مروری بر مهم‌ترین آثار استاد دکتر دینانی

1. ماجرای فکرفلسفی در جهان اسلام

در طول تاریخ اسلام، اندیشه‌های فراوان و متنوعی از سوی عالمان دین به میان آمده و به دنبال خود، مسائل متعددی را مطرح ساخته است. یکی از این مسائل پرچالش و مناقشه برانگیز، تعامل و تقابل تفکر فلسفی با اندیشه‌ی غیرفلسفی است. در این کتاب، کم‌و کیف رویایی و دادوستد اندیشه‌ی فیلسوفان اسلامی با آرای متکلمان اعم از شیعه و سنی و حتی برخی از فقها و محدثین، مورد تحقیق و بررسی قرار گرفته است.
در این اثر سه جلدی، آرا و اندیشه‌های اعتقادی و دینی فیلسوفان و متکلمان برجسته‌ای همچون ابن‌سینا، شیخ مفید، سید مرتضی علم‌الهدی، شیخ اشراق، فخر رازی، غزالی، سیف‌الدین آمدی، خواجه نصیرالدین طوسی، ابوالبرکات بغدادی، میرداماد، جلال‌الدین دوانی، ملاصدرا، علامه محمدباقر مجلسی، فیض کاشانی، محمدبن زکریای رازی و دیگران، طرح، بررسی و بعضاً نقد شده است. یکی از ویژگی‌های مهم این اثر، تحلیل و انتقادی بودن آن است؛ یعنی مؤلف به صرف توصیف و گزارش آرای پیشینیان بسنده نکرده و در موارد ضروری، خود به داوری و قضاوت میان اندیشه‌های بزرگان پرداخته و از این طریق، خواننده را در فهم بهتر و تحلیل مسائل، یاری نموده است. مطلب مهم دیگر این است که بررسی «رابطه‌ی عقل و دین» و به ویژه اعتقاد به تلائم و هماهنگی کامل آن دو، در سرتاسر کتاب، مطمح نظر نویسنده بوده است. به دیگر سخن، ماجرای فکر فلسفی در جهان اسلام، نه «تاریخ فلسفه‌ی» اسلامی است و نه «فلسفه‌ی تطبیقی»، بلکه نگاهی است دقیق و ویژه به ماجراهایی که مخالفان و موافقان فلسفه در جهان اسلام پدید آورده‌اند. استاد دینانی در کتاب خود، این مطلب مهم را نمایانده که فلسفه‌ای که به نام فلسفه‌ی اسلامی مشهور شده است، فلسفه‌ای صرفاً یونانی و ترجمه‌ای نیست و تا آرای منتقدان متشرع فقیه و متکلم را شناسایی نکنیم، نمی‌توانیم از اصالت فلسفه‌ی اسلامی سخن بگوییم.
از دیگر برجستگی‌های کتاب این است که آرای قدما با اندیشه‌های متأخرین و متفکران معاصر در ایران و سایر مناطق جهان اسلام مقایسه و بررسی شده است.

به همین دلیل، دوره‌ی سه جلدی ماجرای فکر فلسفی، در جلد نخست با موضوع «مخالفت و ستیز با فلسفه» آغاز می‌شود و در جلد سوم، با بررسی «مکتب تفکیک» پایان می‌پذیرد. برخی از فصل‌های کتاب در جلد اول عبارت است از : رد اهل منطق، جدال میان نحوی و منطقی در گزارش ابوحیان، ابن‌حزم و اندیشه‌های فلسفی، موضع ابن‌رشد در مقابل متکلمین. برخی از فصول جلد دوم کتاب عبارت است از: «سید مرتضی علم‌الهدی اندیشه و نظر را نقطه‌ی عزیمت فهم دین می‌داند»، «نزاع میان دو رازی در ری»، «فیلسوف ری و فیلسوف اندلس»، «حدود فلسفه و شریعت در نظر ابن سینا»، «سیف‌الدین آمدی در برابر فیلسوفان»، «میرداماد و حکمت معنوی تشیع»، «فقیه فیلسوف یا فیلسوف فقها؟» و ...
«ماهیت فلسفه‌ی اسلامی»، «صدرالمتألهین و تأسیس اصل در فلسفه‌ی اسلامی»، «هستی و حضور»، «نور یا وجود؟»، «شواهد اصالت وجود»، «عقل و نقل»، «شیخ احمد احسائی در نقش امام فخرالدین رازی» و «مکتب تفکیک»، برخی از عناوین جلد سوم کتاب را تشکیل می‌‌‌دهند.
این اثر در سال 1378 به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌ی فلسفه‌ انتخاب شده و چاپ‌های نخست جلدهای اول، دوم، و سوم این اثر، به ترتیب در سال‌های 76، 77، و 79 توسط انتشارات «طرح نو» انجام پذیرفته است.

2. شعاع اندیشه و شهود در فلسفه‌ی سهروردی

استاد دینانی به گفته‌ی خود، سال‌های فراوانی را در ابتدای مسیر فلسفه‌ورزی‌شان، صرف مطالعه، مباحثه، تحقیق و تدریس فلسفه‌ی اشراق نموده و به این فیلسوف بزرگ تعلق خاطر فراوانی دارند که حاصل و چکیده‌ی تأملات چندین ساله‌ی ایشان، در کتاب «شعاع اندیشه و شهود در فلسفه‌ی سهروردی» نمود یافته است. دینانی در این اثر، اهم آرای شیخ اشراق را بیشتر با رویکردی توصیفی به رشته‌ی تحریر درآورده است. نویسنده بر آن بوده است تا نوآوری‌های بنیادین فلسفه‌ی سهروردی را در قلمرو منطق، علم‌النفس و مابعدالطبیعه برای خوانندگان پارسی زبان ارائه کند. گفتنی است استاد دینانی در این اثر، ضمن شرح اندیشه‌های مهم و کلیدی سهروردی، مقایسه‌ای اجمالی نیز میان حکمت اشراق مشاء انجام داده و گاه به سیر تاریخی بحث نیز توجه نشان داده است.

«نور در فلسفه‌ی شیخ اشراق»، «حق و صدق در نظر سهروردی»، «جهت در باب قضایا و روش سهروردی»، «صدرالمتألهین و سهروردی، «ملاک احتیاج به علت در نظر سهروردی»، «عالم مثال»، «آیا سهروردی از جمله‌ی شعوبیه به شمار می‌آید؟» و «نور اسپهبد و روح حیوانی»، بخش‌هایی از عناوین این اثر را تشکیل می‌دهند.
این کتاب برای اولین بار در سال 1364 به چاپ رسید و از آن پس بارها تجدید چاپ شد. در سال 1386 هفتمین چاپ کتاب با مقدمه‌ای جدید از نویسنده‌ی اثر و همراه با ویراست جدید، انتشار یافت.

3. دفتر عقل و آیت عشق

این پرسش که از میان عقل و عشق، کدام یک برتر از دیگری است، از دیرباز ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول داشته است و می‌توان آثار گوناگونی را به صورت منظوم یا منثور یافت که در آن‌ها این مسئله به بحث نهاده شده است.
دکتر ابراهیمی دینانی نیز در کتاب «دفتر عقل و آیت عشق»، ریشه‌های فکری این مسئله را در آثار اندیشمندان گوناگون جهان اسلام، از اهل عرفان گرفته تا پیروان فلسفه، تحقیق کرده و موضع خود را در خلال این مباحث مطرح نموده است.
در این اثر تحقیقی، بسیاری از آثار ادبی که عمدتاً اهل ادب از منظر زبان و ادبیات به بررسی آن‌ها می‌پرداختند، به مثابه‌ی متونی در حوز‌ه‌ی فکر و فرهنگ نگریسته شده و در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. دینانی در این اثر سه جلدی به بررسی مناسبات میان اندیشه‌های دو جریان مهم «حکیمان» و «عارفان» پرداخته است.
وی در این اثر، در پی آشتی دادن «عقل» و «عشق» یا به تعبیر دیگری ایشان، «فکر» و «ذکر» است و با نگرشی تاریخی به این دو مقوله در طول تاریخ تفکر اسلامی، با اشاره به اقوال و آرای بسیاری از «اهل معرفت»، در رفع سوءتفاهم‌ها از کسانی که پیوسته عقل و عشق را در تضاد و تقابل با یکدیگر پنداشته‌اند، می‌کوشد.
او چنین استدلال می‌کند که اگر کسی به بُعد باطنی انسانی توجه کند و در ژرفای هستی او به تأمل بپردازد، به آسانی در می‌یابد که عشق و معرفت با یکدیگر متحد بوده و اراده نیز از آن‌ها منفک و جدا نیست. چاپ اول جلد نخست این اثر در سال 1380 توسط انتشارات طرح نو و چاپ اول جلد دوم آن در سال 1381 به وسیله‌ی همین ناشر با همکاری مرکز بین‌المللی گفت‌وگوی تمدن‌ها انجام پذیرفته است.

برخی از فصل‌های کتاب در جلد اول عبارت است از : «قلمرو و فلسفه»، «حریم عرفان»، «ابن‌سینا و عرفان»، «حکیم عمر خیام و مسئله‌ی واحد و کثیر» و «شعر و شعور در آثار ناصرخسرو». برخی از فصول کتاب در جلد دوم از این قرار است:
«جایگاه سخن در نظر فردوسی»، «سه چهره‌ی برجسته در میان صوفیان نخستین سده‌های جهان اسلام»، «هم‌بستگی شعر و حکمت در گلزار ادب فارسی و سهم‌سنایی در این باب»، «پژواک سخنان خواجه احمد غزالی در آثار عین‌القضات همدانی».
«تفاوت میان علم و معرفت در نظر باباطاهر عریان»، «عطار از کیفیت سلوک و سالک فکر سخن می‌گوید»، «خدا انسان را هم سخن خود آفرید»، «ورود به تصوف از طریق فلسفه»، «تصوف و منطق در آثار ابن سبعین»، «ردپای عقل در آثار شطاح بزرگ» و «راه انسان به سوی خدا و راه خدا به سوی انسان»، فصول جلد سوم این اثر را تشکیل می‌دهند.

4. فلسفه و ساحت سخن

در این کتاب، که به رابطه‌ی میان فلسفه و سخن پرداخته شده، مؤلف می‌کوشد تا نشان دهد نقش سخن در عالم اندیشه تا چه اندازه مهم و بنیادی است. استاد دینانی تلاش کرده بر پایه‌ی تحلیل افکار فیلسوفانی نظیر فارابی، ابن‌سینا، ابن‌رشد، سهروردی و صدرالدین شیرازی از یک‌سو، دانشمندان علم نحو نظیر سیبویه، ابن‌جنی، سیرافی، مبرد و کسایی از سوی دیگر و همچنین دانشمندان علم اصول فقه نظیر آخوندخراسانی، میرزا علی ایروانی‌نجفی و محمدرضا مظفر، اهمیت مسئله‌ی پیوند زبان و اندیشه و چگونگی این رابطه را تبیین نماید. نویسنده در مقدمه‌ی کتاب تأکید می‌کند که فهم فلسفی یا فکر علمی، همیشه و هر جا در زبان اتفاق می‌افتد و به همین اعتبار، زبان ظهور اندیشه است و سخن، مظهر فکر و خرد به شمار می‌رود. وی با اشاره به اینکه مرزهای جهان انسان، همان مرزهای زبان اوست، این نکته را نیز مورد توجه قرار می‌دهد که زبان، اجتماعی‌ترین پدیدار عالم است و انسان به حکم داشتن زبان، بالذات یک موجود اجتماعی به شمار می‌رود. اما باید توجه داشت آنجا که زبان هست، انسان و جهان نیز حضور دارند و به واسطه‌ی زبان، انسان در جایگاهی قرار می‌گیرد که نه تنها به آنچه هست و آنچه بوده است آگاهی پیدا می‌کند، بلکه نسبت به آنچه اکنون نیست نیز آگاه می‌شود. این کتاب عصاره‌ی آرا و افکار استاد دینانی است در پاسخ به این پرسش فلسفی که زبان در چه مرتبه‌ای از مراتب وجود آدمی تحقق می‌یابد و چه رابطه‌ای با هستی برقرار می‌کند؟

برخی از فصل‌های این کتاب عبارت است از: «منطق و گفتار»، «کتاب الحروف فارابی یک دفتر فلسفی است با یک نوشته‌ی نحوی؟»، «نقش عقل و خردگرایی در پیدایش علم نحو»، «زبان و زمان»، «واضعان الفاظ»، «واضعان شرایع» و «اگر سخن نبود، جهان هرگز آشکار نمی‌گشت». این اثر از سوی انتشارات هرمس، در 436 صفحه، در سا 1389 به چاپ رسیده است.

5. اسماء و صفات حق تبارک و تعالی

استاد دینانی در این اثر، با اشاره به آنچه قرآن کریم درباره‌ی اسماء و صفات الهی مطرح کرده، به بررسی دیدگاه برخی از اندیشمندان مهم جهان اسلام پرداخته است. دینانی معتقد است در زمینه‌ی توحید و خداشناسی، مسئله‌ای مهم‌تر از اسماء و صفات وجود ندارد. اساساً شناخت و راه انسان در توحید از طریق اسماء و صفات حق‌تعالی است. بنابراین به همان اندازه که مسئله‌ی مبدأ اهمیت دارد، مسأله‌ی اسماء و صفات هم اهمیت دارد.

در این کتاب، ذیل بحث از الهیات تنزیهی و ریشه‌های فلسفی آن در اندیشه‌های افلوطین، به آرای ابن‌عربی، برخی از شارحان «فصول الحکم» ابن‌عربی، خواجه نصیرالدین طوسی، عبدالکریم جیلی، قاضی سعید قمی و ملاهادی سبزواری توجه ویژه‌ای شده است. برخی از فصل‌های کتاب بدین صورت است: «نظر غزالی در مورد معانی اسماء حق»، «نظر صدرالمتألهین در باب اسماء و صفات حق»، «نظر شیخ روزبهان بقلی در مورد علم‌الاسماء و خلافت انسان»، «نظر ملاعبدالله زنوزی در باب اسماء و صفات حق». چاپ نخست این اثر در سال 1375 به اهتمام انتشارات اهل قلم، صورت گرفته است.

6. معاد از دیدگاه حکیم مدرس زنوزی

مبحث اصلی‌ای که در این کتاب مورد طرح و تحقیق قرار گرفته، «مسئله‌ی معاد» از منظر حکیم آقاعلی مدرس زنوزی است. حکیم زنوزی در دو کتاب «سبیل‌الرشاد» (به زبان عربی) و «بدایع الحکم» (به زبان فارسی)، موضع خود را درباره‌ی مسئله‌ی معاد بیان کرده است. استاد دینانی در کتاب حاضر، برپایه‌ی دو نوشته‌ی فوق از آقاعلی مدرس، به تحلیل آرای این اندیشمند دوران قاجار پرداخته است. دینانی معتقد است تنها کسی که پس از صدرالمتألهین در مورد معاد جسمانی دست به ابتکار زده و نظریه‌ی جدیدی ارائه نموده، حکیم بزرگ آقاعلی مدرس زنوزی است. آنچه نظریه‌ی این حکیم را در باب معاد جسمانی از سایر نظریه‌ها ممتاز و مشخص می‌سازد، این است که در مورد تعلق نفس به بدن، وی بدن را به سوی نفس راجع می‌داند، نه نفس را به سوی بدن.
مؤلف در این اثر، طی مقدمه و پیش‌گفتاری نسبتاً بلند و روشنگر، به طرح پاسخ‌ها و نظر حکیم زنوزی درباره‌ی معاد پرداخته است. کتاب علاوه بر دیدگاه‌های حکیم زنوزی، به آرای بزرگانی همچون ابن‌سینا، غزالی، خیام، ابن‌عربی، ملاصدرا و دیگران نیز پرداخته است.

این اثر در چاپ نخست خود در سال 1367، عنوان «معاد از نظر حکیم زنوزی» را بر پیشانی خود داشت، اما در ویراست جدید کتاب در سال 1391، پس از نگارش مقدمه‌ای جدید توسط نویسنده مشتمل بر بررسی افکار دیگر اندیشمندان مسلمان در باب معاد، به پیشنهاد ناشر، از عنوان فراگیرتر «معاد» بهره گرفته است.
برخی از فصول کتاب عبارت‌اند از: «نفس و بدن»، «مسئله‌ی کمون و بروز»، «مسئله‌ی قوس نزول و صعود»، «حیات عالم آخرت»، «درک حقیقت معاد»، «معرفت به حق و اسماء و صفات الهی» و «ظهور اسماء و صفات حق در مظاهر».

7. درخشش ابن‌رشد در حکمت مشاء

نویسنده در این اثر بر آن بوده است تا اندیشه‌های فلسفی ابن رشد را در پرتو رویارویی وی با اندیشمندان پیشین به ویژه ابونصر فارابی، ابن‌سینا، ابوحامد غزالی و ابن باجه تبیین نماید. این تبیین عمدتاً برپایه‌ی نگارش‌های مستقل ابن رشد صورت گرفته و در جهت بررسی مواضع او در تفسیر آثار ارسطو، به پژوهش‌های محققان معاصر نیز استناد شده است.
نظر به اینکه ازدیدگاه دکتر دینانی، ابن‌رشد در میان فلاسفه‌ی ایرانی از کمترین موقعیت برخوردار بوده و در مدت حدود هشت قرن که از وفات ابن‌رشد می‌گذرد، حتی یک کتاب به زبان فارسی درباره‌ی فلسفه‌ی او نوشته نشده است، ایشان تصمیم گرفتند تا به بررسی تفصیلی اندیشه‌های ابن‌رشد بپردازند و اولین اثر درباره فلسفه و آرای او را به زبان فارسی به رشته‌ی تحریر درآورند. دکتر دینانی یکی از اهداف نگارش این کتاب را آشنا ساختن مردم فارسی زبان و علاقه‌مند به فلسفه، با آثار و اندیشه‌های فیلسوفی که در جهان به عنوان مدافع فلسفه شهرت یافته، ذکر نموده است. در پایان، مؤلف به این نتیجه رسیده است که دفاع از فلسفه در آثار ابن رشد، جز دفاع کردن از طرز تفکر ارسطو، چیز دیگری نیست و به همین جهت، می‌توان گفت در فضای فرهنگ اسلامی، این ابن‌رشد است که باید او را فقط یک فیلسوف مشایی به شمار آورد. این کتاب در چهارده فصل سامان یافته که برخی از آن‌ها به شرح ذیل است: «پرتو اندیشه‌های ابن‌رشد و ابن‌سینا در آثار فلسفی قرون وسطایی مغرب زمین»، «حقیقت دوگانه یا دوگونه برداشت از حقیقت یگانه؟»، «دشمن سرسخت متکلمان پای خود را جای پای آنان می‌گذارد»، «ابن‌رشد در مقام جمع و توفیق میان فقه و فلسفه»، «جنجالی‌ترین مسئله‌ی مورد اختلاف میان ابن‌سینا و ابن‌رشد»، «ابن‌رشد و اثبات صانع در دو دلیل عنایت و اختراع»، «جایگاه ابن‌رشد در باب عقل» و «ویژگی روش ابن‌رشد در تفسیر فلسفه‌ی ارسطو». چاپ نخست این کتاب به کوشش انتشارات «طرح نو» در سال 1384 انجام گرفت و ویراست جدید آن با نگارش مقدمه‌ای جدید از نویسنده در سال 1389، در نشر علم، به چاپ رسید.

8. قواعد کلی فلسفی در فلسفه‌ی اسلامی

زمینه‌ی اصلی نگارش این اثر را باید در پژوهش‌های دکتر دینانی هنگام نگارش پایان‌نامه‌ی کارشناسی ارشد (بررسی قاعده‌ی الواحد) و رساله‌ی دکترا (بررسی پنجاه قاعده‌ی فلسفی در فلسفه‌ی اسلامی) دانست بعداً به همت ایشان، صد قاعده‌ی فلسفی در فلسفه‌ی اسلامی به نگارش در می‌آید که در نهایت، آنچه اکنون در اختیار علاقه‌مندان به این پژوهش‌ها قرار دارد، دو مجلد و شامل صدوپنجاه قاعده‌ی فلسفی است.
برخی از قواعد مهم که در این کتاب بررسی شده است عبارت‌اند از: انتقال الاعراض محال، قاعده‌ی امکان اشرف، کل ازلی لایمکن أن یفسد، ما لا اول‌له‌لاآخرله، تخلف المعلول عن العله‌التامه محال، توارد العلتین علی معلول واحد محال، محکم الأمثال فی ما یجوز و فی مالا یجوز واحد، کل حادث مسبوق بالماده، الشیء لایعدم بذاته، الشیء مالم یتشخص لم یوجد، کل ما بالعرض لابد أن ینتهی إلی ما بالذات، کل عاقل یجب أن یکون مجرداً عن الماده، کل متحرک فله محرک غیره، الحرکه لاتقع فی‌الآن و غیره.

روش کار استاد دینانی در این کتاب بدین صورت است که در ابتدا به تبیین مفاد و معنای یک قاعده می‌پردازند و در ادامه به واضع آن قاعده و سیر تاریخی آن در میان فلاسفه اشاره می‌کنند و همچنین براهینی که له یا علیه قاعده‌ای مطرح شده را نیز تبیین می‌کنند. یکی از ویژگی‌های جالب و مهم کتاب آن است که نویسنده تنها به بیان این قواعد از نظرگاه فلاسفه و دفاع از آن‌ها اکتفا نمی‌کند، بلکه در مواردی که برخی از فیلسوفان با متکلمین منکر قاعده‌ای بوده، و بر ابطال آن برهانی را اقامه کرده‌اند، ادله‌ی مخالفین را نیز تبیین می‌کند تا خواننده به طور کامل در جریان نظرات موافقین و مخالفین اصل فلسفی مذکور قرار گیرد.
استاددینانی خود در مورد این اثرشان چنین می‌گویند: «اگر از من بپرسید مهمترین اثرتان پس از گذشت این سالها چیست، من مهمترین تألیفم را نخستین اثرم یعنی کتاب قواعد کلی فلسفی در فلسفه‌ی اسلام میدانم. به نظرم این کتاب برای دانشجویان فلسفه‌ی اسلامی و بهتر بگویم برای تمام علاقه‌مندان به فلسفه مفید است.» این اثر در ابتدا به سال 1365 در سه جلد از سوی مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی انتشار یافت و سپس توسط انتشارات پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، در سال 1380، در دو جلد چاپ شد.

9. وجود رابط و مستقل

از دیدگاه دکتر دینانی، «حقیقت ربط در جهان یک واقعیت است که به هیچ‌وجه نمیتوان آن را مورد انکار قرارداد. آنچه در این باب میتواند مورد بحث و گفت‌وگو واقع شود این است که ماهیت ربط چیست و چگونه میتوان آن را مورد شناسایی قرار داد؟» استاد دینانی با بیان این مطلب، پژوهش خود در باب «وجود رابط و مستقل در فلسفه‌ی اسلامی» را آغاز کرده است. او در بررسی کوتاه خود در این کتاب، آثار فلاسفه‌ی بزرگ اسلامی را از فارابی تا علامه طباطبایی مورد مطالعه قرار داده و هر جا که مناسب دیده، به برخی از مکتب‌های جدید فلسفی غرب نیز اشاره نموده است.
ایشان در پیش‌گفتار کتاب، پیش از آنکه به «مسئله‌ی ربط» و اهمیت آن بپردازد، به عنوان مقدمه‌ای در جهت تقویت به اصل بحث، موضوع «قانون» را پیش می‌کشد تا برای خواننده روشن سازد که ما در زندگی روزانه‌ی خود با اموری سروکار داریم که در عین نامحسوس و غیرمادی بودنشان، وجود و تحقق دارند و تمام زندگی ما بسته به آن‌هاست و هیچ کس نمی‌تواند حضور جدی آن‌ها را در زندگی انکار کند. یکی از این امور معقول، اما در عین حال موجود و تأثیرگذار، «قانون» است که کسی نمی‌تواند آن را امری موهوم، خیالی و بی‌اثر بپندارد. وجود رابط هم از همین سنخ امور است.

کتاب وجود رابط و مستقل، مشتمل بر یک پیش گفتار، یک مقدمه و سی و پنج فصل است. برخی از فصول این کتاب به شرح ذیل است: «وجود رابط و مستقل»، «علم حضوری»، «هستی و حضور»، «ابن‌سینا و انسان معلق در فضا»، «خودآگاهی از دیدگاه سهروردی»، «علم تعریف‌پذیر نیست»، «فلسفه‌های وجودی یا قیام ظهوری»، «اشاعره و عدم بقای اعراض»، جهان ذهن یا جایگاه تفصیل»، «آیا هستی رابط و هستی مستقل با یکدیگر متباین می‌باشد؟» و «وضع ودلالت».
چاپ نخست این اثر در سال 1362، توسط شرکت سهامی انتشار، در تهران انجام شده است. در ویرایش جدید این کتاب که به اهتمام مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران در سال 1383 چاپ شده، فصل سی و پنجم با عنوان «فلاسفه‌ی مغرب، جهان اسلام و معنی کلی یا وجود رابط» از سوی مؤلف افزوده شده است.

10. سخن ابن‌سینا و بیان بهمنیار

در این کتاب، مؤلف کوشش نموده تا به تبیین آرای ابن‌سینا برپایه‌ی دو کتاب «التعلیقات» و «المباحثات»، و نیز اندیشه‌های بهمنیاربن مرزبان براساس کتاب «التحصیل» وی از منظر شناخت‌شناسی بپردازد. از نظر استاد دینانی، بهمنیار در عین تأثیرپذیری فراوان از استاد خود ابن‌سینا، فیلسوفی آزاداندیش است و در خلال مباحث فلسفی، هرگز استقلال فکر و اندیشه‌ی خود را از دست نمی‌دهد.او در عین احترام زیادی که برای استاد خود قائل است، در برخی موارد با ابن‌سینا همراهی ندارد و دیدگاه خاص خود را بیان می‌کند. به باور استاد دینانی، بهمنیار هر چند تا حدزیادی وامدار ابن‌سیناست، او را باید فیلسوفی صاحب سبک دانست.

نویسنده در مقدمه‌ی این کتاب، ضمن بیان ارزش والای ابن‌سینا در فلسفه، تفاوت او با ارسطو اشاره کرده و بیان نموده که به شمار آوردن وی به عنوان یکی از شارحان ارسطو به دور از انصاف است و کتاب «الإنصاف» را «که در حمله‌ی مسعود غزنوی از بین رفته، اما به مفاد آن در کتب دیگر ابن‌سینا مثل «المباحثات» اشاره شده) شاهد این ادعا دانسته است. استاد دینانی این کتاب را به همراه آثار دیگری همچون مقدمه‌ی «حکمةالمشرقین»، دلیل بر رویکرد مشرقی وی دانسته است. مؤلف در ادامه، به صورت خلاصه به بیان اهم مطالب فلسفه‌ی ابن‌سینا پرداخته و سپس کتب و شاگردان او را معرفی نموده است. در نهایت، بهمنیار به عنوان برجسته‌ترین شاگرد وی شناخته می‌شود که نویسنده البته اثر او، یعنی «التحصیل» را بیان اندیشه‌های استادش می‌داند. این اثر مشتمل بر هفده عنوان است که اهم آن‌ها عبارت است از: «جایگاه ادراک و شناخت در اندیشه‌ی ابن‌سینا»، «صرف حقیقت یا حقیقت صرف»، «آیا می‌توانیم بدون تخیل، تعقل کنیم؟»، «آیا ادراک زمان در خود زمان انجام می‌پذیرد؟»، «عقل جز ادراک عقلی چیز دیگری نیست»، «علم به شیء از طریق اسباب آن کلی است»، «در نظر ابن‌سینا جسم فقط شرط وجود نفس به شمار می‌رود»، «قوی‌ترین و ضعیف‌ترین موجود»، «اثبات مبدأ مشترک در علوم طبیعی امکان‌پذیر نیست»، «آیا شوق همان ادراک است؟»، «تفاوت میان کل و کلی»، «لوازم یا صفات؟» و «جز ماده پنج چیز دیگری مانع تعقل نیست».
کتاب «سخن ابن‌سینا و بیان بهمنیار» به سال 1391 و با همت مؤسسه‌ی پژوهشی حکمت و فلسفه‌ی ایران منتشر شده است.

پی‌نوشت‌:

1. کارشناس ارشد فلسفه‌ی اسلامی دانشگاه اصفهان