حلقه‌ی مفقوده

«احزاب سیاسی» یکی از ارکان مهم «توسعه‌ی سیاسی» در دنیای امروز هستند. اغلب اندیشمندان سیاسی وجود احزاب را مایه‌ی توسعه و ثبات سیاسی، افزایش مشارکت‌های سیاسی- اجتماعی و عامل تحقق و تحرک دموکراسی می‌دانند.
علی‌رغم این اعتقاد، عده‌ای هم نسبت به این پدیده انتقاداتی دارند که وجود آن را مایه‌ی تفرقه، تشتت و بی‌ثباتی سیاسی- اجتماعی می‌دانند. اما براساس آنچه از تجربه‌ی کشورهای موفق در زمینه‌ی احزاب فهمیده می‌شود، احزاب می‌توانند حلقه‌ی ارتباط مناسبی جهت مشارکت سیاسی بهینه‌ی مردم در عرصه‌ی حکومت باشند.

تجربه‌ی احزاب سیاسی در ایران به دوران انقلاب مشروطیت بازمی‌گردد، اما متأسفانه تاریخ تحزب در ایران بیانگر نوعی ناکارآمدی در قبل و بعد از انقلاب اسلامی بوده و به خوبی نشان می‌دهد که این پدیده نتوانسته به طور مطلوب کارویژه‌ها و اهداف مورد نظر را تأمین کند و معمولاً در نحوه‌ی شکل گیری، تداوم حیات حزب، کارویژه‌های عضوگیری و تعیین خط مشی‌ها و... با نقصان‌هایی همراه بوده است. به هر حال، با این تجربه‌ی احزاب سیاسی در ایران، این سؤال مطرح است که آیا در ایران پس از انقلاب اسلامی، احزاب مایه‌ی توسعه و ثبات سیاسی، مشارکت عمومی و تحقیق کارویژه‌های آن بوده‌اند؟
بهرام اخوان کاظمی در کتاب «علل ناکارآمدی احزاب سیاسی در ایران» با نگاهی واقع‌بینانه درصدد پاسخ به این سؤال برآمده و ریشه‌های این ناکارآمدی را واکاوی نموده است. نگارنده دلایل متعددی را در توجیه ناکارآمدی احزاب در ایران برشمرده و آن را ناشی از علل تاریخی- ساختاری ویژه‌ی حاکم بر دوران پیش از انقلاب، فرهنگ سیاسی مردم ایران، وجود و فعالیت گروه‌ها و نهادهای بدیل و جایگزین احزاب در جامعه، ضعف رهبری این تشکل‌ها و عملکرد دولتمردان و دولت در قبال احزاب دانسته است.
این کتاب که مثل سایر آثار مؤلف به موضوعات چالش برانگیز و محل نزاع در جامعه شناسی سیاسی می‌پردازد، ضمن رعایت انصاف و از منظری غیرجانبدارانه، تلاش کرده است تا علاوه بر ارائه‌ی بحثی نظری در حوزه‌ی احزاب، نگاه دین نسبت به تحزب را نیز تبیین نماید و با رجوع به چالش‌های عینی تحزب در کشور، فرصت‌ها و تهدیدهای حاصل از این پدیده را به کندوکاو گذارد.
کتاب در شش بخش نگاشته شده است. در بخش اول، مباحث نظری درباره‌ی حزب و تحزب، علل پیدایش و خاستگاه‌های احزاب، گونه‌شناسی احزاب و کارکردهای احزاب در کارویژه‌های خاص و عام بیان شده است. بخش دوم با عنوان حزب و تحزب در اندیشه‌ی اسلامی، مشروعیت دینی تحزب را بررسی کرده و در دو گفتار، دیدگاه مخالفین و موافقین این موضوع را به بحث گذاشته است. بخش سوم، سیر تاریخی نظرات امام خمینی (رحمه الله) و مقام معظم رهبری را در مورد حزب و تحزب در جمهوری اسلامی و کشورهای غربی مطرح می‌سازد. بخش چهارم کتاب با عنوان روند تاریخی و تجربه‌ی تحزب در ایران، در فصل‌های دوگانه‌ی خود، ابتدا به روند تحزب تا قبل از انقلاب اسلامی پرداخته و در فصل دوم روند تحزب در دوران جمهوری اسلامی را مورد مطالعه قرار داده است.
نویسنده در بخش پنجم، علل عام ناکارآمدی احزاب در دنیا را بررسی می‌کند. همچنین بخش ششم با عنوان علل خاص ناکارآمدی احزاب در ایران، که در حقیقت آخرین و محوری‌ترین بخش کتاب به شمار می‌آید، در قالب پنج فصل به بررسی موانع تحزب در ایران پرداخته است.
نگارنده در این بخش با نگاهی جامع و چند سویه، عدم کارایی احزاب در ایران معاصر را از ابعاد مختلف واکاوی کرده و موانع موجود را علاوه بر دلایل عام پیش گفته، در عواملی چون علل تاریخی، ساختاری، اقتصادی، حقوقی و قضایی، فرهنگ ایرانیان و فرهنگ سیاسی آنان و در نهایت، عملکرد نخبگان و احزاب و گروه‌های بدیل آنان و دولتمردان، ریشه‌یابی می‌نماید. به بیان دقیق‌تر، نگارنده معتقد است بخش قابل توجهی از این ناکارآمدی را باید به پای ساختار قبیله‌ای و اجتماعاتی، ضعف نخبگان سیاسی، استبداد و ساختار مطلقه‌ی قدرت، نظام اقتصادی وابسته به نفت، اقتصاد بیمار دولتی و تعدد، تغییر و ناپایداری قوانین انتخاباتی و... نوشت.
منبع مقاله :
نشریه خردنامه همشهری، شماره 142.