مقدمه:
یکی از گنجینههای (= موزههای) تاریخی کشورمان که در محل کاخ و بنای چهلستون (1) اصفهان قرار دارد، دربردارنده مجموعهای ارزشمند از آثار تاریخی و هنری ایران اسلامی است.
هر کدام از این آثار و اشیا سند گویایی از فرهنگ و تمدن غنی و پویای اسلامی و ایرانی است و قرآن و اشیای وقفی، بخشی از آثار قابل توجهی است که در این گنجینه نگهداری می شود.
روزانه صدها تن از جهانگردان، هموطنان و هنردوستان علاقهمند ضمن بازدید از بنای چهلستون، از این گنجینه نیز دیدن میکنند. در این نوشته کوشیدهایم بهگونه اجمالی این اشیا را معرفی کنیم:
در ذیل دو صفحه مربوط به سوره ماعون دستنوشتههایی به خط شکسته تحریری به این شرح نوشته شده است که نشان میدهد به این قرآن و زیارت آن در دورانهای پیش عنایت ویژهای بذل میشده است.
در حاشیه زیر صفحه انتهای سوره ماعون نوشته شده است:
«به تاریخ شهر شوالالمکرم 1334 که من در سن پنجاه و هشتساله بودم و به حکومت فارس متشرفم در چهلستون توی تالار به زیارت این قرآن مجید مشرف شدم .
و در همین سال حکومت اصفهان با حضرت مستطاب والا عینالسلطنة و برای یادگار با حضور آقای یمینالسلطنة، پسر حضرت اقدس والا، ظلالسلطان، و اخوان کرام ایشان این تاریخ نوشته شده است که باقی بماند. عبدالحسین فرمانآرا»
و در زیر صفحه مقابل (صفحه سرلوح سوره ماعون) ظاهرا با همان خط آمده است:
«بعد از چهار سال و چند ماه ایالت(4) فارس که از شیراز به اصفهان مراجعه و بحمداللّه آن مملکت آشفته و بهمریخته را در مدت ایالت خود منظم و اهالی را از مجاعه و قحطی خلاصی و موفقیتهای کاملی حاصل نمودم، در محرم سنه 1339 به واسطه خستگی استعفا دادم،
در تاریخ 29 صفر 1339 در زمان حکومت جناب مستطاب اجل اکرم آقای نصیرخان، سردار جنگ بختیاری، که در باغ نو منزل داشتم، به اتفاق حضرت اشرف والا شاهزادهاسمعیل میرزا معتمدالدوله دوباره به زیارت این قرآن مجید نائل شده و در خدمت حضرت حکمران و حضرت والا، شاهزاده معتمدالدوله این مختصر را برای یادگاری در مقابل یادگار اجل نوشتم.»
برای آگاهی بیشتر در این زمینه نک: رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، انتشارات انجمن آثار ملی، شماره پیدرپی 101، ص357. ضمنا به گفته دکتر هنرفر این مجموعه در یک صندوقچه، احتمالاً تا اوایل دوره پهلوی در دریچهای که بالای محراب مسجد شاه [امام کنونی] اصفهان قرار دارد نگهداری میشده است.
و در حاشیهای دیگر:
«این بنده فعلاً که 4 رجب 1337 است از شیراز به واسطه بیمهری حضرت والا فرمانفرما احضار به تهران شده و برای زیارت بزرگترین کتاب آسمانی در عمارت چهلستون آمده و برای یادگار نوشته شد. ثقةالاسلام شیرازی»
2. قرآن کریم به خط کوفی با نقطهگ ذاری و اعراب ابوالاسود دوئلی به خط ابوالبرکات محمد، متعلق به سده چهارم هجری، که آخر آن به خط نسخ به این جمله مزین شده است:
«کتبه علی ابن الحسین امام زینالعابدین، علیهالسلام» این قرآن مشتمل است بر 288 ورق و 17 سطر در هر صفحه، با جلد تیماج به طول 36 و عرض 5/ 27 سانتیمتر (شماره ثبت 100) [تصویر شماره 2]
بنا بر اسناد موجود این دو قرآن به اضافه رونوشت فرمانی از حضرت علی بن ابیطالب(ع) در «دیر حزقیل» به طول 6 متر و 87 سانتیمتر و عرض 5/ 35 سانتیمتر که به خط کوفی روی پوست آهو نقش بسته و در مورد آزادی ادیان و بویژه در مورد نصاری است (5)
و نیز خرقهای متعلق به شیخ صفی که آن نیز هماکنون متعلق به این گنجینه است و در محفظهای کوچک، روی سردر ورودی کاخ نگهداری میشده است. در 1306هـ.ش یکی از هنرمندان بزرگ اصفهانی صندوقچهای را به منظور حفظ و نگهداری اشیای یادشده ساخته است (6)
3. کلام اللّه مجید به خط نسخ حسن خوانساری و تذهیب عمل محمد مذهّبباشی مربوط به سده 13هـ.ق این قرآن با ترجمه و تذهیب سرلوح و تذهیب سر سورهها و سیزده سطر در هر صفحه و مجدول بر کاغذ خانبالغ و با جلد لاکی، زرافشان با طول 27 سانتیمتر و عرض 5/ 17 سانتیمتر در 496 برگ متعلق در این گنجینه نگهداری میشود.
این قرآن وقف است واقف آن آغاعنبر و وقفنامه آن بر صفحه مستقلی به خط نسخ بسیار زیبا قبل از آغاز سوره حمد به این شرح آمده است:
«بسماللّه الرحمن الرحیم، الحمداللّه الواقف علی الضمایر المطلع علی السرائر والصلوة والسلام علی/ محمد و آله اصحاب المناقب والمفاخر و بعد وقف مخلّد شرعی و حبس/ مؤبّد ملّی شد حسب الفرموده عالیجاه رفیع جایگاه عزت و سعادت/ پناه تقوی و توفیق انتباه تشرع و تورع اکتناه تقدس و تدین/ دستگاه مقرب الخاقانی محرم حریم حرم محترم سلطانی الموفق بتوفیقات/ اللّه الاحد الاکبر، آغاعنبر، این جلد کلاماللّه را بر شیعه اثناعشریه/ و تولیت آن را مفوض نمود بسرکار شریعتمدار جناب مستطاب حقایق و دقایق/ نصاب فضایل و خصایل ایاب، قدوةالمحققین اسوةالمدققین عمدة/ المجتهدین عونالاسلام والمسلمین احکمالاساطین و اعظمالبراهین/ مروّجالدین الحاج محمدجعفر، و بعد از حیات متولّی معظمالیه باتقی اولاد/ ذکور و بعد از آن باتقی از ذکور اولاد ذکور و هکذا نسلاً بعد نسل و چنانچه/ العیاذ باللّه اولاد ذکور منقرض شوند یا آنکه موصوف بصفة تقوی نباشند/ تولیت آن مفوض است بمجتهد جامعالشرائط. (شماره ثبت 496) [تصویر شماره 3]
4. قرآن کریم به خط نسخ محمدتقی بن محمد دزفولی مربوط به سده یازدهم هجری با کاغذ خانبالغ به طول 5/ 25 و عرض 5/ 17 سانتیمتر در 884 ورق با تذهیب سرلوح و تذهیب سر سورهها مجدول و ده سطر در هر صفحه، وقفنامه این قرآن که در 20 شهر ذیقعدةالحرام 1136 نوشته شده و قبل از آغاز قرآن نوشته شده است، ناقص و بخش عمدهای از آن از بین رفته است. بر سطر پایانی این وقفنامه آمده است: «بجهة وقف نامجه قلمی شد فی 20 شهر ذیقعدةالحرام من شهور سنة ست و ثلثین... [بعد مأة و] الف 1136 من الهجرة النبویة.»
هرچند مهر پایانی وقفنامه و نیز نام واقف از بین رفته، اما نام متولی «آقاثریا غلام خاصه شریعه» باقیمانده است [تصویر شماره 4]
5. قرآن کریم کوچک با جلد گل و مرغ ـ لاکی با تذهیب سر سورهها و سرلوح تمام تذهیب، مجدول، به خط نسخ در 212 برگ به تاریخ کتابت 1236 هجری به طول حدود 18 سانتیمتر و عرض تقریبی 5/ 11 سانتیمتر [تصویر شماره 5]
6. سه جفت در بسیار ارزشمند موقوفه آستانه شیخ
صفیالدین اردبیلی، جدّ شاهان صفوی، که سالها پیش به کاخ چهلستون منتقل شده است. یکی از آنها به خاتم بسیار ظریف مربوط به دوران صفوی با طرحهای هندسی آراسته شده و بر دو لنگه آن در چهار قاب لوزی 5/ 2ضربدر5/ 2 سانتیمتر مربع به صورت بسیار ظریف و زیبایی دعای «یا من هو بمن رجاه کریم (7)» به خط بنّایی (= معقلی) سیاه در زمینه سفید عاج خاتمکاری شده است طول این در 180 و عرض آن 110 سانتیمتر و شماره ثبت آن در موزه 75 میباشد.
دومین و سومین در نیز که از مجموعه موقوفات آستانه شیخ صفی است به صنعت ماهرانه منبت آراسته شده است. طول و عرض در بزرگتر 90ضربدر184 سانتیمتر مربع و دیگری 94ضربدر152سانتیمتر مربع میباشد که به شمارههای 70 و 71 به ثبت رسیده است.
بر بالای لنگه راست در بزرگتر در یک قاب مستطیلشکل بیت:
گشاده باد بدولت همیشه این درگاه
بحق اشهدان لا اله الا اللّه
و بر بالای لنگه سمت چپ آن این بیت:
دیده روشن از سجود خاک این در شد مرا
شکرها کردم که این دولت میسر شد مرا
به خط نسخ به طرز زیبایی کندهکاری شده و دیگر قسمتهای این در به نقشهای کندهکاریشده بسیار چشمنوازی آراسته شده است.بر روی دو لنگه در دیگر این چهار عبارت، در چهار قاب مستطیل به طول و عرض 21 و 7 /12سانتیمتربه خط ثلث کندهکاری شده است:
اللّه مفتحالابواب/ والیه المرجع والماب [بالای لنگه راست و چپ] و عمل علی ابن لباسانی صوفی تجا [؟]/ تحریرا فی خمس عشر و تسعمائه [پایین لنگه راست و چپ]
و بر دماغه عمودی وسط در، این عبارت به خط نسخ به صورت عمودی نوشته و کندهکاری شده که بیانگر نام اهداکننده آن بوده و قسمتهایی از آن بر اثر اصطکاک از بین رفته و ریخته است: «صاحب خیر استاد محمود... استاد... آهنگر دماوندی عاقبت بخیر باد».
7. یک عدد قفل فولادی بزرگ به طول 5/ 27 سانتیمتر و عرض 15 سانتیمتر مربوط به سده سیزدهم هجری که بر آن با این عبارت به وقفی بودن آن اشاره شده است: «وقف امامزاده اسمعیل نمود. طمعکننده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود. سنه 1249 (شماره ثبت: 129) [تصویر شماره 6]
8. دو عدد گلدان بسیار زیبا با لعاب و زمینه سفیدرنگ مربوط به دوران صفوی به شمارههای ثبت 5 و 34 که روی بدنه آن «وقف مسجد جامع عباسی دارالسلطنه اصفهان» نقش بسته است و زیر آن پنجبار کلمه «وقف» دور هر گلدان تکرار شده است.
در این گنجینه سه وقفنامه سنگی وجود دارد که در مرمت و تعمیر بافت معماری و آثار باستانی شهر اصفهان به دست آمده و اکنون به گنجینه چهلستون انتقال یافته است. یکی از سه وقفنامه متعلق به مسجدی است موسوم به «درب طوقچی» و «مزار سلطاناسد» که در آن موقوفاتی که بر مسجد مزبور وقف شده ذکر گردیده است.
کتیبه لوح مزبور که به خط نستعلیق برجسته بر سنگ پارسی نوشته شده از بالا به پایین تدریجا ترکیبی فشردهتر میگیرد؛ تا جایی که در لوحی سنگی به طول 20/ 1 متر و عرض 90 سانتیمتر و قطر 10 سانتیمتر متن وقفنامهای طولانی را دربرمیگیرد.
به نوشته دکتر هنرفر این کتیبه در زمان نگارش کتاب نفیس ایشان در محل اداره فرهنگ اصفهان واقع در تالار اشرف نصب بوده و سالها پیش از آن از محل اصلی خود در طوقچی و مجاورت مقبره سلطاناسد به منظور محافظت، به محل یادشده منتقل
شده بوده است. این لوح در حال حاضر در اختیار گنجینه چهلستون است و چنانکه از متن کتیبه به دست میآید، در دوره شاهصفی (1052ـ 1038هـ.ق)
شخصی به نام حاجی یاربیک صباغ، مسجدی ساخته و دکانهایی بر آن وقف کرده که درآمد حاصله از آنها را به ده قسمت تقسیم کنند و سه قسمت آن را صرف تعمیر و روشنایی مزار سلطاناسد، واقع در محله طوقچی اصفهان، کنند و بقیه را صرف تعمیر و روشنایی و مصارف دیگر مسجد بنمایند.
کتیبه لوح مزبور بنا به نقل کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان به شرح زیر است (رسمالخط کتیبه به همانگونه که هست حفظ شده است):
«غرض نقشی است کز ما باز ماند (1044) که هستی را نمیبینم بقایی/
مگر صاحبدلی روزی برحمت (من شهور) کند در کار درویشان دعایی/
در زمان دولت خاقان جمشیدرای سکندرصولت و سلطان فریدونفرّ داراحشمت/ ابوالمظفر معزالدوله و عز نصرة سلطان شاهصفی الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان، خلداللّه ملکه ابدا، توفیق رفیق/ حال و قرین آمال کهفالحاج والمعتمدین و زایر رسولالثقلین حاجی یاربیک صباغ گشته، احداث مسجدی قویمالبنیان/
سلیمالارکان که نموده بود، باتمام رسانید، واقع در جنب شارع درب طوقچی و بضلع شرقی و خالصا مخلصا لوجهاللّه وقف نمود بر مسجد مزبور/ همگی و تمامی چهار باب دکان که یکی بقّالیست و همه بدان مربوط است که احداث کرده واقف مشارالیه درست مقابل مسجد مزبور بضلع غربی که در/ وقفنامه ثبت است.
و همگی و جملگی یکباب خانه معیّنه واقعه در جنب مسجد مزبور و همگی تمامی یکدر خانه واقعه در سکه باب التبریزیه/ مشهور بخانه فتحاللّه نساج بحدودی که در وقفنامه مسطور است و همگی و تمامی اعیان و عمارت دو در دکان معینه یکی صبّاغی و یکی علاّفی که واقف/ مزبور، خود احداث نموده در عرصه معینه که وقف است.
بر مزار، کثیرالانوار سلطاناسد بن جنید متصل بیکدیگر واقع در محله طوقچی مزبور بحدی که در وقفنامه/ مذکور است، اثاث آلات و ادوات و خم صباغی و غیره که وقف نموده بر مسجد مزبور و مزار مذکور و در وقفنامه شرط نموده که آنچه بعلة نفع و اجاره عرصه مزبور و اعیان و اشیاء مذکور/
بهمرسد منقسم بده قسمت نموده سه قسمت آنرا صرف تعمیر و روشنایی مزار سلطاناسد مزبور نموده تتمه را صرف تعمیر و روشنایی و غیره مسجد مزبور نمایند بشروط واقف/.»
دنباله این کتیبه با خط نستعلیق به صورتی بسیار ریزتر و فشردهتر در دو حاشیه طرفین لوح سنگی به شرح زیر حجّاری شده است:چ
«چون تولیت موقوفات مزبور مادامالحیات متعلق بواقف مشارالیه و بعد از آن اولاد او و از دیوانالصداره و ناظران و متصدیان اوقاف اجاره نودساله نموده بود، خانه بابالتبریزیه را بجهة سکنای اولاد خود مشروط بآنکه بعد از اخراجات تعمیر خانه مزبور آنچه از/
وجه اجاره باقی ماند صرف تعمیر فرش و روشنایی مسجد مزبور نماید باز بهمین دستور تولیت خانه مزبور متعلق است باولاد واقف مشارالیه که بعد از تعمیر خانه مزبوره آنچه زائد باشد بشرط واقف صرف تعمیر فرش و روشنایی
مسجد مزبور نمایند تغییر دهند بلعنت خدا و نفرین رسول گرفتار باد./»(8)
وقفنامه دوم متعلق به مدرسهای است موسوم به آقاکافور که در زمان شاهعباس دوم (1077ـ1052هـ.ق) ساخته شده و در حال حاضر بجز این کتیبه سنگی مربوط به سردر مدرسه،
اثری از آن بر جای نیست. دکتر هنرفر در کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان به نقل از سفرنامه شاردن، سیاح فرانسوی، مینویسد: «رو به سمت شمال به مدرسه موسوم به مدرسه آقاکافور میرسیم. این شخص یکی از خواجگان دربار و محافظ خزاین و جواهرات سلطنتی بود.»
شاردن شخصا با او ملاقاتها و برخوردهایی داشته است. این کتیبه نفیس به خط خوش نستعلیق مرحوم محمدرضا امامی میباشد که بر سنگ مرمر به صورت برجسته حجّاری شده است.
متن این کتیبه قوسی (محرابی) شکل که ارتفاع قاعده آن تا رأس 197 و طول قوس آن 110 و قاعده آن 88 سانتیمتر میباشد به این شرح است: «در زمان دولت نواب کامیاب سپهر/ رکاب اشرف اقدس ارفع همایونشاهی، مروج مذهب بحقّ حضرات ائمه معصومین، صلواتاللّه علیهم اجمعین، السلطان بن السلطان/
بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان شاهعباس الثانی الصفوی الموسوی بهادرخان، خلّداللّه ملکه و سلطانه/
و افاض علی العالمین برّه و احسانه، کمترین این آستان حاجی کافور صاحبجمع خزاین عامره خالصا للّه و مخلصا لوجهه بنای این مدرسه عالیه کرد و وقف بر طلبه علوم/ دینیه اثناعشریه نمود که طلبه علوم دینیه اثنیعشریه در محل مزبور سکنی نموده بافاده و استفاده علوم دینیه و معارف یقینیه مشغول شوند، باشد که ثواب آن بروح پرفتوح حضرات/ ائمه معصومین، صلواتاللّه علیهم اجمعین، و بروزگار فرخنده آثار صاحبقران ثانی عاید گردد. بحقّالنبی و آله. فی شهر ربیعالثانی سنة تسع و تسعین و الف کتبه محمدرضا الامامی./»
بنا به نوشته دکتر
هنرفر این کتیبه در زمان نگارش کتاب ایشان در یکی از ایوانهای کوچک مسجد خان در محله دارالبطیخ (احمدآباد فعلی) بهطور موقت نصب بوده است (9).
و سرانجام وقفنامه سوم بر سنگی مرمرین مرغوب به طول 125 و عرض 82 و قطر 9 سانتیمتر در هشت سطر به خط ثلث استوار و زیبای محمدمؤمن الحسینی الکربلائی (10) به صورتی بسیار انبوه نوشته و حجّاری شده است.
این لوح، وقفنامه رباطی است در منطقهای موسوم به «امنآباد» مشهور به «جلوگیر» که از پیشینه آن و همچنین این لوح اطلاعی در دسترس نداریم. متن کتیبه این لوح که «بسماللّه» آن در زمینهای قوسیشکل نوشته شده به شرح زیر است:
«بسماللّه الرحمن الرحیم/ الحمدللّه الواقف علی الضمائر والمطلع علی السرائر والصلوة علی محمد و آله المعصومین/ من دنس الذنوب والعیوب، و اما بعد وقف فی سبیلاللّه نمود رباط خجسته مبانی امنآباد مشهور بجلوگیر/
را بحضرت خاتمالانبیاء محمد، صلیاللّه علیه و آله، و حضرت امیرالمؤمنین و بامجاد اولاد آنحضرت نواب مستطاب/ فلکجناب معلّیالقاب قمررکاب خورشیداحتجاب، ناموسالعالمین، عصمة الدنیا والدین والده ماجده نواب طوبی آشیان اقدس/ مکان، نوّراللّه مضجعه، که زوّار و مترددین و قوافل و نزل سکنی نمایند و ثواب آنرا به روح مطهر حضرات عرش درجات/
چهارده معصوم، صلواتاللّه علیهم، و خدیجه کبری، علیهالرحمة، هبه نمود و این معنی خیرُزاده «یوم لاینفعُ مالٌ/ ولا بنون» ساخت و بتاریخ چهاردهم شهر صفر، ختم بالخیر والظفر، و سنه یکهزار و یکصد و هفت باتمام رسید.»
در کنار سمت راست سطر آخر لوح مزبور به خط ثلث ریزتر به نام کاتب اشاره شده: «کتبه محمدمؤمن الحسینی الکربلایی» و در کنار سمت چپ همان سطر به نام سنگتراش اشاره شده است: «عمل کمترین عبداللّه».
میراث جاویدان
نویسنده: سید علی اصغر میرخلف
* این مقاله در تاریخ 1402/4/5 بروز رسانی شده است.
هر کدام از این آثار و اشیا سند گویایی از فرهنگ و تمدن غنی و پویای اسلامی و ایرانی است و قرآن و اشیای وقفی، بخشی از آثار قابل توجهی است که در این گنجینه نگهداری می شود.
روزانه صدها تن از جهانگردان، هموطنان و هنردوستان علاقهمند ضمن بازدید از بنای چهلستون، از این گنجینه نیز دیدن میکنند. در این نوشته کوشیدهایم بهگونه اجمالی این اشیا را معرفی کنیم:
قرآنها و اشیاء وقفی گنجینه کاخ چهلستون
1. قسمتی از قرآن کریم روی پوست آهو به خط کوفی، به شیوه اعرابگذاری ابوالاسود دوئلی و خلیل بن احمد فراهیدی(2) روی پوست آهو به خط ضحّاک بن عجلان (3) با مُهر الحاقی، منسوب به امام حسن بن علی بن ابی طالب(ع) مشتمل بر 575 ورق به طول 42 سانتیمتر و عرض 35 سانتیمتر (به شماره ثبت 99) [تصویر شماره 1]در ذیل دو صفحه مربوط به سوره ماعون دستنوشتههایی به خط شکسته تحریری به این شرح نوشته شده است که نشان میدهد به این قرآن و زیارت آن در دورانهای پیش عنایت ویژهای بذل میشده است.
در حاشیه زیر صفحه انتهای سوره ماعون نوشته شده است:
«به تاریخ شهر شوالالمکرم 1334 که من در سن پنجاه و هشتساله بودم و به حکومت فارس متشرفم در چهلستون توی تالار به زیارت این قرآن مجید مشرف شدم .
و در همین سال حکومت اصفهان با حضرت مستطاب والا عینالسلطنة و برای یادگار با حضور آقای یمینالسلطنة، پسر حضرت اقدس والا، ظلالسلطان، و اخوان کرام ایشان این تاریخ نوشته شده است که باقی بماند. عبدالحسین فرمانآرا»
و در زیر صفحه مقابل (صفحه سرلوح سوره ماعون) ظاهرا با همان خط آمده است:
«بعد از چهار سال و چند ماه ایالت(4) فارس که از شیراز به اصفهان مراجعه و بحمداللّه آن مملکت آشفته و بهمریخته را در مدت ایالت خود منظم و اهالی را از مجاعه و قحطی خلاصی و موفقیتهای کاملی حاصل نمودم، در محرم سنه 1339 به واسطه خستگی استعفا دادم،
در تاریخ 29 صفر 1339 در زمان حکومت جناب مستطاب اجل اکرم آقای نصیرخان، سردار جنگ بختیاری، که در باغ نو منزل داشتم، به اتفاق حضرت اشرف والا شاهزادهاسمعیل میرزا معتمدالدوله دوباره به زیارت این قرآن مجید نائل شده و در خدمت حضرت حکمران و حضرت والا، شاهزاده معتمدالدوله این مختصر را برای یادگاری در مقابل یادگار اجل نوشتم.»
برای آگاهی بیشتر در این زمینه نک: رفیعی مهرآبادی، ابوالقاسم، آثار ملی اصفهان، انتشارات انجمن آثار ملی، شماره پیدرپی 101، ص357. ضمنا به گفته دکتر هنرفر این مجموعه در یک صندوقچه، احتمالاً تا اوایل دوره پهلوی در دریچهای که بالای محراب مسجد شاه [امام کنونی] اصفهان قرار دارد نگهداری میشده است.
و در حاشیهای دیگر:
«این بنده فعلاً که 4 رجب 1337 است از شیراز به واسطه بیمهری حضرت والا فرمانفرما احضار به تهران شده و برای زیارت بزرگترین کتاب آسمانی در عمارت چهلستون آمده و برای یادگار نوشته شد. ثقةالاسلام شیرازی»
2. قرآن کریم به خط کوفی با نقطهگ ذاری و اعراب ابوالاسود دوئلی به خط ابوالبرکات محمد، متعلق به سده چهارم هجری، که آخر آن به خط نسخ به این جمله مزین شده است:
«کتبه علی ابن الحسین امام زینالعابدین، علیهالسلام» این قرآن مشتمل است بر 288 ورق و 17 سطر در هر صفحه، با جلد تیماج به طول 36 و عرض 5/ 27 سانتیمتر (شماره ثبت 100) [تصویر شماره 2]
بنا بر اسناد موجود این دو قرآن به اضافه رونوشت فرمانی از حضرت علی بن ابیطالب(ع) در «دیر حزقیل» به طول 6 متر و 87 سانتیمتر و عرض 5/ 35 سانتیمتر که به خط کوفی روی پوست آهو نقش بسته و در مورد آزادی ادیان و بویژه در مورد نصاری است (5)
و نیز خرقهای متعلق به شیخ صفی که آن نیز هماکنون متعلق به این گنجینه است و در محفظهای کوچک، روی سردر ورودی کاخ نگهداری میشده است. در 1306هـ.ش یکی از هنرمندان بزرگ اصفهانی صندوقچهای را به منظور حفظ و نگهداری اشیای یادشده ساخته است (6)
3. کلام اللّه مجید به خط نسخ حسن خوانساری و تذهیب عمل محمد مذهّبباشی مربوط به سده 13هـ.ق این قرآن با ترجمه و تذهیب سرلوح و تذهیب سر سورهها و سیزده سطر در هر صفحه و مجدول بر کاغذ خانبالغ و با جلد لاکی، زرافشان با طول 27 سانتیمتر و عرض 5/ 17 سانتیمتر در 496 برگ متعلق در این گنجینه نگهداری میشود.
این قرآن وقف است واقف آن آغاعنبر و وقفنامه آن بر صفحه مستقلی به خط نسخ بسیار زیبا قبل از آغاز سوره حمد به این شرح آمده است:
«بسماللّه الرحمن الرحیم، الحمداللّه الواقف علی الضمایر المطلع علی السرائر والصلوة والسلام علی/ محمد و آله اصحاب المناقب والمفاخر و بعد وقف مخلّد شرعی و حبس/ مؤبّد ملّی شد حسب الفرموده عالیجاه رفیع جایگاه عزت و سعادت/ پناه تقوی و توفیق انتباه تشرع و تورع اکتناه تقدس و تدین/ دستگاه مقرب الخاقانی محرم حریم حرم محترم سلطانی الموفق بتوفیقات/ اللّه الاحد الاکبر، آغاعنبر، این جلد کلاماللّه را بر شیعه اثناعشریه/ و تولیت آن را مفوض نمود بسرکار شریعتمدار جناب مستطاب حقایق و دقایق/ نصاب فضایل و خصایل ایاب، قدوةالمحققین اسوةالمدققین عمدة/ المجتهدین عونالاسلام والمسلمین احکمالاساطین و اعظمالبراهین/ مروّجالدین الحاج محمدجعفر، و بعد از حیات متولّی معظمالیه باتقی اولاد/ ذکور و بعد از آن باتقی از ذکور اولاد ذکور و هکذا نسلاً بعد نسل و چنانچه/ العیاذ باللّه اولاد ذکور منقرض شوند یا آنکه موصوف بصفة تقوی نباشند/ تولیت آن مفوض است بمجتهد جامعالشرائط. (شماره ثبت 496) [تصویر شماره 3]
4. قرآن کریم به خط نسخ محمدتقی بن محمد دزفولی مربوط به سده یازدهم هجری با کاغذ خانبالغ به طول 5/ 25 و عرض 5/ 17 سانتیمتر در 884 ورق با تذهیب سرلوح و تذهیب سر سورهها مجدول و ده سطر در هر صفحه، وقفنامه این قرآن که در 20 شهر ذیقعدةالحرام 1136 نوشته شده و قبل از آغاز قرآن نوشته شده است، ناقص و بخش عمدهای از آن از بین رفته است. بر سطر پایانی این وقفنامه آمده است: «بجهة وقف نامجه قلمی شد فی 20 شهر ذیقعدةالحرام من شهور سنة ست و ثلثین... [بعد مأة و] الف 1136 من الهجرة النبویة.»
هرچند مهر پایانی وقفنامه و نیز نام واقف از بین رفته، اما نام متولی «آقاثریا غلام خاصه شریعه» باقیمانده است [تصویر شماره 4]
5. قرآن کریم کوچک با جلد گل و مرغ ـ لاکی با تذهیب سر سورهها و سرلوح تمام تذهیب، مجدول، به خط نسخ در 212 برگ به تاریخ کتابت 1236 هجری به طول حدود 18 سانتیمتر و عرض تقریبی 5/ 11 سانتیمتر [تصویر شماره 5]
6. سه جفت در بسیار ارزشمند موقوفه آستانه شیخ
صفیالدین اردبیلی، جدّ شاهان صفوی، که سالها پیش به کاخ چهلستون منتقل شده است. یکی از آنها به خاتم بسیار ظریف مربوط به دوران صفوی با طرحهای هندسی آراسته شده و بر دو لنگه آن در چهار قاب لوزی 5/ 2ضربدر5/ 2 سانتیمتر مربع به صورت بسیار ظریف و زیبایی دعای «یا من هو بمن رجاه کریم (7)» به خط بنّایی (= معقلی) سیاه در زمینه سفید عاج خاتمکاری شده است طول این در 180 و عرض آن 110 سانتیمتر و شماره ثبت آن در موزه 75 میباشد.
دومین و سومین در نیز که از مجموعه موقوفات آستانه شیخ صفی است به صنعت ماهرانه منبت آراسته شده است. طول و عرض در بزرگتر 90ضربدر184 سانتیمتر مربع و دیگری 94ضربدر152سانتیمتر مربع میباشد که به شمارههای 70 و 71 به ثبت رسیده است.
بر بالای لنگه راست در بزرگتر در یک قاب مستطیلشکل بیت:
گشاده باد بدولت همیشه این درگاه
بحق اشهدان لا اله الا اللّه
و بر بالای لنگه سمت چپ آن این بیت:
دیده روشن از سجود خاک این در شد مرا
شکرها کردم که این دولت میسر شد مرا
به خط نسخ به طرز زیبایی کندهکاری شده و دیگر قسمتهای این در به نقشهای کندهکاریشده بسیار چشمنوازی آراسته شده است.بر روی دو لنگه در دیگر این چهار عبارت، در چهار قاب مستطیل به طول و عرض 21 و 7 /12سانتیمتربه خط ثلث کندهکاری شده است:
اللّه مفتحالابواب/ والیه المرجع والماب [بالای لنگه راست و چپ] و عمل علی ابن لباسانی صوفی تجا [؟]/ تحریرا فی خمس عشر و تسعمائه [پایین لنگه راست و چپ]
و بر دماغه عمودی وسط در، این عبارت به خط نسخ به صورت عمودی نوشته و کندهکاری شده که بیانگر نام اهداکننده آن بوده و قسمتهایی از آن بر اثر اصطکاک از بین رفته و ریخته است: «صاحب خیر استاد محمود... استاد... آهنگر دماوندی عاقبت بخیر باد».
7. یک عدد قفل فولادی بزرگ به طول 5/ 27 سانتیمتر و عرض 15 سانتیمتر مربوط به سده سیزدهم هجری که بر آن با این عبارت به وقفی بودن آن اشاره شده است: «وقف امامزاده اسمعیل نمود. طمعکننده به لعنت خدا و نفرین رسول گرفتار شود. سنه 1249 (شماره ثبت: 129) [تصویر شماره 6]
8. دو عدد گلدان بسیار زیبا با لعاب و زمینه سفیدرنگ مربوط به دوران صفوی به شمارههای ثبت 5 و 34 که روی بدنه آن «وقف مسجد جامع عباسی دارالسلطنه اصفهان» نقش بسته است و زیر آن پنجبار کلمه «وقف» دور هر گلدان تکرار شده است.
در این گنجینه سه وقفنامه سنگی وجود دارد که در مرمت و تعمیر بافت معماری و آثار باستانی شهر اصفهان به دست آمده و اکنون به گنجینه چهلستون انتقال یافته است. یکی از سه وقفنامه متعلق به مسجدی است موسوم به «درب طوقچی» و «مزار سلطاناسد» که در آن موقوفاتی که بر مسجد مزبور وقف شده ذکر گردیده است.
کتیبه لوح مزبور که به خط نستعلیق برجسته بر سنگ پارسی نوشته شده از بالا به پایین تدریجا ترکیبی فشردهتر میگیرد؛ تا جایی که در لوحی سنگی به طول 20/ 1 متر و عرض 90 سانتیمتر و قطر 10 سانتیمتر متن وقفنامهای طولانی را دربرمیگیرد.
به نوشته دکتر هنرفر این کتیبه در زمان نگارش کتاب نفیس ایشان در محل اداره فرهنگ اصفهان واقع در تالار اشرف نصب بوده و سالها پیش از آن از محل اصلی خود در طوقچی و مجاورت مقبره سلطاناسد به منظور محافظت، به محل یادشده منتقل
شده بوده است. این لوح در حال حاضر در اختیار گنجینه چهلستون است و چنانکه از متن کتیبه به دست میآید، در دوره شاهصفی (1052ـ 1038هـ.ق)
شخصی به نام حاجی یاربیک صباغ، مسجدی ساخته و دکانهایی بر آن وقف کرده که درآمد حاصله از آنها را به ده قسمت تقسیم کنند و سه قسمت آن را صرف تعمیر و روشنایی مزار سلطاناسد، واقع در محله طوقچی اصفهان، کنند و بقیه را صرف تعمیر و روشنایی و مصارف دیگر مسجد بنمایند.
کتیبه لوح مزبور بنا به نقل کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان به شرح زیر است (رسمالخط کتیبه به همانگونه که هست حفظ شده است):
«غرض نقشی است کز ما باز ماند (1044) که هستی را نمیبینم بقایی/
مگر صاحبدلی روزی برحمت (من شهور) کند در کار درویشان دعایی/
در زمان دولت خاقان جمشیدرای سکندرصولت و سلطان فریدونفرّ داراحشمت/ ابوالمظفر معزالدوله و عز نصرة سلطان شاهصفی الحسینی الموسوی الصفوی بهادرخان، خلداللّه ملکه ابدا، توفیق رفیق/ حال و قرین آمال کهفالحاج والمعتمدین و زایر رسولالثقلین حاجی یاربیک صباغ گشته، احداث مسجدی قویمالبنیان/
سلیمالارکان که نموده بود، باتمام رسانید، واقع در جنب شارع درب طوقچی و بضلع شرقی و خالصا مخلصا لوجهاللّه وقف نمود بر مسجد مزبور/ همگی و تمامی چهار باب دکان که یکی بقّالیست و همه بدان مربوط است که احداث کرده واقف مشارالیه درست مقابل مسجد مزبور بضلع غربی که در/ وقفنامه ثبت است.
و همگی و جملگی یکباب خانه معیّنه واقعه در جنب مسجد مزبور و همگی تمامی یکدر خانه واقعه در سکه باب التبریزیه/ مشهور بخانه فتحاللّه نساج بحدودی که در وقفنامه مسطور است و همگی و تمامی اعیان و عمارت دو در دکان معینه یکی صبّاغی و یکی علاّفی که واقف/ مزبور، خود احداث نموده در عرصه معینه که وقف است.
بر مزار، کثیرالانوار سلطاناسد بن جنید متصل بیکدیگر واقع در محله طوقچی مزبور بحدی که در وقفنامه/ مذکور است، اثاث آلات و ادوات و خم صباغی و غیره که وقف نموده بر مسجد مزبور و مزار مذکور و در وقفنامه شرط نموده که آنچه بعلة نفع و اجاره عرصه مزبور و اعیان و اشیاء مذکور/
بهمرسد منقسم بده قسمت نموده سه قسمت آنرا صرف تعمیر و روشنایی مزار سلطاناسد مزبور نموده تتمه را صرف تعمیر و روشنایی و غیره مسجد مزبور نمایند بشروط واقف/.»
دنباله این کتیبه با خط نستعلیق به صورتی بسیار ریزتر و فشردهتر در دو حاشیه طرفین لوح سنگی به شرح زیر حجّاری شده است:چ
«چون تولیت موقوفات مزبور مادامالحیات متعلق بواقف مشارالیه و بعد از آن اولاد او و از دیوانالصداره و ناظران و متصدیان اوقاف اجاره نودساله نموده بود، خانه بابالتبریزیه را بجهة سکنای اولاد خود مشروط بآنکه بعد از اخراجات تعمیر خانه مزبور آنچه از/
وجه اجاره باقی ماند صرف تعمیر فرش و روشنایی مسجد مزبور نماید باز بهمین دستور تولیت خانه مزبور متعلق است باولاد واقف مشارالیه که بعد از تعمیر خانه مزبوره آنچه زائد باشد بشرط واقف صرف تعمیر فرش و روشنایی
مسجد مزبور نمایند تغییر دهند بلعنت خدا و نفرین رسول گرفتار باد./»(8)
وقفنامه دوم متعلق به مدرسهای است موسوم به آقاکافور که در زمان شاهعباس دوم (1077ـ1052هـ.ق) ساخته شده و در حال حاضر بجز این کتیبه سنگی مربوط به سردر مدرسه،
اثری از آن بر جای نیست. دکتر هنرفر در کتاب گنجینه آثار تاریخی اصفهان به نقل از سفرنامه شاردن، سیاح فرانسوی، مینویسد: «رو به سمت شمال به مدرسه موسوم به مدرسه آقاکافور میرسیم. این شخص یکی از خواجگان دربار و محافظ خزاین و جواهرات سلطنتی بود.»
شاردن شخصا با او ملاقاتها و برخوردهایی داشته است. این کتیبه نفیس به خط خوش نستعلیق مرحوم محمدرضا امامی میباشد که بر سنگ مرمر به صورت برجسته حجّاری شده است.
متن این کتیبه قوسی (محرابی) شکل که ارتفاع قاعده آن تا رأس 197 و طول قوس آن 110 و قاعده آن 88 سانتیمتر میباشد به این شرح است: «در زمان دولت نواب کامیاب سپهر/ رکاب اشرف اقدس ارفع همایونشاهی، مروج مذهب بحقّ حضرات ائمه معصومین، صلواتاللّه علیهم اجمعین، السلطان بن السلطان/
بن السلطان والخاقان بن الخاقان بن الخاقان السلطان شاهعباس الثانی الصفوی الموسوی بهادرخان، خلّداللّه ملکه و سلطانه/
و افاض علی العالمین برّه و احسانه، کمترین این آستان حاجی کافور صاحبجمع خزاین عامره خالصا للّه و مخلصا لوجهه بنای این مدرسه عالیه کرد و وقف بر طلبه علوم/ دینیه اثناعشریه نمود که طلبه علوم دینیه اثنیعشریه در محل مزبور سکنی نموده بافاده و استفاده علوم دینیه و معارف یقینیه مشغول شوند، باشد که ثواب آن بروح پرفتوح حضرات/ ائمه معصومین، صلواتاللّه علیهم اجمعین، و بروزگار فرخنده آثار صاحبقران ثانی عاید گردد. بحقّالنبی و آله. فی شهر ربیعالثانی سنة تسع و تسعین و الف کتبه محمدرضا الامامی./»
بنا به نوشته دکتر
هنرفر این کتیبه در زمان نگارش کتاب ایشان در یکی از ایوانهای کوچک مسجد خان در محله دارالبطیخ (احمدآباد فعلی) بهطور موقت نصب بوده است (9).
و سرانجام وقفنامه سوم بر سنگی مرمرین مرغوب به طول 125 و عرض 82 و قطر 9 سانتیمتر در هشت سطر به خط ثلث استوار و زیبای محمدمؤمن الحسینی الکربلائی (10) به صورتی بسیار انبوه نوشته و حجّاری شده است.
این لوح، وقفنامه رباطی است در منطقهای موسوم به «امنآباد» مشهور به «جلوگیر» که از پیشینه آن و همچنین این لوح اطلاعی در دسترس نداریم. متن کتیبه این لوح که «بسماللّه» آن در زمینهای قوسیشکل نوشته شده به شرح زیر است:
«بسماللّه الرحمن الرحیم/ الحمدللّه الواقف علی الضمائر والمطلع علی السرائر والصلوة علی محمد و آله المعصومین/ من دنس الذنوب والعیوب، و اما بعد وقف فی سبیلاللّه نمود رباط خجسته مبانی امنآباد مشهور بجلوگیر/
را بحضرت خاتمالانبیاء محمد، صلیاللّه علیه و آله، و حضرت امیرالمؤمنین و بامجاد اولاد آنحضرت نواب مستطاب/ فلکجناب معلّیالقاب قمررکاب خورشیداحتجاب، ناموسالعالمین، عصمة الدنیا والدین والده ماجده نواب طوبی آشیان اقدس/ مکان، نوّراللّه مضجعه، که زوّار و مترددین و قوافل و نزل سکنی نمایند و ثواب آنرا به روح مطهر حضرات عرش درجات/
چهارده معصوم، صلواتاللّه علیهم، و خدیجه کبری، علیهالرحمة، هبه نمود و این معنی خیرُزاده «یوم لاینفعُ مالٌ/ ولا بنون» ساخت و بتاریخ چهاردهم شهر صفر، ختم بالخیر والظفر، و سنه یکهزار و یکصد و هفت باتمام رسید.»
در کنار سمت راست سطر آخر لوح مزبور به خط ثلث ریزتر به نام کاتب اشاره شده: «کتبه محمدمؤمن الحسینی الکربلایی» و در کنار سمت چپ همان سطر به نام سنگتراش اشاره شده است: «عمل کمترین عبداللّه».
پی نوشت :
1-موزه چهلستون در سال 1367 در همین محل راهاندازی شده است.برای تحقیق پیرامون کاخ چهلستون نک: هنرفر، لطفاللّه، گنجینه آثار تاریخی اصفهان، چاپ اول، شهریور 44، اصفهان کتابفروشی ثقفی، ص557 ـ574.
2-خط کوفی در حدود سال 65هجری به وسیله ابوالاسود دوئلی (متوفای. 67هـ.ق) دارای نقطه شده و در حدود سال 130هـ.ق دارای حرکت و در حدود سال 170هـ.ق به وسیله خلیل بن احمد فراهیدی بصری (متوفای 169هـ.ق) دارای همزه و تشدید و مقارن سده چهارم هجری دارای مدّ و وصل و ادغام گردیده است.
3-ضحاک بن عجلان، خوشنویس سوری، در نخستین دهههای حکومت عباسی (123ـ 656هـ.ق) و در دوره خلافت سفاح میزیسته است. شهرت او و معاصر دیگرش، اسحاق بن حماد، بیشتر به سبب خلاقیتهای هنری برجستهشان است. (نک: مقاله «خوشنویسی در جهان اسلام» نوشته یاسین حمید سفدی، ترجمه مهدی حسینی، در فصلنامه هنر، شماره 31، تابستان و پاییز 75. مرکز مطالعات و تحقیقات هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. 31ـ 68؛ عبادة عبدالفتاح، انتشار الخط العربی فی العالم الشرقی والعالم الغربی، مکتبة الکلیات الازهریة، الطبعة الثانیة، ص13).
4-فرمانروایی کردن، حکومت.
5-متن این فرمان را یکی از ارامنه اصفهان ترجمه کرده و به صورت جزوهای منتشر شده است.
6-صندوقچه یادشده از چوب گردو است و با خط نستعلیق و منبتکاری بسیار زیبا و قطعات قلمزنیشده فلزی و برنجی آراسته شده است و دارای دستگیره فولادی تزیینشده میباشد. در عبارتی با اشاره به نام این اشیا به ضبط آنها در این صندوقچه به تاریخ صفر 1346 برابر با مردادماه 1306 اشاره شده است.
7-عبارتی از بخش هجدهم دعای جوشن کبیر.
8-نک: هنرفر لطفاللّه، پیشین، ص541 ـ543.
9-نک: همان، ص605 ـ 608.
10- شادروان دکتر مهدی بیانی در فهرست نام نسخ، ثلث و رقاعنویسان، نام چهار خوشنویس را با عنوان «محمد مؤمن» آورده است، که یکی از آنان محمدمؤمن حسینی اصفهانی است، اما با توجه به تاریخ یکی از آثار وی که 1190هجری است و مقایسه آن با تاریخ مذکور در این کتیبه و نیز تفاوت در پسوند اصفهانی و کربلایی بسیار بعید است نگارنده کتیبه مزبور هم او باشد. هر چند تاریخ مذکور در کتیبه، تاریخ ساخت بناست و نه تاریخ تحریر خط. از اینرو محتمل است این شخص یا همان محمد مؤمن تبریزی باشد که کتیبه ثلث سردر «مسجد اسحاق» تبریز را به سال 1106هـ.ق نوشته و یا خوشنویس دیگری که نامش در فهرست مرحوم بیانی نیامده است. نک: بیانی مهدی، احوال و آثار خوشنویسان، ج3 و 4، چاپ دوم، انتشارات علمی، ص1198ـ 1199.
میراث جاویدان
نویسنده: سید علی اصغر میرخلف
* این مقاله در تاریخ 1402/4/5 بروز رسانی شده است.
