبان است. در تاریخ سِلانیکی (متوفی 1008) که درباره‌ی دیوانِ همایون است، ارجاعات متعدد به افراد رده‌ی پایین دیده می‌شود. کنه‌الاخبار مصطفی عالی راجع به شرح حال وزرا و علما و شیوخ و شعراست. ابراهیم پَچَوی و حسن بیگ زاده تاریخ عثمانی را از 926 نوشته‌اند که به ویژه به دلیل ضبط مشاهدات شخصی آن دو از 1010 به بعد با ارزش است. پچوی، نخستین مورخ عثمانی بود که با دید انتقادی از منابع غیرعثمانی استفاده کرد (10).
وجیهی رویدادهای 1048 تا 1071 را وقایع نگاری کرد. فذلکه‌ی کاتب چلبی (شامل شرح رخدادهای 999 تا 1066) و تاریخی که سلاحدار نوشت (مشتمل بر رویدادهای 1065 تا 1106) بر روی هم شرح وقایع قرن یازدهم/ هفدهم‌اند و وقایعنامه‌ی نشانجی عبدی پاشا که به وقایع 1058 تا 1093 پرداخته، مکمل این کتاب‌هاست.
از آثاری که از 906 تا 1112 رایج بود می‌توان از انواع غزانامه‌ها و سورنامه‌ها نام برد. سورنامه‌ها شرح عروسی‌ها و ختنه سوری‌های دربار بود و سورنامه‌ی همایون درباره‌ی ولیعهد، سلطان محمد سوم، از مشهورترین آنهاست.
آثاری که منحصراً به تاریخ غیرعثمانی پرداخته باشند نادرند، به استثنای آثاری که از عربی یا فارسی ترجمه شده و به دوران اولیه‌ی تاریخ اسلام پرداخته‌اند. آثار جغرافیایی، مانند کتاب بحریه تألیف پیری رئیس و تألیفات جغرافیایی و دریایی کاتب چلبی از برخی منابع غیر اسلامی استفاده کرده و فراتر از جهان اسلام را کانون توجه خود قرار داده‌اند. سیاحتنامه‌ی اولیا چلبی، مجموعه‌ای غنی از مطالب و حکایات متفرقه از منابع عثمانی و غیر عثمانی است. سیفی (متوفی پس از 988) شرح مبسوطی از احکام سده‌ی دهم آسیای مرکزی و هند آورده است. از سالهای 988- 998، دو ترجمه از تاریخ هند غربی و تاریخی از فرانسه در دست است. حسین هزار فن برای تألیف تاریخ جهان خود از منابع یونانی و لاتینی استفاده کرد. به جز این موارد، توجه جدی تاریخی به جهان غیر اسلام فقط از سده‌ی دوازدهم به بعد ظاهر شد.
در این مرحله از تکامل تاریخ‌نگاری در عثمانی، برخی از مؤلفان به تدوین کتاب‌های تذکره و مرجع مانند پرداختند؛ تذکره‌ی شعر‌ای سهی (تألیف در 945) و شقایق نعمانیه تألیف طاش کوپری زاده در 965، درباره‌ی زندگی علمای عثمانی، از دستاوردهای دوران سلطنت سلیمان است و آثار بسیاری بر پایه‌ی آنها تألیف شده است (11). کتاب مناقب هنروران تألیف مصطفی عالی درباره‌ی نقاشان و خوش نویسان است. منبع اصلی کتاب شناسی عثمانی، کشف الظنون کاتب چلبی [حاجی خلیفه] است که حدود 500، 14 اثر عربی و فارسی و ترکی را به زبان عربی فهرست کرده است. منشآت السلاطین تألیف فریدون بیگ، مجموعه‌ای از مکاتبات و فرمان‌های سلاطین عثمانی تا زمان سلطان سلیم دوم، از کتابت‌های مهم و مرجع تاریخی است.
در اواخر قرن یازدهم بیشتر آثار تاریخی، تاریخ محلی بود. انیس المُسامرین تألیف حِبری (متوفی 1087) به توصیف شهر ادرنه، بناهای اصلی آن و شهروندان برجسته‌ی آن در دوره‌ی عثمانی (760- 1043) پرداخته است. کتاب گلشن خلفاء، تألیف نظمی زاده (متوفی حـ 1135) درباره‌ی تاریخ بغداد تا 1130 است که برای بررسی دوران حکومت عثمانی ارزشمند است.
ج) مرحله‌ی اواخر امپراتوری
در اوایل سده‌ی دوازدهم/ پایان سده‌ی هفدهم، ناکامی‌های عثمانی در اروپا و شکست محاصره‌ی وین در 1094/ 1683 و نیاز به تدوین تاریخی معتبر از امپراتوری عثمانی پس از هزاره‌ی هجرت، به ظهور منصب وقعه نویسی (مورخ رسمی) انجامید که تا 1301ش/ 1922 وجود داشت.
1 . تاریخ‌های رسمی
نعیما (متوفی 1128) را نخستین وقعه نویس دانسته‌اند، و آثار جانشینان او راشد (متوفی 1148) و کوچوک چلبی زاده اسماعیل عاصم افندی (متوفی 1173) از معدود انتشارات اولیه‌ی مطبوعات متفرقه (12) به شمار می‌آیند. سامی (متوفی 1146)، شاکر (متوفی 1157)، صبحی (متوفی 1183)، و عزی (متوفی 1168) در تداوم تاریخ‌نگاری رسمی تا 1165 سهم بسزایی داشتند (سامی - شاکر - صبحی، 1198؛ عزّی، 1199). نعیما، تاریخش را «راهنمای عمل» برای دولتمردان عثمانی می‌دانست و در مقدمه‌ی اثرش به بحث در ماهیت تاریخ‌نگاری پرداخت؛ (13) لیکن برخی از جانشینان او در قرن دوازدهم صرفاً به گردآوری شواهد مستند اهتمام داشتند. در زمان سلطان سلیم سوم (1203-1222)، منصب وقعه نویسی اعتبارش را از دست داد. حاج سعدالله انوری (متوفی 1208) و احمد واصف (متوفی 1221) از مورخان رسمی بودند که رویدادهای 1165 تا 1220 را تدوین کردند. در اوایل قرن سیزدهم / نوزدهم، تاریخ نگاران رسمی مانند عاصم (متوفی 1234)، شانی زاده (متوفی 1242) و اسعد افندی به تألیف تاریخ‌های رایج و متعارف پرداختند. اسعد افندی به درخواست محمود دوم (حکـ : 1223-1255) اُس ظفر را تألیف کرد که گزارش رسمی از نابودی سپاه ینی چری‌ها در 1241 است.
مهم‌ترین تاریخ عثمانی سده‌ی سیزدهم، تاریخ احمد جودَت پاشا (متوفی 1313)، وقعه نویس 1271-1283، است که در دوازده جلد تدوین شده و رویدادهای 1188-1240 را بررسی می‌کند. جودت پاشا کتاب خود را با استفاده از منابع متنوع از جمله تاریخ‌های رسمی پیش از وی و برخی منابع غربی با رویکردی انتقادی و غیر متعارف تألیف کرد و در فاصله‌ی سالهای 1271 تا 1301 آن را به چاپ رساند. (14) لطفی افندی (متوفی 1325)، جانشین او که رویدادهای 1242-1296 را بررسی کرد، به دلیل فقدان بررسی تحلیلی و اتکا به مطالب نشریه‌ی رسمی تقویم وقایع در معرض انتقاد قرار گرفت. عبدالرحمان شرف، آخرین تاریخ نگار رسمی عثمانی (متوفی 1344)، تاریخ مهمی منتشر نساخت، اما در رواج علم تاریخ، از طریق تألیف متون درسی پرمغز، و در امروزی کردن پژوهش تاریخی دانشگاهی در ترکیه سهم به سزایی داشت. (15)
2. تاریخ نگاران غیر رسمی
تاریخ نگاران غیر رسمی سده‌های دوازدهم و سیزدهم، پیش از دوره‌ی تنظیمات، گرایشی به نوشتن تاریخ‌های حکایت گونه به ویژه تاریخ معاصر نداشتند، اما در این مورد استثناهایی وجود داشت: تاریخ‌های عمومی تألیف شمعدانی زاده (متوفی 1193) و فرائصی زاده [فرائضجی زاده] (متوفی 1251)؛ غزانامه‌ی عمر نوویلی (اهل نووی) (16) درباره‌ی نبردهای 1149-1152 حکیم اوغلی علی پاشا با بوسنیایی‌ها؛ گزارش احمد رسمی (متوفی 1197) از جنگ روسیه و عثمانی در 1182-1188 / 1768-1774؛ (17) تاریخ‌های خانات کریمه نوشته‌ی سیدمحمدرضا (متوفی 1169) و حلیم‌گر‌ای (متوفی 1238)؛ و سورنامه‌ی وهبی (متوفی 1149).
از این دوره، مجموعه تذکره‌هایی درباره‌ی شعرا موجود است. عشاقی زاده (متوفی 1135) و مستقیم زاده (متوفی 1201) تذکره‌ای درباره‌ی علما دارند؛ افزون بر این آثار، عثمان زاده احمد تائب (متوفی 1136) در حدیقةالوزراء به شرح حال وزیران اعظم پرداخته و احمد جاوید (متوفی 1218) ذیلی بر آن نوشته است. احمد رسمی کتابی به نام سفینة الرؤسا درباره‌ی «رئیس الکتاب» ها نوشت و مصطفی ثاقب (متوفی 1148) در سفینه‌ی مولویه به شرح شیوخ مولوی پرداخت. محمد اسعد (متوفی 1148) در تذکره‌ی خوانندگان به شرح حال موسیقیدانان و جمال الدین محمد قار صلی زاده (متوفی 1262) در آیینه‌ی ظرفاء به شرح حال تاریخ نگاران پرداختند (این اثر به نام عثمانلی تاریخ و مورّخلری [= تاریخ و مورخان عثمانی] و با تکمله‌ی جودت پاشا در 1314 / 1896 تجدید چاپ شد.) حدیقةالجوامع حسین بن اسماعیل [ ایوانسرایی ] متوفی 1201)، درباره‌ی تاریخ معماری مساجد و دیگر بناهای مذهبی استانبول و اطراف آن، اثر مهم دیگر از این گونه است. در این دوره، پیری زاده محمد صاحب افندی (متوفی 1162) برای نخستین بار به ترجمه‌ی قسمتی از مقدمه‌ی ابن خلدون همت گماشت که بعدها جودت پاشا آن را تکمیل کرد و در 1274-1276 به چاپ رساند.
در اوایل قرن چهاردهم، دو مجموعه تذکره پدیدار شد: سجّل عثمانی (چاپ 1307-1317) تألیف محمد ثریا و عثمانلی مؤلفلری (چاپ 1334-1342) نوشته‌ی بروسه لی محمدطاهر. در دوره‌ی جمهوری، ابن الامین محمود کمال اینال (1249-1336 ش)، آثاری به نام صون عصر ترک شاعرلری (18) [= شعر‌ای قرن اخیر] (چاپ 1309-1320 ش) و عثمانلی دولتینده صون صدراعظم لر (19) [ = صدراعظمهای متأخر دولت عثمانی ] (چاپ 1319-1332 ش) نوشت که در واقع ذیل‌هایی بر آثار پیشین درباره‌ی شعرا و صدراعظم‌ها به شمار می‌آمدند.
3 . تاریخ‌نگاری تنظیمات
از اواسط سده‌ی سیزدهم، بر اثر اصلاحات داخلی در عثمانی و امکان سفر به اروپا و یادگیری زبان‌های خارجی، عثمانیان توانستند مجموعه‌ای از آثار تاریخی، از متون درسی گرفته تا داستان‌های تاریخی و متن‌های تحقیقی، پدید آورند. (20)
از معروف‌ترین آثاری که از متون اروپایی ترجمه و اقتباس شده، تاریخ عمومی شش جلدی احمد حلمی (متوفی 1295) است که در 1283 آن را بر اساس«تاریخ عمومی» (21) چمبرز (22) تدوین کرده است؛ همچنین است کتاب چهارده جلدی تاریخ کشورهای اروپایی که احمد مدحت (1260-1331) از متن فرانسه برگرفته و تلخیص کرده است. نویسندگان اواخر دوره‌ی عثمانی از روش تاریخ‌نگاری غرب متأثر بودند. اثر تاریخی خیرالله (متوفی 1283) متأثر از تاریخ امپراتوری عثمانی نوشته‌ی هامرپورگشتال (23) است (پست، (24) 1243-1251؛ بعدها محمدعطا آن را به ترکی ترجمه کرد که در ده مجلد از 1330 به بعد منتشر شد). وی در این اثر کوشیده است تا قالب گاه‌شماری را درهم بشکند. مصطفی نوری پاشا (1239-1307) در نتائج الوقوعات، تاریخ عثمانی را به پنج دوره تقسیم کرده که هر بخش شامل مطالبی درباره‌ی نهادهای نظامی، مالی و دیگر نهادهای دولتی است. در این دوره توجه به جای مضامین ادبی و اسناد، به شواهد تاریخی از قبیل سکه‌ها و مهرها و تهیه‌ی نمایه‌هایی از این مجموعه‌ها معطوف شد. (25)
با تأکید محققان ترک شناس اروپایی بر میراث تاریخی و زبانی ترک‌ها پیش و پس از امپراتوری عثمانی، مطالعات تاریخی عثمانی به مرحله‌ی جدیدی وارد شد. ترک تاریخی [= تاریخ ترک] ترجمه‌ی نجیب عاصم (متوفی 1314 ش) درباره‌ی تاریخ ترک‌های آسیایی مرکزی است، که اصل آن به زبان فرانسه بود و در تاریخ نگاری ملی‌گر‌ای ترک جایگاه خاصی یافت. (26)
د) دوره‌ی معاصر
تأسیس «انجمن تاریخ عثمانی» در 1327/ 1909، برچیده شدن بساط ممیّزی دوره‌ی حکومت عبدالحمید، انتشار نخستین مجله‌ی تاریخ ترکی - عثمانی، تاریخ عثمانی انجمنی مجموعه سی [= مجله‌ی انجمن تاریخ عثمانی] در هجده مجلد از 1289 تا 1310 ش، رونق تازه‌ای به تاریخ‌نگاری ترکی معاصر بخشید. در جریان جنگ جهانی اول و در دهه‌ی 1300 ش/ دهه‌ی 1920 توجه به تاریخ پیش از عثمانی ترک‌ها افزایش یافت و آتاتورک نیز به عنوان عامل تقویت هویت ملی جدید برای ترک‌ها، این توجه را تروجی کرد. وی تاریخ نویسان را به بررسی تاریخ پیش از عثمانی آناطولی تشویق کرد. در اواخر این دوره «انجمن تاریخ عثمانی» (از 1302 ش / 1923 به نام «انجمن تاریخ ترک») به دلایل سیاسی برچیده شد و در 1311 ش / 1932 «ترک تاریخ کورومو» [= نهاد تاریخ ترک] با تأکید بر باستان شناسی آناطولی (ر.ک مجله بَلَّتَن، (27)، 1937- ) و آناطولی در دوره‌ی سلجوقیان که از حمایت آتاتورک برخوردار بود، تأسیس شد. خلیل ادهم الدم (28) (1240-1317ش)، رئیس موزه‌ی باستان شناسی استانبول، با انتشار مطالب بسیاری درباره‌ی سکه‌ها و مهرها و نقوش معماری پیش از عثمانی، سهم مهمی در روند تاریخ‌نگاری این دوره داشت. آر‌ای محمد فؤاد کوپرولو (29) / کوپریلی (1269-1345ش/ 1890-1969)، مورخ برجسته، درباره‌ی ماهیت جامعه‌ی آناطولی در قرون وسطا مشوق و راهنمای جدیدی برای مورخان ترک در دوره‌ی جمهوری بود. او در خاستگاه امپراتوری عثمانی (30) (پاریس 1935؛ ترجمه‌ی ترکی، آنکارا 1954؛ ترجمه‌ی انگلیسی، نیویورک 1992) امیرنشین‌های ترک آناطولی را عامل اصلی موفقیت عثمانی در اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی سده‌های هفتم و هشتم داشت و بدین طریق به مقابله‌ی شدید با نظریه‌ی غرب پرداخت که قدرت عثمانی‌ها را به طور عمده به دلیل تسلط آنان بر بالکان می‌دانستند.
مورخانی که از موضوعات راجع به «عصر آتاتورک» الهام گرفته‌اند عبارتند از: مکرمین خلیل اینانچ (1277-1340 ش/ 1898-1961)، عثمان توران (1293-1356 ش / 1914-1977)، ابراهیم قفس اوغلو (1293-1363 ش/ 1914-1984) که درباره‌ی سلجوقیان روم و دیگر ترک‌های آناطولی به تحقیق پرداختند؛ و زکی ولیدی طوغان که آثاری درباره‌ی تاریخ ترک‌های آسیای مرکزی و روش تاریخی نوشته است. عبدالحق عدنان آدیوار (1261-1334 ش/ 1882-1955) کتاب «علم در میان ترکان عثمانی» (31) را درباره‌ی تاریخ تفکر عثمانی در 1319 ش / 1940 منتشر کرد. وی نخستین سر ویراستار چاپ ترکی اسلام آنسیکلوپدیسی بود.
پس از درگذشت آتاتورک، تأکید بر ملی‌گرایی ترکی و تاریخ آناطولی کاهش یافت و مورخان به موضوعات تاریخی دیگر پرداختند. اسماعیل حقی اوزون چارشیلی (1267-1356 ش / 1888-1977) در عثمانلی تاریخی، به نهادهای اداری عثمانی (از نیمه‌ی دهه‌ی 1320 ش / 1940 به بعد) پرداخت. با آزادتر شدن فضای سیاسی در دهه‌ی 1340 ش/ 1960، محققان توانستند با رویکردی انتقادی به نوشته‌های تاریخی بپردازند. استفاده‌ی بیشتر از بایگانی‌های عثمانی و توجه روزافزون پژوهشگران غربی این امر را تقویت کرد. در دهه‌ی 1370 ش / 1990 بررسی تاریخ «قرون تاریک» یازدهم و دوازدهم / هفدهم و هجدهم رایج شد. بیشتر نوشته‌های تاریخی ترکی معاصر درباره‌ی موضوعات عثمانی - ترکی - اسلامی است.
عمر لطفی بارکان (1281-1358 ش/ 1260-1337 ش) از پیشگامان مطالعات جدید درباره‌ی تاریخ اجتماعی - اقتصادی عثمانی است. این نوع تاریخ‌نگاری بر تاریخ‌نگاری‌های اخیر در ترکیه غلبه یافت و منجر به بررسی ماهیت «فئودالیسم» عثمانی شد. بارکان درباره‌ی مجموعه‌ی قوانین، قانون زمین، نظام تیمار، نظام استعماری، وقف و مانند آن به تحقیق پرداخت. وی کتابی دو جلدی درباره‌ی احداث مسجد سلیمانیه نوشت که از ارزش خاصی برخوردار است و بین 1351 ش/ 1972 تا 1358ش/ 1979 در آنکارا انتشار یافته است. از دیگر محققان به نام سده‌ی چهاردهم / بیستم، خلیل اینالجق (متولد 1335/ 1916) است. وی در کلیه‌ی زمینه‌ها و دوره‌های تاریخ عثمانی، به ویژه در مسائل اجتماعی - اقتصادی و سیاسی امپراتوری عثمانی پیش از سده‌ی چهاردهم/ بیستم، پژوهش کرده است. بیشتر آثار او به زبان انگلیسی منتشر شده و نفوذ و اعتبار ویژه‌ای دارد. اثر برجسته‌ای او به نام «امپراتوری عثمانی: عصر کلاسیک، 1300-1600» (32) در 1352 ش / 1973 در لندن چاپ شده است. اکثر آثار متأخر او در بخش اول کتاب «تاریخ اقتصادی و اجتماعی امپراتوری عثمانی، 1300-1914» (33) جای دارد (چاپ خ. اینالجق و د. کواتارت، (34) کیمبریج، 1994، ص 11-409).
مورخان برجسته‌ای که درباره‌ی اوایل امپراتوری تحقیق کرده‌اند عبارت‌اند از: م. ج. شهاب الدین تکین داغ (35) (1297-1362ش/ 1918-1983)، م. طیب گوک بیلگین (36) (1286-1360 ش / 1907-1981)، و چنگیز اورخونلو (37) (1306-1354 ش / 1927-1975). محققان صاحب نامی که به بررسی رویدادهای سده‌ی سیزدهم / نوزدهم پرداخته‌اند عبارت‌اند از : م. جاوید بایسون (38) (1278-1346 ش / 1899-1968) و منیر آق تپه. (39) بکر کوتوک اوغلو (40) در زمینه‌ی تاریخ‌نگاری عثمانی و سماوی اییجه (41) در تاریخ معماری متخصص بودند. شریف ماردین (42)، جامعه شناس و مورخ ترک، تاریخ تفکر اواخر دوره‌ی عثمانی و اوایل جمهوری و کمال کارپات (43) تاریخ سیاسی و اجتماعی پس از 1215 را نوشته‌اند.
پی‌نوشت‌ها:
1. dynastic
2. state
3. درباره‌ی او ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «بدلیسی، ادریس».
4. ر.ک. اشمیت (Schmidt) ، 1991؛ فلایشر (Fleischer)، 1986.
5. کاپر (Kappert)، 1981.
6. قس اوغور، 1985؛ تکین داغ، ص 197-230.
7. ر.ک. اوزکان (Ozcan)، ص 167-222.
8. ر.ک. آتاسوی (Atasoy) و چاغمان (Cagman)، 1974.
9. عز، ص 119-164.
10. لویس، ص 185-186؛ درباره‌ی پچوی، ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «پچوی».
11. استوارت - رابینسون، ص 57-74؛ رپ (Repp)، جاهای متعدد.
12. ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «چاپ و چاپخانه».
13. قس توماس، 1972.
14. قس دانشگاه استانبول، دانشکده‌ی ادبیات (Istanbul universitesi Edebiyat Fakultesi)، 1986.
15. د. ا. ترک، ذیل «وقعه نویس».
16.Novi
17. ر.ک. اکسان (Aksan)، 1995.
18.Son asir Türk Şairleri
19. Osmanli devletinde son sadrazamlar
20. قس اینانچ، ص 573-595.
21.Universal history
22. Chambers
23. Hammer-Purgstall
24. Pest
25. کوران (Kuran)، ص 422-425.
26. لویس، ص 221 به بعد.
27. Belleten
28. Eldem
29. Köprülü
30. Les origins de l’empire Ottoman
31. Osmanli Türklerinde ilim
32. The Ottoman empire: the classical age, 1300-1600
33. An Economic and social history of the Ottoman empire, 1300-1914.
34. Quataert
35. Tekindağ
36. Gökbilgin
37. Orhonlu
38. M. Cavid Baysun
39. M. Cavid Baysun
40. Bekir Kütükoğlu
41. Eyice
42. Mardin
43. karpat
الف) از آغاز تا حدود 907
غزوات سلطان مرادبن محمدخان، چاپ اینالجق و اُغز، آنکارا 1978.
C.H. Imbcr, " The Ottoman dynastic myth ", Turcica, XIX (1987), 7-27.
ـــ , The Ottoman empire 1300-1481. Istanbul I990,l-4and passim.
H. Inalcik, " The rise of Qttoman historiography ", in B. Lewis and P.M. Holt, eds., of Historians of the Middle East, London 1962, 152-67.
V.L. Ménage, "The beginnings Ottoman historiography", in ibid., 168-179.
0. Turan, Istanbul'un fethinden önce yazilmιş tariĥι takvimler, Ankara 1954.
ب) مرحله‌ی دودمانی حکومتی تا حدود
N.Atasoy and F. (gağman, Turkish miniature painting Istanbul 1974.
C.H. Fleischer. Bureaucrat and intellectual in the Ottoman empire: the historian Mustafa Ali. 1541-1600. Princeton 1986.
F.lz. " Hüseyin Tûği: Vaḳaa-i Sultan Osman Han", Türk Dili Araştirmalan Yιllǐgi Belleten (1967).
P. Kappert, cd.. Geschichte Sultan Suleyman Kanunis von 1520 bis 1557..., Wiesbaden 1981.
B. Lewis,"The use by Ottoman historians of non- Ottoman sources ", in B. Lewis and P.M. Holt, eds., "Historiansof the Middle East, reign London 1962.
A.Özcan, Historiography in the of Süleyman the Magnificent",in The Ottoman empire in the reign of Süleyman the Magnificent j j, Ankara: Ministry of Culture and Tourism, 1988.
R.C. Repp, The mufti of Istanbul. London 1986.
J. Schmidt, Pure water for thirsty Muslims: a study of Muṣtafā oĀĺι of Gallipoli's Künhüd laḫbār, Leiden 1991.
J.R. Stewart-Robinson. "The Ottoman biographies of poets”, JNES, XXIV (1965).
M. C. Şchabcddin Tckindağ, ” Selim-namelcr”, Tarih Enstitüsü Dergisi \ (1970). A . Uğur. The reign of Seĺιm I in the light of the Selimnāme literature, Berlin 1985.
ج) مرحله‌ی اواخر امپراتوری
سامی، تاریخ. شاکر، تاریخ. صبحی، تاریخ، استانبول 1783/1198.
عزی، تاریخ، استانبول 1784/1199.
V.Aksan, An Ottoman statesman in war and peace: Ahmed Resmi Bekir Efendi. 1700-1783, Leiden 1995.
I A, s.v. ”Vekāyinüvis"Kütükoğlu).
(by Istanbul Üniversitesi. Edebiyat Fakültcsi, Ahmed Cevdet Paşa . semineri 27- 28
Mayts 1985. Istanbul 1986.
E. Kuran, "Ottoman historiography of the Tanzimat period”, in B. Lewisand P.M. Holt, eds.. Historians of the Middle East. London 1962.
B.Lewis, ” History and national revival in Turkey ", Middle Eastern Affairs, iv/6-7(1953).
Lewis Victor Thomas, A study of Naima. ed. Norman Itzkowitz, New York 1972. M.H. Yinanç, Tanzimattan meşrutiyete kadar bizde tarihçilik, in Tanzimat, j, Istanbul 1940.
منبع مقاله:
ناجی، محمدرضا و دیگران؛ (1390)، تاریخ و تاریخ نگاری، ترجمه‌ی شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ دوم.
/ج
