عبد الرحمن صوفی

ابوالحسین عبدالرحمان بن عمر صوفی اخترشناس‌ ایرانی در 903 میلادی در ری به دنیا آمد و در 13 محرم 376/365/986 در شیراز دیده بر جهان بست. اصل وی از فسا بود. در سال 337 قمری در اصفهان نزد ابن عباد وزیر آل بویه می‌زیست و در سال 349 قمری در اصفهان در دربار عضدالدولۀ دیلیمی به سر می‌برد. صوفی کرۀ سیمینی به وزنی تقریبی 90 کیلوگرم (سی هزار درهم) برای عضدالدوله دیلمی (که نزد صوفی اختر شناسی می‌آموخت) ساخته بود که بعد‌ها در کتابخانۀ کاخ سلاطین فاطمی در مصر نگهداری می‌شد. آموزگار صوفی در کار اختر شناسی محمد بن الحسین بود. صوفی در سال 335 قمری هنگام دیدار از رصدخانه ابوحنیفه دینوری در دینور با استادش همراه بود است.
عبدالرحمان صوفی در سال 359 قمری در شیراز به رصد پرداخته است. امروزه زیجی از او در دست نداریم ولی ابن یونس (منجم در بار فاطمیان مصر متوفی به سال 399 قمری) در زیج کبیر حاکمی زیج صوفی را ستوده و پارامتر اساسی برای حرکت میانگین خورشید را از آن نقل کرده است. بیرونی هم در کتاب تحدید خود زمان آغاز و پایان این رصد را ذکر کرده است.
اثر معروف و پر ارج صوفی که در شیراز نوشته شده صورالکواکب الثابته است که نام‌های دیگری هم دارد و عموماً صورااکواکب نامیده می‌شود این کتاب مهم که صوفی آن را به زبان عربی در توصیف صورت‌های فلکی نوشته است در میان آثار نجومی دوره‌ی اسلامی اهمیت بی‌نظیری دارد و از زمان نگارش تا نیمه قرن نوزدهم میلادی درشرق و غرب یکی از مراجع معتبر در مورد ستارگان محسوب شده است. خواجه نصیر الدین طوسی در سال 647 قمری آن را به فارسی ترجمه کرد. نسخه خط این ترجمه به خط خود طوسی در کتابخانه‌ی ایاصوفیۀ استانبول موجود است و چاپ عکس آن را بنیاد فرهنگ ایران در سال 1347 منتشر کرده است. همین اثر را بنیاد فرهنگ ایران در سال 1351 با ویرایش و افزوده‌های معزالدین مهدوی منتشر کرد. ترجمه‌های دیگری نیز از صورالکواکب موجود است که اهمیتشان به پای این ترجمه نمی‌رسد.
صورالکواکب در قرن سیزدهم به اسپانیایی و در قرن نوزدهم به فرانسوی ترجمه و منتشر شد. در سال 1953 متن آن بر اساس نسخه‌ی خطی پاریس که متعلق به کتابخانه الغ بیک بوده است، با مقابله با چند نسخه‌ی خطی دیگر، توسط اداره انتشارات شرقی دایره المعارف عثمانی در حیدرآباد دکن (هند) انتشار یافت. این چاپ دارای مقدمه‌های با ارزشی در شناساندن اهمیت کار‌های صوفی است.
مزیت کار صوفی در این است که به معلومات برجا مانده از گذشتگاه بسنده نمی‌کرد و خود نیز به رصد می‌پرداخت. به این ترتیب توانست ضمن تکمیل اطلاعات موجود درباره‌ی ستاره‌ها اشتباهاتی را تصحیح کند که دیگران به تبعیت از یک دیگر تکرار کرده بودند. صوفی سحابی امرأه المسلسله و ابرماژلانی بزرگ و صورت‌های جنوبی را رصد کرد. از کار‌های مهم دیگر صوفی افزودن بر درستی کار اسطرلاب است. او عنکبوتِ اسطرلاب را مشبک طرح کرده بود که ستاره‌های مرئی بیشتری را ثبت می‌کرد. صوفی از این ستار‌ها 37 تا را نامگذاری کرد و مشخصاتشان را در سال 358 به دست آورد. صوفی این ستاره‌ها را این چنین طبقه‌بندی کرد: 11 ستارۀ قدر اول، 13 ستاره قدر دوم، 12 ستاره قدر سوم و یک ستاره قدر چهارم. این که دانشمند پر مایه‌ای چون بیرونی کار‌های صوفی را به این سبب می‌ستاید که شخصاً اهل آزمایش و مشاهده بود، نشان دهنده‌ی ارزش والای روش کار علمی صوفی است. بیرونی در قانون مسعودی قدر‌های ستاره‌ها را از صورالکواکب نقل کرده و در کتاب تحدید، تعیین میل کلی خورشید را شرح داده است که به دست صوفی در شیراز انجام شد.
سایر آثار صوفی بدین قرارند: رسال فی العمل بالاسطرلاب- کتاب فی العمل بالکره الفلکیه – کتاب المدخل الی علم النّجوم و احکامه – اشکال متساوی الاضلاع (در هندسه). نسخه‌های خطی این آثار به عربی موجود است. از صوفی اثری به نام رساله فی معرفه الاسطرلاب نیز در دست است (نسخه 3/480 دانشگاه تهران) و در کتاب هدایه العارفین اثری به نام عجایب المخلوقات جزو آثار او ذکر شده است.
در چهارمین «سمپوزیوم بین‌المللی تاریخ علوم عربی» که در آوریل 1987 در سوریه برگزار شد، پیشنهاد شد که در کنفرانس سالانۀ تاریخ علوم عربی از عبدالرحمن صوفی تجلیل شود.