نویسنده: حسن انصاری
در کشورهای عربی چند دهه است که پرداختن به تاریخ فرهنگی شهرهای مهم اسلامی / عربی مورد توجه قرار گرفته و تک نوشتهایی درباره تاریخ و رجال شهرهای مهم اسلامی نوشته می شود .
البته پیش از عربها , اسلام شناسان غربی به این موضوع روی آوردند . کتاب ریچارد بولت درباره نیشابور البته از مهمترین نمونه هاست . اما در این میان از تحقیقات پلا و صالح احمد العلی درباره بصره , لویی ماسینیون و هشام جعیط درباره کوفه و نوشته های جورج مقدسی درباره بغداد و بسیاری کارهای دیگر نیز باید نام برد . معمولا این گونه تحقیقات در کشورهای غربی بر حسب سابقه حضور کشورهایی مانند بریتانیا , فرانسه , ایتالیا و غیره در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا صورت می گیرد . فی المثل درباره شهرهای مختلف کشورهای لبنان و سوریه و یا شمال آفریقا معمولا تحقیقات توسط فرانسوی ها انجام می گیرد . در این میان انستیتوی فرانسه در دمشق از سالها پیش چه در مجله خود و یا به صورت کتاب , تحقیقات بسیار ارزنده ای در زمینه بلاد شام منتشر می کند و اسناد و مدارک تاریخی شهرهایی مانند دمشق , حلب , لاذقیه و حمص را منتشر کرده است . به همین ترتیب تاکنون کتابها و مقالات بسیار خوبی در زمینه تاریخ بیروت و جبل عامل منتشر شده است . مراکز تحقیقاتی فرانسه در کشورهای مختلف خاورمیانه عربی , در کشورهایی مانند یمن , مصر , لبنان و سوریه در این زمینه فعالیت می کنند و متخصصان تاریخ و فرهنگ درباره تاریخ شهرهای اسلامی تحقیقاتی را به زبان فرانسه منتشر می نمایند . فی المثل در قاهره تاکنون تحقیقات و اسناد و مدارک مهمی درباره تاریخ شهر قاهره منتشر شده و محققانی مانند أیمن فؤاد سید هم اکنون در این زمینه فعال هستند . در عراق , مجله المورد به موضوع بغداد اهمیت می داد و هم اکنون در عربستان سعودی مطالعات تاریخی درباره شهرهای جزیرة العرب شتاب گرفته است . اما در مورد ایران , در سالهای اخیر و به همت مسئولان فرهنگی کشور و به خصوص در حوزه های علمیه تلاش برای برگزاری مراسم بزرگداشت از عالمان شهرهای مختلف تبدیل به سنت حسنه ای شده است . البته این امر نیاز به برنامه ریزی های دقیقتری دارد . اما اعتقاد من این است که در کنار این کار می بایست اهتمام به تاریخ شهرها , از لحاظات مختلف جغرافیای تاریخی , فرهنگی و دینی در برنامه ریزی مسئولان فرهنگی کشور قرار گیرد . در دانشگاهها و در حوزه های علمیه و در مؤسسات فرهنگی کشور می توان فضا را برای این گونه تحقیقات در سطوح مختلف , از جمله برای تدوین رساله های دانشگاهی فراهم کرد . در مورد بسیاری از شهرهای مهم کشور , هنوز تاریخ جامعی منتشر نشده و در مورد برخی دیگر چند دهه است که کتاب تازه و تحقیق نوینی بر اساس مدارک تازه یاب نوشته نشده است . این امر می تواند به این دلیل باشد که متأسفانه منابع ما درباره تواریخ محلی بسیار نیست و بسیاری از این منابع هم اینک در اختیار قرار ندارند . محدثان و رجالیان کهن سنی در قرون نخستین به دلایل فنی در رشته حدیث به تدوین کتابهایی با عناوین مختلف و از جمله تاریخ الرجال / تاریخ رجال ... ( یعنی رجال شهرها فی المثل بغداد که در آن صورت می شده است تاریخ بغداد و ...) می پرداخته اند و یا مشایخ خود را در شهرهای مختلف در کتابهایی به ترتیب ذکر می کرده اند و حتی اگر در یک شهر از تعداد زیادی استاد و شیخ حدیث شنیده بودند , کتابی را به مشایخ خود در آن شهر اختصاص می دادند ( نمونه آن ابوطاهر سلفی است که المشیخه الاصفهانیه و المشیخة البغدادیة داشته که این اخیر به تازگی به چاپ رسیده است ) .این کتابها گاهی مشتمل بر مقدمه ای در ذکر فضائل و معالم شهر نیز می شده که نمونه آن را می توان تاریخ بغداد و تاریخ دمشق ابن عساکر و التدوین رافعی و نمونه های بسیار دیگر دانست . همین کتابها دستمایه بسیاری از مؤرخین شهرها در دوره های بعدی بوده است , بطوری که باید گفت در سده های نخستین بیشتر تلاشها برای تدوین تاریخهای محلی , کارهای محدثان با انگیزه های یاد شده بوده است ؛ گرچه در کنار اینها باید به کتابهای جغرافیایی که به انگیزه های دیگری نوشته می شدند , نیز اشاره کرد . کتابهایی مانند الانساب سمعانی و به طور کلی کتابهایی که با عنوان المختلف والمؤتلف نوشته شده اند ( از امثال دارقطنی و عبدالغنی بن سعید الازدی و ابن ماکولا و بسیاری دیگر ) نیز عمدتا با انگیزه های حدیثی نوشته شده وبه همین دلیل من معتقدم که به درستی علم حدیث مادر علوم اسلامی است و هیچ علمی به اندازه علم حدیث و شعب آن به باروری تمدن اسلامی و دانشهای مختلف یاری نرسانیده است . بگذریم . اما متأسفانه بیشتر این قبیل کتابها یعنی تواریخ محلی محدثان درباره شهرهای اسلامی از میان رفته ( به ویژه در مورد ایران تاریخی ) و هم اکنون تنها یا نامی از آنها باقی مانده ویا تنها پاره هایی از آن در منابع بعدی باقی مانده است ؛ نمونه آن تاریح بزرگ نیشابور اثر دانشمند برجسته حاکم نیشابوری است که البته نقلهای آن در منابع بعدی تا سده هشتم و شاید اندکی بعد بسیار است و شنیده ام آقای علی رفیعی مرودشتی در کار گردآوری این نقلها و انتشار آن به صورت بازیافته هاست . این کار باید در مورد شهرهای دیگر نیز انجام شود , نمونه هایی مانند تاریخ بخاری از غنجار وتاریخ الری منتجب الدین و ده ها نمونه دیگر .هم اینک بیشتر تواریخ محلی که در اختیار داریم در شمار تواریخ محلی محدثان است , مانند شهرهای اصفهان , قزوین , نیشابور , بلخ , سمرقند , شیراز و نمونه های دیگر . البته در دوره های میانی تواریخی برای برخی شهرها با هدفی گسترده تر نوشته شده که از آنها هم نمونه هایی موجود است و بسیاری از آنها هم تاکنون منتشر شده است , مثل تاریخهای شهرهای شمالی ایران ( ابن طبرستان و اولیاء الله آملی و ...) .
در کنار این موارد , البته باید با شناسایی , فهرست نویسی , بازخوانی و تفسیر نویسی بر اسناد و مدارک باقی مانده از شهرهای مختلف , زمینه را برای بازنویسی تاریخهای محلی فراهم کرد : سنگ نوشته ها , اسناد مربوط به امامزاده ها و قبور , اوقاف و اسناد رسمی دولتی مانند مثالها و فرامین وتوقیعها و نیز یادداشتهایی که بر روی نسخه های خطی هست از قبیل اجازات و انواع گواهی های بلاغ و و سماع وطباق ... .بدین ترتیب می توان با تقسیم کار بین شهرهای مختلف ایران و با مدیریت یک مرکز اختصاصی این کار را ساماندهی کرد و بی تردید نیز دولت در این امر مساعدت خواهد نمود . این حقیر از حدود ده سال گذشته گوشه ای از کار را آغاز کرده ام . می دانم که شمار دیگری هم در این کار تلاشهایی کرده اند . آقای رسول جعفریان به تاریخ تشیع شهرها علاقمند است و آقای عزیز الله عطاردی سالهاست مشغول کار در حوزه خراسان است . در مورد قم کارهای علمی و گرانسنگ استاد دکتر حسین مدرسی راه را تا اندازه زیادی باز کرده است و تصحیح دو متن منتخب و مختصر تاریخ سیاق فارسی از سوی آقای محمد کاظم محمودی متنهای عالی در اختیار پژوهندگان قرار داده است . استاد دکتر شفیعی کدکنی هم که با دقت بی نظیر و مثال زدنی بر روی تاریخ نیشابور حاکم کار کرده اند و تصحیحات ایشان در حوزه تصوف , اسناد خوبی برای تاریخ خراسان و از جمله نیشابور فراهم آورده است . حسین کمالی هم رساله دکتری خود را نزد بولت درباره اصفهان و تاریخ ابونعیم نوشته است که امیدوارم هرچه زودتر منتشر شود . باید کار را از جایی شروع کرد . امیدوارم با همت حلقه کاتبان کار تاریخ نویسی برای شهرهای تاریخی ایران در سطح ملی طرح و مورد استقبال قرار گیرد , تا بتوان درباره آن برنامه ریزی کرد .
درباره تاریخ قم
دوست محترم جناب استاد دکتر حسین مدرسی در سالهای آغازین تحقیقات تاریخی خود شماری از بهترین مطالعات را در حوزه تاریخ قم منتشر کرده اند . یادم می آید از ایشان سالها پیش شنیدم که اولین مقاله را در سنین نوجوانی درباره رودخانه قم نوشته بودند با عنوان رودخانه قم در گذر تاریخ . البته در دوره قاجار تواریخی برای قم منتشر شده بود , کما اینکه در چند دهه اخیر چندین کار تاریخی روی قم انجام شده بود . از جمله مرحوم علی اصغیر فقیهی در این زمینه فعال بود . اما بی تردید آغاز تحقیقات نوین با انتشار متن تاریخ قدیم قم توسط مرحوم سید جلال طهرانی میسر شد . متأسفانه متن عربی این کتاب کهن که اثری از سده چهارم قمری و نوشته مؤلفی اهل قم است , از میان رفته و ما ناچاریم تنها به ترجمه متأخر و ناقص آن بسنده کنیم . منابع کهن دیگر هم و از جمله کتاب التبیان احمد برقی از میان رفته و تنها پاره هایی از آن در التدوین رافعی و یکی دو منبع دیگر باقی مانده است . احتمالا این کتاب حاوی اطلاعات جالبی درباره قم بوده است . البته در عموم کتابهای جغرافیایی و تاریخی درباره قم مطالب جالب و مفیدی آمده است که باید کسی همت کند و این موارد را از لابلای کتابها گردآوری کند و در یک کتاب منتشر نماید . قم در قرنهای پس از سده چهار و پنچ اهمیت خود را تا اندازه زیادی از لحاظ دینی در میان شیعیان ایران از دست داد , گرچه همواره در این شهر چراغ دانش دینی روشن بوده است . در دوره صفویه و پس از آن با اهمیت یافتن مجدد قم به عنوان یکی از مراکز دینی ایران کتابهایی درباره قم از سوی برخی مؤلفان نوشته شد که شماری از آنها توسط استاد مدرسی منتشر و یا دست کم معرفی شده اند . استاد مدرسی در رساله کتابشناسی قم این آثار را به صورت تفصیلی معرفی کرده اند . در سالهای اخیر با همت کتابخانه محترم آیة الله مرعشی و آقای حاج سید محمود مرعشی شماری از کتابهای تاریخ قم نوشته شده توسط نویسندگان عصر قاجار و شماری دیگر در حال انتشار است و در این زمینه آقایان علی رفیعی و محمد رضا انصاری قمی فعال هستند . رساله هایی نیز تاکنون منتشر شده است . اما به نظر من مهمتر از همه انتشار اسناد و مدارک باقی مانده از قم در حوزه های مختلف است و از جمله در رابطه با اسناد نقابت سادات , تولیت حرم و اسناد اوقاف و مثالهای شاهان در این رابطه . استاد مدرسی در انتشار بخش قابل توجهی از این اسناد پیشقدم بوده اند . از جمله آنچه در رابطه با مثالهای شاهان صفوی منتشر کردند . در این میان کتاب دو جلدی تربت پاکان ایشان به ویژه به دلیل اشتمال بر تاریخ و اسناد حرم مطهر و مقابر قم اهمیت قابل توجهی دارد .
در رابطه با امامزاده های قم و یا عالمان نامدار مدفون در این شهر و اسناد و مدارک مربوط به ایشان هنوز کار جدی صورت نگرفته است ؛ کاری مانند کتاب پر ارج "برگی از تاریخ قزوین" اثر دکتر مدرسی در رابطه با امامزاده شازده حسین قزوین که تمامی اسناد را در این کتاب مورد تحلیل قرار داده و عین اسناد را منتشر کرده اند .
این همه را گفتم تا روشن کنم در رابطه با شهر قم که از شهرهای کهن و تاریخی ایران است در کجا قرار داریم و هنوز چه کارهایی مورد تحقیق قرار نگرفته است.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/
البته پیش از عربها , اسلام شناسان غربی به این موضوع روی آوردند . کتاب ریچارد بولت درباره نیشابور البته از مهمترین نمونه هاست . اما در این میان از تحقیقات پلا و صالح احمد العلی درباره بصره , لویی ماسینیون و هشام جعیط درباره کوفه و نوشته های جورج مقدسی درباره بغداد و بسیاری کارهای دیگر نیز باید نام برد . معمولا این گونه تحقیقات در کشورهای غربی بر حسب سابقه حضور کشورهایی مانند بریتانیا , فرانسه , ایتالیا و غیره در کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا صورت می گیرد . فی المثل درباره شهرهای مختلف کشورهای لبنان و سوریه و یا شمال آفریقا معمولا تحقیقات توسط فرانسوی ها انجام می گیرد . در این میان انستیتوی فرانسه در دمشق از سالها پیش چه در مجله خود و یا به صورت کتاب , تحقیقات بسیار ارزنده ای در زمینه بلاد شام منتشر می کند و اسناد و مدارک تاریخی شهرهایی مانند دمشق , حلب , لاذقیه و حمص را منتشر کرده است . به همین ترتیب تاکنون کتابها و مقالات بسیار خوبی در زمینه تاریخ بیروت و جبل عامل منتشر شده است . مراکز تحقیقاتی فرانسه در کشورهای مختلف خاورمیانه عربی , در کشورهایی مانند یمن , مصر , لبنان و سوریه در این زمینه فعالیت می کنند و متخصصان تاریخ و فرهنگ درباره تاریخ شهرهای اسلامی تحقیقاتی را به زبان فرانسه منتشر می نمایند . فی المثل در قاهره تاکنون تحقیقات و اسناد و مدارک مهمی درباره تاریخ شهر قاهره منتشر شده و محققانی مانند أیمن فؤاد سید هم اکنون در این زمینه فعال هستند . در عراق , مجله المورد به موضوع بغداد اهمیت می داد و هم اکنون در عربستان سعودی مطالعات تاریخی درباره شهرهای جزیرة العرب شتاب گرفته است . اما در مورد ایران , در سالهای اخیر و به همت مسئولان فرهنگی کشور و به خصوص در حوزه های علمیه تلاش برای برگزاری مراسم بزرگداشت از عالمان شهرهای مختلف تبدیل به سنت حسنه ای شده است . البته این امر نیاز به برنامه ریزی های دقیقتری دارد . اما اعتقاد من این است که در کنار این کار می بایست اهتمام به تاریخ شهرها , از لحاظات مختلف جغرافیای تاریخی , فرهنگی و دینی در برنامه ریزی مسئولان فرهنگی کشور قرار گیرد . در دانشگاهها و در حوزه های علمیه و در مؤسسات فرهنگی کشور می توان فضا را برای این گونه تحقیقات در سطوح مختلف , از جمله برای تدوین رساله های دانشگاهی فراهم کرد . در مورد بسیاری از شهرهای مهم کشور , هنوز تاریخ جامعی منتشر نشده و در مورد برخی دیگر چند دهه است که کتاب تازه و تحقیق نوینی بر اساس مدارک تازه یاب نوشته نشده است . این امر می تواند به این دلیل باشد که متأسفانه منابع ما درباره تواریخ محلی بسیار نیست و بسیاری از این منابع هم اینک در اختیار قرار ندارند . محدثان و رجالیان کهن سنی در قرون نخستین به دلایل فنی در رشته حدیث به تدوین کتابهایی با عناوین مختلف و از جمله تاریخ الرجال / تاریخ رجال ... ( یعنی رجال شهرها فی المثل بغداد که در آن صورت می شده است تاریخ بغداد و ...) می پرداخته اند و یا مشایخ خود را در شهرهای مختلف در کتابهایی به ترتیب ذکر می کرده اند و حتی اگر در یک شهر از تعداد زیادی استاد و شیخ حدیث شنیده بودند , کتابی را به مشایخ خود در آن شهر اختصاص می دادند ( نمونه آن ابوطاهر سلفی است که المشیخه الاصفهانیه و المشیخة البغدادیة داشته که این اخیر به تازگی به چاپ رسیده است ) .این کتابها گاهی مشتمل بر مقدمه ای در ذکر فضائل و معالم شهر نیز می شده که نمونه آن را می توان تاریخ بغداد و تاریخ دمشق ابن عساکر و التدوین رافعی و نمونه های بسیار دیگر دانست . همین کتابها دستمایه بسیاری از مؤرخین شهرها در دوره های بعدی بوده است , بطوری که باید گفت در سده های نخستین بیشتر تلاشها برای تدوین تاریخهای محلی , کارهای محدثان با انگیزه های یاد شده بوده است ؛ گرچه در کنار اینها باید به کتابهای جغرافیایی که به انگیزه های دیگری نوشته می شدند , نیز اشاره کرد . کتابهایی مانند الانساب سمعانی و به طور کلی کتابهایی که با عنوان المختلف والمؤتلف نوشته شده اند ( از امثال دارقطنی و عبدالغنی بن سعید الازدی و ابن ماکولا و بسیاری دیگر ) نیز عمدتا با انگیزه های حدیثی نوشته شده وبه همین دلیل من معتقدم که به درستی علم حدیث مادر علوم اسلامی است و هیچ علمی به اندازه علم حدیث و شعب آن به باروری تمدن اسلامی و دانشهای مختلف یاری نرسانیده است . بگذریم . اما متأسفانه بیشتر این قبیل کتابها یعنی تواریخ محلی محدثان درباره شهرهای اسلامی از میان رفته ( به ویژه در مورد ایران تاریخی ) و هم اکنون تنها یا نامی از آنها باقی مانده ویا تنها پاره هایی از آن در منابع بعدی باقی مانده است ؛ نمونه آن تاریح بزرگ نیشابور اثر دانشمند برجسته حاکم نیشابوری است که البته نقلهای آن در منابع بعدی تا سده هشتم و شاید اندکی بعد بسیار است و شنیده ام آقای علی رفیعی مرودشتی در کار گردآوری این نقلها و انتشار آن به صورت بازیافته هاست . این کار باید در مورد شهرهای دیگر نیز انجام شود , نمونه هایی مانند تاریخ بخاری از غنجار وتاریخ الری منتجب الدین و ده ها نمونه دیگر .هم اینک بیشتر تواریخ محلی که در اختیار داریم در شمار تواریخ محلی محدثان است , مانند شهرهای اصفهان , قزوین , نیشابور , بلخ , سمرقند , شیراز و نمونه های دیگر . البته در دوره های میانی تواریخی برای برخی شهرها با هدفی گسترده تر نوشته شده که از آنها هم نمونه هایی موجود است و بسیاری از آنها هم تاکنون منتشر شده است , مثل تاریخهای شهرهای شمالی ایران ( ابن طبرستان و اولیاء الله آملی و ...) .
در کنار این موارد , البته باید با شناسایی , فهرست نویسی , بازخوانی و تفسیر نویسی بر اسناد و مدارک باقی مانده از شهرهای مختلف , زمینه را برای بازنویسی تاریخهای محلی فراهم کرد : سنگ نوشته ها , اسناد مربوط به امامزاده ها و قبور , اوقاف و اسناد رسمی دولتی مانند مثالها و فرامین وتوقیعها و نیز یادداشتهایی که بر روی نسخه های خطی هست از قبیل اجازات و انواع گواهی های بلاغ و و سماع وطباق ... .بدین ترتیب می توان با تقسیم کار بین شهرهای مختلف ایران و با مدیریت یک مرکز اختصاصی این کار را ساماندهی کرد و بی تردید نیز دولت در این امر مساعدت خواهد نمود . این حقیر از حدود ده سال گذشته گوشه ای از کار را آغاز کرده ام . می دانم که شمار دیگری هم در این کار تلاشهایی کرده اند . آقای رسول جعفریان به تاریخ تشیع شهرها علاقمند است و آقای عزیز الله عطاردی سالهاست مشغول کار در حوزه خراسان است . در مورد قم کارهای علمی و گرانسنگ استاد دکتر حسین مدرسی راه را تا اندازه زیادی باز کرده است و تصحیح دو متن منتخب و مختصر تاریخ سیاق فارسی از سوی آقای محمد کاظم محمودی متنهای عالی در اختیار پژوهندگان قرار داده است . استاد دکتر شفیعی کدکنی هم که با دقت بی نظیر و مثال زدنی بر روی تاریخ نیشابور حاکم کار کرده اند و تصحیحات ایشان در حوزه تصوف , اسناد خوبی برای تاریخ خراسان و از جمله نیشابور فراهم آورده است . حسین کمالی هم رساله دکتری خود را نزد بولت درباره اصفهان و تاریخ ابونعیم نوشته است که امیدوارم هرچه زودتر منتشر شود . باید کار را از جایی شروع کرد . امیدوارم با همت حلقه کاتبان کار تاریخ نویسی برای شهرهای تاریخی ایران در سطح ملی طرح و مورد استقبال قرار گیرد , تا بتوان درباره آن برنامه ریزی کرد .
درباره تاریخ قم
دوست محترم جناب استاد دکتر حسین مدرسی در سالهای آغازین تحقیقات تاریخی خود شماری از بهترین مطالعات را در حوزه تاریخ قم منتشر کرده اند . یادم می آید از ایشان سالها پیش شنیدم که اولین مقاله را در سنین نوجوانی درباره رودخانه قم نوشته بودند با عنوان رودخانه قم در گذر تاریخ . البته در دوره قاجار تواریخی برای قم منتشر شده بود , کما اینکه در چند دهه اخیر چندین کار تاریخی روی قم انجام شده بود . از جمله مرحوم علی اصغیر فقیهی در این زمینه فعال بود . اما بی تردید آغاز تحقیقات نوین با انتشار متن تاریخ قدیم قم توسط مرحوم سید جلال طهرانی میسر شد . متأسفانه متن عربی این کتاب کهن که اثری از سده چهارم قمری و نوشته مؤلفی اهل قم است , از میان رفته و ما ناچاریم تنها به ترجمه متأخر و ناقص آن بسنده کنیم . منابع کهن دیگر هم و از جمله کتاب التبیان احمد برقی از میان رفته و تنها پاره هایی از آن در التدوین رافعی و یکی دو منبع دیگر باقی مانده است . احتمالا این کتاب حاوی اطلاعات جالبی درباره قم بوده است . البته در عموم کتابهای جغرافیایی و تاریخی درباره قم مطالب جالب و مفیدی آمده است که باید کسی همت کند و این موارد را از لابلای کتابها گردآوری کند و در یک کتاب منتشر نماید . قم در قرنهای پس از سده چهار و پنچ اهمیت خود را تا اندازه زیادی از لحاظ دینی در میان شیعیان ایران از دست داد , گرچه همواره در این شهر چراغ دانش دینی روشن بوده است . در دوره صفویه و پس از آن با اهمیت یافتن مجدد قم به عنوان یکی از مراکز دینی ایران کتابهایی درباره قم از سوی برخی مؤلفان نوشته شد که شماری از آنها توسط استاد مدرسی منتشر و یا دست کم معرفی شده اند . استاد مدرسی در رساله کتابشناسی قم این آثار را به صورت تفصیلی معرفی کرده اند . در سالهای اخیر با همت کتابخانه محترم آیة الله مرعشی و آقای حاج سید محمود مرعشی شماری از کتابهای تاریخ قم نوشته شده توسط نویسندگان عصر قاجار و شماری دیگر در حال انتشار است و در این زمینه آقایان علی رفیعی و محمد رضا انصاری قمی فعال هستند . رساله هایی نیز تاکنون منتشر شده است . اما به نظر من مهمتر از همه انتشار اسناد و مدارک باقی مانده از قم در حوزه های مختلف است و از جمله در رابطه با اسناد نقابت سادات , تولیت حرم و اسناد اوقاف و مثالهای شاهان در این رابطه . استاد مدرسی در انتشار بخش قابل توجهی از این اسناد پیشقدم بوده اند . از جمله آنچه در رابطه با مثالهای شاهان صفوی منتشر کردند . در این میان کتاب دو جلدی تربت پاکان ایشان به ویژه به دلیل اشتمال بر تاریخ و اسناد حرم مطهر و مقابر قم اهمیت قابل توجهی دارد .
در قم مدارس کهنی از دیر باز فعال بوده اند که در کتاب نقض هم اشاره ای به شماری از آنها شده است و هم اکنون هم آثار شماری از این مدارس کهن باقی است . معالم تاریخی قم بسیار است و هنوز درباره همه آنها کار نشده است . در کنار اینها قبرستان کهنسال شیخان است که از کهنترین قبرستانهای جهان اسلام است و زکریا بن آدم در این قبرستان / بابلان پیش از حضرت معصومه (ع) مدفون شده است . باید در رابطه با نوشته های سنگ قبور علمای این شهر کاری جدی صورت می گرفت که خوشبختانه زحمت این کار را آقای جواهر الکلام متعهد شده اند . در رابطه با قم در قرون بعد از ایلخانیان هنوز هم بسیاری از اسناد منتشر نشده و یا دست کم مورد تحلیل قرار نگرفته اند , گرچه استاد مدرسی در این زمینه فعالیت زیادی داشته اند . ایشان برنامه ای برای تاریخ قم در چهارده قرن داشتند که تنها قرن نهم آن چاپ شد و متأسفانه مابقی هیچگاه منتشر نگردید . با این وصف در قم نامه و سایر کتابها بسیاری از مواد این کار را منتشر نموده اند . کاش ایشان راهنمایی این کار را برای اشخاصی در ایران و یا در دانشگاه پرینستون عهده دار می شدند تا دنباله کار پی گرفته شود . در مغرب زمین تاکنون کارهایی درباره قم انجام شده و برخی از آنها مربوط به سالهای اخیر بوده است ؛ اما هنوز قم شناسی به حوزه تحقیقات تاریخی در مغرب زمین به طور جدی وارد نشده است . استاد مرحوم محمد تقی دانش پژوه در مجله فرهنگ ایران زمین با همکاری استادان مدرسی و ایرج افشار تلاشهایی در رابطه با تاریخ قم انجام دادند . دانش پژوه در مقدمه فهرست کتابخانه آستانه مقدسه مفصلا اسناد و مدارکی را منتشر کرد و حاصل برخی از تحقیقات را نشان داد .
در رابطه با خاندانهای قم البته هنوز باید کار زیادی صورت گیرد . استاد مدرسی مقاله کوتاهی در رابطه با اشعریان قم در دایرة المعارف شیعه مرحوم حسن امین نوشته اند ولی در این رابطه هنوز کار مفصلی صورت نگرفته است . من حدود چند سالی است در رابطه با مکتب کهن قم و از جمله خاندان اشعریان کار می کنم . خاندان عرب تبار اشعریان قم و خاندانهای تابعه آنان یکی از مهمترین خاندانهای شیعی اند که چند صد سال به حیات علمی خود از سده دوم تا پنجم ادامه دادند و شاید بیشترین سهم را در تشیع ایران داشته اند . اما با این وصف خاندانهای دیگری نیز در قم در قرنهای بعدی فعال بوده اند که درباره آنان کمتر کار شده است . در این میان آقای مدرسی در رابطه با خاندان فتحان قمی مقاله عالمانه ای منتشر کرده اند و اسنادی را نیز در رابطه با خاندانها و اهالی قم در قرنهای متأخر در قم نامه متنتشر نموده اند . ای کاش در رابطه با سایر خاندانهای قم هم کاری جدی صورت می گرفت . در رابطه با رضویان قم که عموما متصدی نقابت سادات و تولیت حرم از سوی شاهان و حاکمان بوده اند , هنوز کار زیادی صورت نگرفته است . شماری از افراد این خاندان در قرنهای گذشته به هند و کشمیر مهاجرت کرده اند و عالمان زیادی در قرنهای گذشته در ایران و عراق و هند با عنوان رضوی قمی می شناسیم.در رابطه با امامزاده های قم و یا عالمان نامدار مدفون در این شهر و اسناد و مدارک مربوط به ایشان هنوز کار جدی صورت نگرفته است ؛ کاری مانند کتاب پر ارج "برگی از تاریخ قزوین" اثر دکتر مدرسی در رابطه با امامزاده شازده حسین قزوین که تمامی اسناد را در این کتاب مورد تحلیل قرار داده و عین اسناد را منتشر کرده اند .
این همه را گفتم تا روشن کنم در رابطه با شهر قم که از شهرهای کهن و تاریخی ایران است در کجا قرار داریم و هنوز چه کارهایی مورد تحقیق قرار نگرفته است.
منبع مقاله :
http://ansari.kateban.com/
