ترویرانوس، گوتفریت راینهولت

[gotfrit rᾱynholt trevirᾱnus]
Gottfried Reinhold Treviranus
(ت.برمن، آلمان، 15 بهمن 1154/ 4 فوریه‌ی 1776؛ و.برمن، 27بهمن 1215/ 16 فوریه‌ی 1837)، کالبد شکافی جانوران، فیزیولوژی.
ترویرانوس فرزند ارشد یوئاخیم یوهان یاکوپ ترویرانوسِ تاجر و بعدها سردفتر اسناد رسمی، و برادر لودوف کریستیان ترویرانوس گیاه شناس بود. وی مفهوم زیست شناسی به عنوان یک رشته‌ی مجزّا و خاص علمی را وارد آلمان کرد و یکی از اولین کسانی بود که این فکر را ابزار کردند که یاخته واحد ساختمانی مادّه‌ی زنده است.
ترویرانوس ناظری تیزبین و نظریه پردازی توانا بود. او از طرفداران «فلسفه‌ی طبیعت» (Naturphilosophie) بود و عقیده داشت که قوانین کلی طبیعت با یک سلسله عقاید کلی بیان می‌شوند و این عقاید وسایلی هستند که بر روی تاریکی جهان حقایق و پدیده‌ها نور معرفت می‌تابانند. تمام مطالعات او بر این مضمون متمرکز بود:« چه قوانینی زیربنای طبیعت زنده‌اند؟» او، برای پاسخ دادن به این سؤال، زندگی را در تمامی جنبه‌هایش بررسی می‌کرد: تولید مثل، غذا و تغذیه، جریانهای روانی، توزیع جغرافیایی، برهمکنش میان جسم و جان، و رابطه‌ی بین موجود زنده و محیط آن. حتی قبل از این که لامارک Philosophie zoologique («فلسفه‌ی جانورشناسی») خود را منتشر کند، ترویرانوس اعلام داشت که تغییرات محیط مادّی می‌توانند تغییرات متناظری در ساختمانهای اعضا بوجود بیاورند- یا، همان گونه که در کتاب Biologie («زیست شناسی»، 1802) آورده است، هر موجود زنده از توانایی تطبیق دادن سازمان خود با شرایط تغییر یابنده‌ی خارجی برخوردار است. به این ترتیب ترویرانوس مخالف نظریه‌ی سانحه گرایی (catastrophism) کوویه بود. ارنست هکل و آگوست وایسمان، هر دو، ترویرانوس را یکی از پیشکسوتان خود می‌دانستند؛ و وی چنین بود، هر چند فقط در قلمرو «فلسفه‌ی طبیعت»؛ ترویرانوس در هیچ جا توضیح نداده است که تغییرات چگونه در ساختار اندام موجودات زنده رخ می‌دهند یا چگونه موروثی می‌شوند.
وی از 1172 تا 1175 در دانشگاه گوتینگن پزشکی و ریاضیات تحصیل کرد. در 1175، پس از آن که پایاننامه‌ی دکتری خود را نوشت، به برمن بازگشت، و در آنجا به عنوان پزشک مشاور مطب دایر کرد. در اوقات فراغت در زمینه‌ی ساختمان و عمل اندامهای موجودات زنده، بخصوص بی مهرگان، مشاهداتی می‌کرد. کار با میکروسکوپ را ماهرانه انجام می‌داد، و اکثر تصاویر میکروسکوپی زیبا را شخصاً تهیّه کرده است.
ترویرانوس در 1176به سمت استاد ریاضیات و پزشکی در آموزشگاه عالی برمن منصوب شد، و در همان سال اوّلین جلد کتاب Physiologische Fragmente («قطعاتی در فیزیولوژی») را منتشر کرد. در سال 1179 نتایج یک سلسله از آزمایشها را، در مورد تأثیر بعضی از موادّ شیمیایی – بخصوص داروهائی نظیر تریاک و شابیزک (belladonna)- بر گیاهان و جانوران، انتشار داد.
ترویرانوس، اندک زمانی پس از آن که در برمن مستقر شد، بزرگترین اثر خود را، با عنوان «زیست شناسی»، نوشت (1181-1201)؛ وی در این اثر کوشش کرده بود که خلاصه‌ای از تمام اطلاعات اساسی زمان خود درباره‌ی ساختمان و عمل مادّه‌ی زنده را بیان کند. این اثر شش جلدی، که به منظور نو کردن مطالب کتاب Elementa physiologiae («اصول فیزیولوژی»)‌هالر بوجود آمده بود، بر معاصران تأثیر بسیار گذاشت. جلد اوّل حاوی مباحثی است درباره‌ی تفسیر طبیعت زنده، قوانین بنیادی زیست شناسی، اساس تجربی زیست شناسی، تعریف زندگی، و اصول طبقه بندی؛ جلد دوّم درباره‌ی سازمان طبیعت زنده، توزیع گیاهان و جانوران، و تأثیر شرایط خارجی؛ جلد سوّم درباره‌ی رشد و نموّ؛ جلد چهارم درباره‌ی تغذیه و دستگاه‌های گوارش در گیاهان و جانوران، تنفس، و گردش خون؛ جلد پنجم درباره‌ی بهداشت جانوران، برق جانوری، شب تابی، حرکات خود به خودی در گیاهان و جانوران، سازمان دستگاه عصبی، و غریزه؛ و جلد ششم درباره‌ی ارتباط بین جهان‌های جسمانی و روانی، مسأله‌ی جسم و جان، و دنیاهای عینی و ذهنی حواس.
ترویرانوس عقاید خود را به شکل خلاصه تری در کتاب Erscheinungen und Gesetze («نمودها و قوانین»، 1831-1832)، که کتاب درسی معتبری در زیست شناسی نظری بود، منتشر کرد. در این کتاب گزارشی نیز درباره‌ی پیشرفتهائی که در سی سال گذشته در زیست شناسی حاصل شده بود گنجانید. او توجه بیشتری به روابط جسم و جان، جریان تولید نسل، مفهوم تناوب، سلامت و بیماری، و خلق و خو مبذول داشت. بعضی از این موضوعها در Beiträge zur Aufklärung («کمکهائی به تبیین....»، 1835-1837) با تفصیل بیشتری بررسی شده‌اند. ترویرانوس، در جلدهای اوّل و سوّم، ترویرانوس بر آن بوده است تا به یاری ریاضیات ثابت کند ساختار بلورین عدسی آدمی را قادر می‌سازد که اشیا را سه بعدی ببیند؛ جلد دوّم شامل بررسیهای میکروسکوپی درباره‌ی بافتهای حیوانی است.
این مطالعات نظری سبب شد که ترویرانوس در عرصه‌های متعدّد به تحقیق پردازد؛ نتیجه‌های بدست آمده در بعضی از نوشته‌های وی ثبت شده‌اند، که از آن جمله‌اند Vermischte schriften («نوشته‌های پراکنده»، 1816-1821)؛ Beobachtungen aus der Zootomie («ملاحظاتی درباره‌ی کالبد شکافی جانوران»)، به همت برادرش بچاپ رسید (1839)؛ و Zeitschrift für Physiologie («مجله‌ی فیزیولوژی»)، که در 1203آن را با همکاری برادرش لودولف کریستیان و فریدریش تیدمان تأسیس کرد.
آنچه ارزش و اهمیت خاص دارد تحقیقات کالبد شناختی ترویرانوس است در مورد بی مهرگان، از قبیل تحقیقات وی در زمینه‌ی اندامهای تولید مثل کرمها، نرم تنان، حشرات، و عنکبوتها؛ و در زمینه‌ی اندامهای تنفس و گردش خون سخت پوستان و سایر بی مهرگان. مطالعات تکنگاشتی وی در مورد کالبد شناسی شپش، حشرات بی بال، حلزونها، و عنکبوتها نیز شایسته توجه است. بعلاوه، ترویرانوس مطالعات میکروسکوپی – کالبد شناختی متعددی در مورد مهره داران انجام داد، از جمله درباره‌ی اندامهای تولید مثل ماهیها، دوزیستان، لاک پشت، موش کور، جوجه تیغی، و خوکچه‌ی هندی؛ گوش پرندگان و چشم کرگدن دریایی؛ و دستگاه عصبی پرندگان.
ترویرانوس توجه خاصی به کالبد شناسی و فیزیولوژی اندامهای حسی داشت. در کتاب Beiträge zur Anatomie («خدماتی به کالبد شناسی»)، وی قوانین ریاضی تفرّق نور را به منظور کشف پایه‌ی فیزیکی بینایی تنظیم و تدوین کرد. بخصوص به تشخیص این نکته علاقه مند بود که چه ساز و کاری در چشم موجب دیدن اشیا در موقعیتهای نسبی آنها می‌شود و عمل ساختارهائی نسبی آنها می‌شود و عمل ساختارهائی از قبیل قرنیه، عدسی، و شبکیه چه می‌تواند باشد. این اثر حاوی مطالعات تطبیقی متعدّد درباره‌ی فرایندهای بصری در گروههای مختلف جانوران است.

کتابشناسی

یکم. کارهای اصلی. اولین نوشته‌های ترویرانوس مشتملند بر De emendamda physiologia (گوتینگن، 1796)، که رساله‌ی افتتاحی او است؛ Physiologische Fragmente، 2 جلد (هانوور، 1797-1799)؛«über den Einfluss des galvanischen Agens… در NANA، 1، شماره‌ی 2 (1800)، Biologie, oder philosophie der lebeden Nature fὕr ; 305-240 Naturforscher und Aerzte ، 6 جلد (گوتینگن، 1802-1822)؛ «Ueber den inner Bau der Arachniden »، APMSE (1812)، شماره‌ی 1، 48-1؛ Vermischte Schriften anatomischen und physiologischen Inhalts، 4 جلد (گوتینگن- برمن، 1816-1821)، با همکاری ل.ک. ترویرانوس؛«ueber die Zeugungstheile und die Fortpflanzung der Mollusken» در ZPhy، 1 (1824)، 55-1؛ «Uber den inner Bau der Schnecke des Ohrs der Vögel Harnwerkzeuge und die männlichen Zeugungstheile der Schildkr ten überhaupt und besonders der Emys serrata »، همان، 2 (1827)، 282-288؛ Beiträge zur Anatomie und Physiologie der Sinneswerkzeuge des Menschen und der Thiere (برمن، 1828)؛«Ueber das Gehirn und die Sinnesewerkzeuge des virginischen Beutelthieres»، در ZPhy، 3 (1829)، 45-61؛ و .«Ueber die Entstehung der geschlechtslosen Individuen bei den Hymenopteren, besonders der Bienen»، همان، 220-234.
آثار بعدی بدین قرارند:«Ueber die hinteren Hemisphären des Gehirns der Vögel, Amphibien und Fische»، در ZPhy ، 4 (1831)، 39-67؛« Ueber das Nervensystem des Scorpions und der Spinne» همان، 89-96؛«Ueber die Zeugung der Egel»، همان، 159-167، و 5 (1833)، 133-136؛ Die Erscheinungen und Gesetze des organischen Lebens، 2 جلد (برمن، 1831-1832)؛«Ueber die Verbreitung des Antlitznerven im Labyrinth des ohrs der Vőgel » در ZPhy، 5 (1833)، 94-96؛ «Ueber die Zeugung des Erdregenwurms» همان، 154-156؛ Beiträge zur Aufklärung der Ersheimungen und Gesetze des origanischen Lebens، 3 جلد (برمن، 1835-1837)؛ و Beobachtungen aus der Zootmie und Physiologie، ویراسته‌ی ل.ک.ترویرانوس (برمن، 1839).
دوم.خواندنیهای فرعی. زندگینامه‌هائی به قلم گ. بارکهاوزن، گ.ه.شوماخر، و.گ.‌هارتلاوپ، در Biographische Skizzen verstorbener Bremischer Aerzte und Natuforscher (برمن، 1844)، 433-590، موجود است؛ و نیز در Akademische Denkreden ، از ک.ف.پ.فون مارتسیوس (لایپ تسیش، 1866)، 55-69. یک ارزیابی انتقادی از بررسی ترویرانوس درباره‌ی تولید مثل نرم تنان، به قلم لورنتس اوکن، در Isis (1827)، بویژه 752-754، موجود است.

منبع مقاله :
گیلیپسی، چارلز کولستون؛ (1387)، زندگینامه علمی دانشوران، برگردان: احمد آرام، [و دیگران]، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول