شناسایی دلالت‌های قرآنی در تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیباشناسانه

چکیده

مفاهیم به کار رفته در قرآن نوعی پیوند در جهان‌بینی دارد و از پشتوانه‌ای عقیدتی و فرهنگی برخوردار است و بدون پژوهش گسترده و معنی‌شناسانه در کل قرآن چنین درکی حاصل نمی‌شود. زیبایی‌شناسی قرآن نیز مبتنی بر کشف لایه‌های کلام است بنابراین برای کسب نگرشی جامع و سازواره‌ای از مفاهیم زیبایی‌شناسانه قرآنی، باید به شبکه پیچیده و وسیع از ارتباطات چند جانبه میان کلمات رجوع کرد. در این پژوهش ضمن تشکیل شبکه مفهومی زیبایی در قرآن کریم؛ روابط مفهومی میان واژگان مورد شناسایی واقع شده که در نهایت به استنباط مفاهیم کلیدی زیبایی و زیبانمایی انجامیده است. در مرحله بعد شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه قرآنی نیز مورد شناسایی قرار گرفته و در نهایت دلالت‌های آن‌ها برای تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیباشناسانه استخراج گردیده است.
مهم‌ترین این دلالت‌ها در دو دسته به اختصار عبارتند از: 1. درک، باور و توجه به زیبایی‌های حق، کلام حق، جهان آفرینش به منزله تجلیات حق؛ زیبایی‌های اعتقادی و عملکردی برای نورانی کردن درون و برون؛ تزیین زشتی‌ها توسط شیطان؛ زشتی‌های اعتقادی و عملکردی به عنوان عامل ظلمانی شدن درون و برون؛ شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه برای برانگیختن عواطف، تأثیرگذاری بیشتر، انتقال معنا؛ 2. پرورش مهارت‌های رضایتمندی از خالق زیبایی‌ها؛ لذت بردن از زیبایی‌های حق، کلام او، جهان آفرینش به منزله تجلیات او؛ لذت بردن از زیبایی‌های اعتقادی و عملکردی؛ تنفر از زیبایی‌های کاذب اعتقادی و عملکردی ظلمت‌آفرین؛ تعامل عاطفی و معنوی با زیبایی‌ها؛ توانمندی‌های مشاهده غیر عینی و غیر مادی؛ پرورش مهارت‌های قوه خیال، خلاقیت، عاطفی و احساسی،‌ ذوق زیبایی‌شناختی، تولید مصنوعات زیبا؛ پرورش فضایل اخلاقی و تهذیب نفس و پرهیز از رذایل اخلاقی. در این پژوهش از روش توصیفی - تحلیلی محتوای متن استفاده شده است.

مقدمه

قرآن کریم به منزله کتاب اصلی تربیت انسان‌ها برای انتقال پیام‌های تربیتی خود به شدت از زبان زیبایی‌شناختی و نه علمی بهره برده است. قرآن، برای بیان مطالب خود صرفاً از استدلال منطقی استفاده نمی‌کند بلکه با احساس، ذوق و لطایف روح بشر هم سخن می‌گوید و جان‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد (مطهری، 68). قرآن از ظرفیت شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه به بهترین شکل برای انتقال معارف هدایت‌بخش خود بهره جسته است.
از طرف دیگر نظام زیبایی‌شناسی قرآن کریم مبتنی بر اصلی است که برخاسته از ساختار ویژه زبان قرآن است. این ساختار، بیان‌گر نظم و پیوند میان موضوعات در شکل سازواره‌ای شده‌ای از مفاهیم است. بر این اساس مفاهیم قرآن کریم در یک نظام معنی‌شناختی قرار دارد که به کارگیری واژه در یک نظام چندجانبه معنی‌دار خواهد بود. از این رو برای کشف معنا، افزون بر روشن ساختن جایگاه واژه در فرهنگ لغت و قرآن، باید واژه را در حوزه‌ای از واژه‌های دیگر و در ترکیب میان کلمات جستجو کرد و شبکه مفهومی آن را به دست آورد، در این صورت شناخت‌شناسی زیبایی قرآن در سایه شبکه مفهومی با ارائه موضوع منسجم و سیستمی در کنار موضوعات و مفاهیم، معنا و مفهوم پیدا می‌کند (خامه‌گر). با این روش می‌توان میدان‌هایی از مفاهیم را نشان داد و ارتباط هر یک را با موضوعات دیگر روشن کرد. در این روش، هدف، کشف معانی و درک پیام وحی است، لذا همواره معطوف به ساختار کلمات در ارتباط با دیگر واژه‌ها است (قطب). این پژوهش بر این اصل استوار است که مفاهیم به کار رفته در قرآن نوعی پیوند در جهان‌بینی دارد و از پشتوانه‌ای عقیدتی و فرهنگی برخوردار است و بدون پژوهش گسترده و معنی‌شناسانه در کل قرآن چنین درکی حاصل نمی‌شود. بنابراین، زیبایی‌شناسی قرآن مجید، مبتنی بر کشف لایه‌های کلام و دریافت پیام است و این در صورتی عملی خواهد بود که زبان قرآن و نظام معنایی پیوسته آن، عمق معانی و جنبه‌های ناشناخته آن که همواره در تفسیر درباره کشف و پرده‌برداری آن سخن می‌رود، شناسایی شود (ایازی، 14). این همان مسأله‌ای است که توشیهیکو ایزوتسو نیز در مطالعات قرآنی خود به آن اشاره کرده است. وی تصریح می‌کند که کسب نگرشی جامع و سازواره‌ای از مفاهیم قرآن، حاصل تلاشی است در شبکه پیچیده و وسیع از ارتباطات چند جانبه میان کلمات (ایزوتسو، 34). در این پژوهش نیز، شبکه مفهومی زیبایی (و زیبانمایی) براساس نوعی براساس نوعی بررسی مفهوم‌شناختی در آیات قرآن تنظیم گردیده است که عبارت است از فهم معنای یک مفهوم از طریق بررسی مفاهیم مربوط به آن، به طوری که جنبه‌های مهم و اختصاصی آن مفهوم و همچنین روابطش با دیگر مفاهیم آشکار شود.
در مقاله حاضر تلاش شده با بررسی نظام زیبایی‌شناسانه قرآنی برآمده از شبکه مفهومی زیبایی و شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه قرآنی؛ دلالت‌های آن‌ها برای تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیباشناسانه استنباط گردد.

روش تحقیق

روش تحقیق در این پژوهش، توصیفی - تحلیلی است. در این تحقیق، گردآوری داده‌ها، با استفاده از بررسی مدارک علمی صورت پذیرفته است. جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات از شیوه بررسی اسناد و مدارک استفاده گردیده که نوعی استراتژی تحلیل است و از سایر روش‌های کیفی عینی‌تر می‌باشد (مارشال و راسمن، 119). روش تحلیل این تحقیق از نوع تحلیل فکری یا بازتابی است. در این روش، محقق می‌کوشد درباره اطلاعات کیفی مربوط به موضوع مورد مطالعه براساس دریافت‌ها و بینش خود و با یک نگاه انتقادی قضاوت کند (گال و همکاران).
در این پژوهش، برای تشکیل شبکه مفهومی زیبایی، ضمن بررسی واژگان ناظر به زیبایی حقیقی و در مقابل آن‌ها، واژگان ناظر به زیبانمایی کاذب، به فهم مفهوم زیبایی از طریق بررسی مفاهیم مربوط به آن در آیات قرآنی پرداخته شد و در نهایت مفاهیم در قالب روابط این همانی، علی (شامل علل و معلول‌ها)، تقارنی، تقابلی و تباینی تنظیم گردید. در مرحله بعد از میان این مفاهیم، مفاهیم مولد (زیبایی یا زیبایی کاذب) بیرون کشیده شد که مفاهیم کلیدی پژوهش را می‌سازند. لازم به ذکر است که در مواردی که از ظاهر آیه، مفهوم مورد نظر به درستی درک نمی‌شد به تفاسیری نظیر المیزان، آسان، نمونه و نیز فرهنگ قرآنی رجوع شده است. در ضمن برای یافتن تمامی این مفاهیم، بنا به ضرورت، آیات قبل و بعد آیه مورد نظر نیز مورد بررسی قرار گرفته‌اند. در کنار شبکه مفهومی زیبایی، شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه قرآنی نیز شناسایی گردید. در نهایت با توجه به نتایج بدست آمده از شبکه مفهومی زیبایی و شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه قرآنی، دلالت‌های آن‌ها در تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیباشناسانه، استنتاج شد.

یافته‌های پژوهش

شناسایی روابط مفهومی واژگان زیبایی و زیبانمایی

در تحلیل مفهوم «زیبایی» با مراجعه به زبان قرآن، باید مفاهیم مرتبط به مفهوم زیبایی و نوع رابطه آن‌ها را شناسایی و دسته بندی کرد. این مفاهیم در قالب دو دسته مورد بررسی قرار گرفته‌اند که عبارتند از:

الف) مفاهیم با رابطه ایجابی

دسته اول خود شامل سه زیر مجموعه است که با در نظر گرفتن درجه رابطه ایجابی از بیشتر به کمتر به ترتیب عبارتند از: 1. رابطه این همانی، 2. رابطه علی (عوامل و نتایج) و 3. رابطه تقارنی (تمامی مفاهیمی را شامل می‌شود که جزء مصادیق و عوامل و نتایج نبوده‌اند اما در بررسی آیات، به نوعی در رابطه مثبت با مفاهیم واژگان زیبایی قرار داشته‌اند.)

ب) مفاهیم با رابطه سلبی

دسته دوم شامل دو زیر مجموعه است که با در نظر گرفتن درجه رابطه سلبی از بیشتر به کمتر به ترتیب عبارتند از: 1. رابطه تقابلی (در مقابل رابطه این همانی) 2. رابطه تباینی (در مقابل رابطه تقارنی).
در نهایت مفاهیم در قالب روابط این همانی، علی (شامل علل و معلول‌ها)، تقارنی، تقابلی و تباینی (روابط بین مفاهیم در شبکه معنایی) تنظیم گردید. از بررسی این روابط دو نکته حاصل شد: یکی اینکه روابط «این همانی، علی و تقارنی» و نیز روابط «تقابلی و تباینی» دارای مفاهیم مشترکی هستند و دیگر اینکه بسیاری از مفاهیمی که در روابط این همانی و تقارنی واژگان ناظر به زیبایی حقیقی شناسایی شد، با مفاهیم روابط تقابلی و تباینی واژگان ناظر به زیبایی کاذب (زیبانمایی) مشترک است و نیز بسیاری از مفاهیمی که در روابط تباینی و تقابلی واژگان ناظر به زیبایی حقیقی شناسایی شد، با مفاهیم روابط تقارنی و این همانی واژگان ناظر به زیبایی کاذب (زیبانمایی) مشترک است.
نکته دیگر این که، مفاهیم با رابطه سلبی هر کدام از واژگان ناظر بر زیبایی حقیقی برابر است با مفاهیم با رابطه ایجابی همان واژه ناظر بر زیبانمایی و یا مفاهیم با رابطه سلبی هر کدام از واژگان ناظر بر زیبانمایی برابر است با مفاهیم با رابطه ایجابی همان واژه ناظر بر زیبایی حقیقی. برای مثال در رابطه سلبی واژه حسن ناظر به زیبایی حقیقی، مورد بهره‌مندی اندک از متاع زودگذر دنیوی وجود دارد که با مورد زوال‌پذیری و عدم شایستگی متاع دنیوی برای دل‌بستن در رابطه ایجابی واژه حسن ناظر به زیبانمایی متناظر است.
با توجه به کاربردهای قرآنی واژگان، اگر واژه‌ای بیشتر بر زیبایی حقیقی دلالت داشته باشد؛ مفاهیم ناظر به زیبانمایی این واژه را می‌توان به زیبایی حقیقی تبدیل می‌گردد مثل واژه حسن و یا اگر واژه‌ای با توجه به کاربردهای قرآنی آن، بیشتر بر زیبانمایی کاذب دلالت دارد تا زیبایی حقیقی، می‌توان روابط زیبایی حقیقی آن را برای سهولت بررسی به روابط زیبانمایی کاذب تبدیل کرد مثل واژه زینت.
به این ترتیب واژگان را در نهایت به این شکل می‌توان دسته‌بندی کرد:
واژگان با ظهور بیشتر در زیبایی حقیقی عبارتند از: حسن، نور، حلیه، بهجت، جمال، حبک، صرح، حبر
واژگان با ظهور بیشتر در زیبایی کاذب (زیبانمایی) عبارتند از: زینت، زخرف، تبرج، رءیا، مشیده، تسویل.
از میان واژگان مربوط به حوزه زیبایی، واژه‌های حسن، زینت، حلیه و حتی زخرف در اصل برای زیبایی‌های حقیقی وضع شده‌اند اما در صورت استفاده غلط به زیبانمایی تبدیل می‌شوند (مصطفوی، 323/2-321؛ راغب، 390-389؛ جوادی آملی، 394/3؛ ابن منظور، 132/9؛ همو، 31/6، زخرف؛ طبرسی، 5-155/6). بنابراین در قرآن با دو بار معنایی مثبت و منفی به کار رفته‌اند. واژگانی که کاملاً برای زیبانمایی وضع شده‌اند عبارتند از تسویل و تبرج که در قرآن هم با بار معنایی منفی به کار رفته‌اند (راغب، 249؛ قرشی، 1-175/2-174).
برای یافتن مفاهیم کلیدی در وهله اول، مفاهیم مشترک روابط ایجابی و روابط سلبی مورد شناسایی واقع شده و در نهایت، مفاهیم کلیدی از میان بیشترین میزان فراوانی مفاهیم مشترک انتخاب گردیده‌اند.

استنباط مفاهیم کلیدی زیبایی و زیبانمایی

برخی مفاهیم با اینکه عامل، معلول و یا متقارن با زیبایی (یا زیبانمایی) هستند اما خودشان هم جزء مصادیق زیبایی (یا زیبانمایی) به شمار می‌آیند؛ بنابراین زیبایی (یا زیبانمایی) خودش مولد زیبایی (یا زیبانمایی) دیگری است. برای مثال عمل صالح و یا ایمان هم خود جزء عوامل ایجاد زیبایی هستند و از طرف دیگر خودشان مهم‌ترین مصادیق زیبایی و مفاهیم متقارن با آن محسوب می‌شود و در مقابل این زیبایی‌ها، اعمال زشت با این که خود جزء مهم‌ترین مصادیق زیبانمایی است؛ از طرف دیگر مفهوم متقارن با آن به حساب می‌آید و نیز کفر هم خود جزء عوامل ایجاد زیبانمایی است و هم مهم‌ترین مصداق زیبانمایی و از مفاهیم متقارن با آن می‌باشد.
توضیح بیشتر این که زیبایی هم چون ایمان، مولد زیبایی‌های دیگری نظیر تقوا، صبر، انفاق، استغفار و... است. در مقابل آن زیبانمایی هم چون کفر، مولد زیبانمایی‌های دیگر نظیر به ضلالت رفتن، ظلم، جهل و... است.
فضل یا غفران الهی از مفاهیمی است که هم خود به عنوان مصادیق زیبایی شمرده شده است و هم متقارن، عامل، معلول زیبایی‌های دیگر است. توجه به زیبایی‌های آیات آفاقی نظیر گیاهان و باغ و انعام (که به عنوان عوامل ایجاد زیبایی در قرآن از آن‌ها یاد شده)؛ می‌تواند به عنوان مثال، ایمان به خداوند را در ما تقویت کند که خود آن هم می‌تواند منجر به بروز عمل صالح گردد. از طرف دیگر عذاب اخروی الهی هم خود معلول زیبانمایی‌های کاذب است و هم می‌توان از آن به عنوان مفهوم مقابل مصادیق زیبایی نام برد و هم از مفاهیم متقارن با زیبانمایی‌ها است.
از آنجا که طبق منطق قرآنی زیبایی مولد زیبایی دیگر است؛ انجام عمل صالح نیز به عنوان عامل زیبایی به رشد ایمان در فرد کمک می‌رساند و در مقابل آن انجام اعمال زشت نیز به عنوان عامل زیبانمایی به افزایش کفر می‌انجامد.
در انتها این نتیجه حاصل می‌شود که در قرآن کریم مفاهیم زیبایی (و زیبانمایی) به شدت درهم تنیده هستند و هیچ یک قابل تفکیک از دیگری نیست. در واقع مصداق زیبایی (و زیبانمایی)، در عین حال می‌تواند خود مولد (عامل)، معلول و یا متقارن با زیبایی‌های دیگر (و زیبانمایی) نیز باشد. به عبارت دیگر زیبایی (و زیبانمایی) در حلقه‌های متوالی مدام رشد و توسعه پیدا می‌کند و مرتبه به مرتبه افزون‌تر می‌شود. بنابراین این مفاهیم مولد (زیبایی یا زیبایی کاذب)، مفاهیم کلیدی این پژوهش را تشکیل می‌دهند که باز هم از میان آن‌ها مفاهیم کلیدی با کاربرد قرآنی 10 مورد به بالا به عنوان مفاهیم کلیدی زیبایی و زیبانمایی انتخاب گردیده‌اند که عبارتند از:

1) صفات الهی (هدایت، غفران، رحمت و فضل الهی)

این صفات به عنوان بخشی از اسماء الحسنای الهی؛ طبق آیات 46 سوره مائده برای صفت هدایت، 31-32 سوره نجم برای صفت غفران، 28 سوره حدید برای صفت رحمت و 7-8 سوره حجرات برای صفت فضل الهی؛ عامل زیبایی و نورآفرینی به حساب می‌آیند.
خداوند با اسماء الحسنای خود، زیبایی‌های آیه‌ای (آیات آفاقی، آیات انفسی، کتاب الهی) را برای ما قرار داده است:

2) آیات آفاقی

آیات مربوط به زیبایی‌های طبیعت را بیش از 750 آیه شمار کرده‌اند که در ذیل به نمونه‌هایی اشاره می‌شود:
1. زیبایی هندسه دقیق و منظم نظام آفرینش: با در نظر گرفتن آیات 49 سوره قمر و 7 سوره سجده، خلق دو صفت دارد: قدر (تناسب) و حسن (زیبایی) (بلخاری).
2. زیبایی آسمان و ستارگان: (6: صافات)
3. زیبایی حرکت حیوانات: (6: نحل)
4. زیبایی منظره‌های زمین: (60: نمل)
5. زیبایی دریا: (16: نحل)
6. نعمت‌های بی‌شمار الهی: (20: لقمان)
7. روزی دادن از طیبات: (64: غافر)
8. قرار دادن زیورآلات برای انسان: (17: رعد) (رفسنجانی و دیگران، 450/15)
9. زیبایی رنگ‌ها: (138: بقره)
10. پیراستگی از عیوب در نظام آفرینش: (6: ق)

3) آیات انفسی

برخی از نمونه آیاتی که به بحث زیبایی در نفس انسانی پرداخته عبارتند از:
1. خلقت زیبای انسان و مراحل زندگی او: (14: مؤمنون) (جوادی آملی، 14-13)
2. فطری بودن زیبایی‌طلبی در انسان: مهم‌ترین روایت اسلامی در بحث زیبایی‌شناسی، حدیث «الله جمیل یحب الجمال» است (شهید اول، 152/2). از این رو در فطرت انسان که خلیفه الهی در زمین است نیز حس زیبایی دوستی و زیبایی‌جویی نهاده است: (31-32: اعراف) (طباطبایی، 81/8).
3. پرورش زیبای الهی: (37: آل عمران) (رفسنجانی و دیگران، 464/15)
4. زیبایی‌های دنیوی به منظور آزمایش انسان: (7: کهف)
5. مصنوعات زیبای بشر: در آیه 14 سوره نحل، خداوند می‌فرماید ما امکانات را در اختیار قرار دادیم تا شما مصنوعات زیبا را استخراج کنید.

4) زیبانمایی‌های دنیوی از آفاق و انفس

نکته‌ای که در ارتباط با آیات آفاقی و انفسی قابل ذکر و توجه است، این است که افراط در استفاده و دلبستگی به زیبایی‌های دنیوی (از مجموعه آیات آفاقی و انفسی) باعث تبدیل آن‌ها به زیبانمایی می‌گردد. این مضمون از آیه 14 سوره آل عمران قابل برداشت است.

5) انزال کتاب الهی

در آیه 52 سوره شوری، کتاب الهی به منزله نور و در آیه 55 سوره زمر، به منزله نیکوترین کلام تلقی شده است. در ضمن باید توجه داشت که اثرگذاری معنوی قرآن در شناخت جایگاه زیبایی‌شناسی در آن اهمیت محوری دارد. قرآن کریم نیز این ویژگی را در آیه 23 سوره زمر یادآور شده است.

6) زیبایی‌های اعتقادی شامل ایمان به خداوند زیبا و خالق زیبایی‌ها

در هستی تمام زیبایی‌ها مستند به خداوند است و او سرچشمه همه زیبایی‌ها است: (حشر: 24) اوست که زیبایی‌ها را برای بندگانش بیرون آورده است: (اعراف: 32)، چهره زمین را به زیور‌ها آراسته است: (کهف: 7)، آسمان را زینت بخشیده است: (صافات: 6) و کار هر گروه را نزد خودشان جلوه داده است: (انعام: 108). بنابراین در آیه 39 و 40 سوره نساء، از ایمان به چنین خداوندی، به منزله امر نیکو و زیبا و در آیه 8 سوره تحریم به منزله نور الهی یاد شده است.

7) زیبایی‌های عملکردی شامل اعمال صالح

در آیه 30 سوره کهف، از اعمال صالح به عنوان أحسن عمل یاد شده و با توجه به ترجمه انصاریان در آیات 16-15 سوره مائده، نور به معنای عمل صالح ذکر شده است. زیر مجموعه اعمال صالح عبارتند از:

7 -1) تهذیب نفس:

تقوا:

با توجه به آیات 34-33 سوره زمر، تقوا از صفات محسنان محسوب می‌شود و در آیه 28 سوره حدید از تقوا به منزله نور الهی یاد شده است.

استغفار:

در آیه 8 سوره تحریم نیز استغفار با دریافت نور الهی همراه شده است و با توجه به آیات 16 تا 18 سوره ذاریات استغفار از صفات محسنان به حساب می‌آید.

توبه:

در آیه 8 سوره تحریم، توبه با دریافت نور الهی همراه شده است.

7 -2) فضایل اخلاقی:

صبر:

مطابق با آیه 5 سوره ابراهیم، صبر با دریافت نور الهی رابطه مستقیم دارد. در روایتی از امام صادق (علیه‌السلام) صبر جمیل، به صبر بدون شکوه و گله‌گذاری معنا شده است (حویزی، 452/2، ح 148).

انفاق:

با در نظر گرفتن آیات 9 تا 10 سوره حدید، انفاق با دریافت نور الهی رابطه مستقیم برقرار می‌کند و مطابق با آیه 134 سوره آل عمران، یکی از صفات محسنان، انفاق‌کنندگان است.

7 -3) کسب بصیرت:

بنابر آیه 16 سوره رعد، یکی از مصادیق نور الهی، بصیرت است و نیز از آیه 18 سوره زخرف چنین نتیجه می‌شود که کسی که در زیورآلات پرورش یافته، فاقد روشن‌بینی و بصیرت است بنابراین کسی که با زیبایی حقیقی دمساز باشد دارای روشن‌بینی خواهد بود.
با توجه به آیات 46 سوره حج و نیز 179 سوره اعراف، از بهره‌گیری از حواس ظاهری و باطنی به عنوان ابزار کسب بصیرت می‌توان یاد کرد.

7 -4) علم‌ورزی:

مطابق با آیه 32 سوره اعراف، درک قرار گرفتن زینت‌های الهی برای بندگان خداوند تنها توسط عالمان صورت می‌گیرد و نیز با توجه به آیه 9 سوره حدید، یکی از معانی نور، علم و دانش است (مکارم شیرازی، 318/23).
با توجه به آیه 125 سوره نحل، استفاده از زیباترین روش گفتگو و مباحثه و نیز با توجه به آیه 18 سوره زمر، انتخاب زیباترین کلام را می‌توان به عنوان ابزار علم‌ورزی به شمار آورد.

7 -5) اقامه نماز:

با توجه به آیه 114 سوره هود، نماز از مصادیق حسن به شمار می‌آید.

7 -6) دعا:

با در نظر گرفتن آیه 56 سوره اعراف، دعا به درگاه الهی یکی از صفات محسنان محسوب می‌شود.

8) پاداش الهی (بهشت با همه نعمت‌هایش)

نتیجه زیبایی‌های اعتقادی و عملکردی از جانب انسان، زیبایی اخروی از جانب خداوند است. بنابر آیه 40 سوره نساء، یکی از مصادیق حسن، دریافت پاداش الهی است که نمونه آن، بهشت با همه نعمت‌هایش می‌باشد و مطابق با آیه 11 سوره طلاق، می‌توان آن را در ارتباط مستقیم با دریافت نور الهی دانست.

9) زیبایی‌های کاذب اعتقادی

9 -1) کفر (مؤلفه مقابل ایمان):

کفر به معنای کتمان و پوشاندن زیبایی حقیقی (خداوند) در عالم است. قرآن در آیات 105-104 سوره کهف، ما را از اشتباه گرفتن سراب زیبایی به جای زیبایی متین باز می‌دارد. در آیه 212 سوره بقره، پوشاندن حقایق یا همان کفر به عنوان عاملی معرفی شده که باعث زینت اعمال زشت در نظر آدمی می‌شود و مطابق با آیه 122 سوره انعام، چنین کافری در ظلمتی است پایان‌ناپذیر.

9 -2) شرک:

مطابق با آیه 122-121 سوره انعام، شرک با ظلمت ملازمت دارد. در آیه 33 سوره رعد، قرآن مشرکان را پوشاننده حقایق معرفی می‌کند. شرک همچنین از جمله عوامل تزیین بوده، مشرکان را تا آنجا پیش می‌برد که بنابر آیه 137 سوره انعام، حتی قتل فرزندانشان را در راه شرکایی که برای خدا قائلند، زیبا می‌بینند.

10) زیبایی‌های کاذب عملکردی انسان شامل اعمال بد (مؤلفه مقابل اعمال صالح)

با توجه به آیات 26-27 سوره یونس، انجام اعمال زشت باعث ظلمت آفرینی است.
زیر مجموعه اعمال بد عبارتند از:

10 -1) به ضلالت رفتن و انحراف از راه خدا:

بنابر آیه 38 سوره عنکبوت، اگر کسی کار خود را زشت دید، امکان هدایت او بیشتر است اما اگر آن را زیبا دید امکان هدایت یافتنش بسیار کم می‌شود و به عبارتی از سبیل هدایت منصرف می‌شود.
با توجه به آیه 5 سوره ابراهیم، یکی از معانی ظلمت، به گمراهی رفتن است (نجفی خمینی، 320/8).

10 -2) رذایل اخلاقی:

ظلم:

بر اساس آیه 12 سوره احقاف، مفهوم ظلم در مقابل مفهوم حسن قرار دارد و نیز همان طور که از آیه 7-8 سوره صف بر می‌آید، ظلم در جهت ظلمت‌آفرینی و مبارزه با نور الهی حرکت می‌کند (طباطبایی، 431/19).

فسق:

با توجه به آیه 7 سوره حجرات، فسق به دلیل زشتی ذاتی‌اش مورد کراهت مؤمنان است و نیز آیات 121 تا 122 سوره انعام، بر ملازمت فسق با ظلمت دلالت دارد.

عصیان و طغیان در برابر خدا:

با توجه به آیه 7 سوره حجرات، عصیان در برابر خداوند به دلیل زشتی ذاتی‌اش مورد کراهت مؤمنان است و نیز مطابق آیه 5 سوره ابراهیم، ظلمات به عصیان در برابر خداوند تفسیر شده است (نجفی خمینی، 320/8).

نفاق:

مطابق با آیه 101-100 سوره توبه، مفهوم نفاق در تباین با مفهوم حسن قرار دارد و براساس آیه 43 سوره احزاب، یکی از تعابیر ظلمات، نفاق ذکر شده است (مکارم شیرازی، 353/17).

10 -3) جهل (مؤلفه مقابل علم‌ورزی):

از آیه 8 سوره حج چنین بر می‌آید که جهل با نورانیت نسبتی ندارد و براساس آیه 122 سوره انعام، یکی از معانی ظلمت، جهل ذکر شده است (طباطبایی، 465/7-464).

11) عذاب اخروی الهی (جهنم با همه عذاب‌هایش) (مؤلفه مقابل پاداش الهی (بهشت با همه نعمت‌هایش))

نتیجه زشتی‌های اعتقادی و عملکردی از جانب انسان، زشتی اخروی از جانب خداوند است. بنابر آیه 16 سوره فتح، عذاب الهی در مقابل حسن قرار دارد و نمونه آن، دوزخ با همه عذاب‌هایش می‌باشد و نیز مطابق با آیات 26 تا 27 سوره یونس، می‌توان آن را در ارتباط مستقیم با گرفتار ظلمت بودن دانست.

شناسایی شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه قرآنی

از طرف دیگر قرآن در جستجوی بهترین شیوه‌های پیام‌رسانی برای نیل به هدف اصلی خود یعنی هدایت انسان به استفاده از ابزار گوناگونی روی می‌آورد که هر یک در جایگاه خود به عنوان نمونه‌های عالی ابزار کلامی، بیانی، ذهنی و تصویری قابل بررسی‌اند. اطلاق لفظ ابزار بر این شیوه‌ها، مانع از انحراف ذهن از انحراف ذهن مخاطب شده و او را به سوی اهداف و آرمان‌هایی سوق می‌دهد که این ابزار در خدمت به آن‌ها تولید شده است (ایازی، 16) که در ذیل به آن‌ها اشاره می‌شود:

1) شیوه بیانی

واژگان در قرآن در یک نسق خاص با بالاترین درجه فصاحت خود نظم یافته و تعلیقات هماهنگ با سیاق بیان گردیده‌اند (برای مثال تعبیر «وَهُوَ عَلَى‏ كُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدِیرٌ» پس از سخنی می‌آید که قدرت خدا را اثبات کند.) و نیز میان اغراض در سیاق آیات، پیوستگی معنوی و در انتقال از هدفی به هدف دیگر تناسب وجود دارد (ایازی، 24-22).

2) شیوه زبانی

زبان قرآن که زبان هدایت و ایمان است، از ابزار زبانی نظیر تشبیه، استعاره، مجاز، تجسیم برای شوراندن درون مخاطبان خود فراوان استفاده کرده است. آنان که پروای الهی داشته و دارند مطابق با آیه 23 سوره زمر، به سبب گوش سپردن به زیباترین سخن «اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ»، «پوست بدنشان از آن به لرزه می‌افتد و سپس پوستشان و دلشان به یاد خدا نرم می‌گردد.» (سیدی، 109).

3) شیوه موسیقیایی

میان مسلمانان موسیقی قرآن، مایه کسب قدرت روحی و پیدا کردن خلوص و صفای باطن بوده است. آنگاه که آیات خوف تلاوت می‌شود، مؤمنان به لرزه می‌افتند، بلافاصله با بشارت و وعده‌های الهی روبه‌رو می‌شوند و حالت محبت، آرامش، انس، طمأنینه و گشادگی باطن به آن‌ها دست می‌دهد. در آیه 83 سوره مائده به این نکات اشاره شده است (مطهری، 68/1).

4) شیوه تصویرپردازی

چنین به نظر می‌رسد که در ارتباط خالق و مخلوق، تصویر ابزاری است که مفاهیم و مطالب عمیق آسمانی را به شیوه‌ای متناسب برای فهم و درک انسانی آسان می‌نماید. قرآن الفاظ را از دایره تنگ معانی به صورت تصاویری محسوس و قابل تخیل در می‌آورد و تصاویر را از شکل صامت به صحنه‌هایی پویا و زنده تبدیل می‌کند (شاکر، 279-278).

مؤلفه‌های تصویرپردازی در قرآن

1. اندیشه دینی

قرآن کتاب آسمانی است که برای تحول معرفتی، اخلاقی و ایجاد نگرش جدید نازل شده است. همچنان که از مضمون آیات 1-2 سوره جن چنین برداشت می‌شود. بنابراین تصویر در قرآن در خدمت بیان اندیشه دینی است (ایازی، 7-6).

2. عینی کردن مفاهیم ذهنی

ماهیات، اندیشه‌ها و عواطف به صورت عینی و در قالب تشبیه‌های محسوس ارائه می‌شوند. مثلاً در آیه 31 سوره انعام، گناه به صورت بار سنگینی به عینیت در می‌آید (سیدی، 111).

3. خیال

عنصر خیال بارزترین ویژگی زبان هنری و ادبی است که آن را از زبان علمی صرف متمایز می‌سازد (طباطبایی، 10/16-9). تخییل در قرآن با تجسیم نیز همراه می‌شود (برای مثال آیه 64 سوره مائده) و در پرتو تعبیر، حرکتی برای این جسم یا در پیرامون آن به خیال می‌افکند (قطب).

4. عاطفه

قرآن کریم برای تأثیرگذاری معنا بر جان و دل مخاطب از عنصر عاطفه استفاده می‌کند (سیدی، 108) که در داستان‌های قرآن کریم به شکل بدیعی تعبیه شده (شاکر، 273). قرآن با به کار بردن عنصر عاطفه تحرک لازم را برای ایجاد رفتار مورد نظر در مخاطب به وجود می‌آورد نظیر آیه 15 سوره حج (بستانی، 41).

5. ذوق

سکاکی تن‌ها راه درک اعجاز قرآن را ذوق معرفی می‌کند که آن هم در سایه داشتن علم و بیان فراهم می‌آید. ذوق قوه‌ای فراتر از قوه عقل است که قادر به ادراک عجائب و غرایبی است که عقل از درک آن‌ها عاجز و ناتوان است (بلخاری).

6. خلاقیت

پرداخت تصویری از یک اثر، ضمن آن که خواننده را به دریافت‌های روشن هدایت می‌کند و سبب بسط اندیشه او می‌شود، خلاقیت مخاطب را تحریک کرده و خلقی نو را به وجود می‌آورد (تمیم داری و دانشگر).

5) شیوه تمثیل

ابزار بیان رایج این جهانی و مادی امکان انتقال کامل مفاهیم معنوی را ندارد، بنابراین قرآن از تمثیل‌ها در قالب تصاویر زنده و محسوس استفاده می‌کند؛ نظیر آن را می‌توان در آیه 21 سوره حشر ملاحظه کرد (بشیر و دیگران، 28). طبق آیه 43 سوره عنکبوت، امثال را جز عالمان درک و تعقل نمی‌کنند یعنی کسانی که توانسته‌اند از معنی ظاهری به معنی حقیقی برسند (علامه، 78).

6) شیوه قصه‌پردازی در قرآن

قرآن داستان‌های خود را قصص می‌نامد، یعنی صحنه‌ها و حوادث گزینش شده‌اند و طوری نقل، بیان و ارائه می‌شوند که مخاطب آن‌ها را پی‌گیری کند و ارائه آن‌ها در قالب تصاویری زنده و محسوس صورت گرفته است (شاکر، دفتر سوم، 276). در ضمن قرآن، در آیه 3 سوره یوسف، شیوه قصه‌گویی خود را أحسن القصص یعنی بهترین و نیکوترین شیوه معرفی می‌کند.

7) شیوه پرده برداشتن از ظاهر به منظور رسیدن به باطن و حقیقت اشیاء

خداوند در قرآن با اینکه به زیبایی‌های ظاهری نظیر آسمان، زمین و... توجه می‌دهد اما در این ظواهر باقی نمی‌ماند و از آن عبور کرده و باطن این زیبایی‌ها را به نمایش می‌گذارد. برای مثال در آیه 74 سوره بقره، در جایی که به توبیخ کافران می‌پردازد؛ مقام سنگ را بالاتر از دل‌های کافران می‌داند چرا که برخی سنگ‌ها از ترس خدا از فراز به نشیب فرو می‌غلتند.
شناسایی دلالت‌های قرآنی در تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیبایی‌شناسانه
پژوهشگر با توجه به مفاهیم کلیدی زیبایی و زیبانمایی و شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه قرآنی استخراج شده از آموزه‌های قرآنی؛ در نهایت دلالت‌های آن‌ها را در تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیباشناسانه استنباط کرده است. این دلالت‌ها با توجه به جنبه‌های عقلانی (شناخت و بینش)، عاطفی (گرایش و نگرش)، ارادی (نیت و تصمیم) و عملی (کنش و تداوم آن) هویت انسانی تنظیم گردیده‌اند که در ذیل بیان می‌گردد. لازم به ذکر است که موارد درک ناظر به جنبه عقلانی؛ موارد توجه، لذت بردن، تنفر، قدردانی، رضایتمندی ناظر به جنبه عاطفی؛ موارد باور یا ایمان ناظر به جنبه‌های عقلانی و ارادی؛ موارد تصمیم برای استفاده، التزام و یا پرهیز ناظر به جنبه ارادی و موارد استفاده، التزام و پرهیز ناظر به جنبه عملی هستند.
الف) دلالت‌های قرآنی در تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیبایی‌شناسانه برآمده از مؤلفه‌های کلیدی زیبایی:
با توجه به مؤلفه «صفات الهی» (مؤلفه 1)، دلالت زیر بدست می‌آید:
1. درک و تفکر در اسماء حسنای الهی (صفات هدایت، غفران، رحمت و فضل الهی) و باور به تحقق آن‌ها
با توجه به مؤلفه «آیات آفاقی» (مؤلفه 2)، دلالت‌های ذیل بدست می‌آید:
2. درک و ایمان به احسن الخالقین و احسن صورتگران بودن خداوند در آفرینش جهان طبیعت و رضایتمندی از او
3. درک زیبایی‌های طبیعت به منزله آیات و تجلیات احسن خداوند و باور به آن‌ها به عنوان مظاهر جمال خداوند که به بهترین شکل زیبای خود خلق شده
4. درک تقدیر الهی در تجلیات زیبای آفرینش و باور به آن
5. درک حکمت الهی در پیراسته بودن نظام آفرینش از اختلال، بی‌نظمی و عیوب و باور به آن
6. باور به ارزشمندی جهان زیبای آفرینش و تعامل عاطفی و معنوی با آن
7. درک معنا و روابط میان پدیده‌های زیبای جهان آفرینش به منزله آیات و تجلیات زیبای خداوند
8. لذت بردن و قدردانی از آیات آفاقی خداوند که در زیباترین شکل خود خلق شده با توجه به مؤلفه «آیات انفسی» (مؤلفه 3)، دلالت‌های ذیل بدست می‌آید:
9. درک و ایمان به احسن الخالقین و احسن صورتگران بودن خداوند در آفرینش انسان و رضایتمندی از او
10. درک زیبایی آفرینش انسان در بهترین شکل زیبای خود از طرف خداوند و باور به آن
11. درک فطری بودن زیبایی در انسان و باور به آن
12. درک مایه آزمایش بودن زیبایی‌های دنیوی برای انسان و باور به آن
13. لذت بردن و قدردانی از آیات انفسی خداوند در زیباترین شکل خود خلق شده
14. تصمیم برای استفاده از امکانات الهی برای اخراج مصنوعات زیبا در جهت رسیدن به جمال مطلق الهی نه بهره‌برداری کاذب از زیبایی و استفاده از این امکانات
با توجه به مؤلفه «انزال کتاب الهی» (مؤلفه 5)، دلالت ذیل بدست می‌آید:
15. درک، باور و توجه به نور بودن و احسن الحدیث بودن کتاب الهی و از میان برنده ظلمات بودن آن (زشتی‌ها)
با توجه مؤلفه «زیبایی‌های اعتقادی شامل ایمان به خداوند زیبا و خالق زیبایی‌ها» (مؤلفه 4)، این دو دلالت زیر بدست می‌آید:
16. درک، توجه و ایمان به خداوند به عنوان تنها زیبایی حقیقی در عرصه وجود و لذت بردن از ایمان به خداوند زیبا و دوستدار زیبایی‌ها
17. درک ایمان به منزله زیباترین باور و سبب نورانی شدن و لذت بردن از آن
از مؤلفه زیبایی‌های عملکردی شامل اعمال صالح (مؤلفه 7)، به طور کلی دلالت ذیل استخراج می‌شود:
18. درک، باور، تصمیم و التزام به اعمال صالح به منزله زیباترین اعمال نورآفرین و لذت بردن از آن
اما اعمال صالح شامل زیر مؤلفه‌های تهذیب نفس، فضایل اخلاقی، کسب بصیرت، علم‌ورزی، اقامه نماز و دعا می‌باشد. بنابراین با در نظر گرفتن زیر مؤلفه «تهذیب نفس» (مؤلفه 7-1)، دلالت زیر بدست می‌آید:
19. درک، توجه، باور به زیبایی و نورآفرینی تهذیب نفس و لذت بردن از زیبایی و نورانیت تهذیب نفس (موارد تقوا، استغفار و توبه) و تصمیم و التزام به آن برای زیباسازی و نورانی کردن درون و برون
با توجه به زیر مؤلفه «فضایل اخلاقی» (مؤلفه 7-2)، دلالت زیر بدست می‌آید:
20. درک، توجه و باور به زیبایی و نورآفرینی فضایل اخلاقی (موارد صبر و انفاق) و لذت بردن از زیبایی و نورانیت آن‌ها و تصمیم و التزام به آن‌ها برای زیباسازی و نورانی کردن درون و برون
با توجه به زیر مؤلفه «کسب بصیرت» (مؤلفه 7-3)، دلالت‌های زیر بدست می‌آید:
21. درک بینش و بصیرت به منزله نور الهی و زیبایی آفرین و کسب آن در اثر شناخت زیبایی‌های حقیقی
22. توجه به زیبایی حقیقی برای به دست آوردن بینش و بصیرت (روشن‌بینی) و تنفر از زیبایی‌های کاذب به جهت از بین بردن آن
23. تصمیم و التزام به تقویت مهارت‌های ارتباطی نظیر شنیدن و دیدن در یادگیرندگان در جریان شناخت زیبایی‌های حقیقی برای کسب بینش و بصیرت
24. تصمیم و التزام به فراهم آوردن زمینه مناسب به منظور مواجهه حسی یادگیرندگان با جهان زیبای آفرینش
25. تصمیم و التزام به توسعه توانمندی‌های مشاهده غیر عینی و غیرمادی (شنیدن و دیدن باطنی به منظور تعقل و تفقه) در جریان شناخت زیبایی‌های حقیقی برای کسب بینش و بصیرت
با توجه به زیر مؤلفه «علم‌ورزی» (مؤلفه 7-4)، دلالت‌های ذیل استخراج می‌شود:
26. درک علم به منزله نور الهی و زیبایی آفرین و کسب آن برای به دست آوردن زیبایی و علاقه به آن
27. تصمیم و استفاده از زیباترین روش گفتگو و مباحثه برای کسب علم به منزله نور الهی و زیبایی آفرین
28. تصمیم و التزام به انتخاب زیباترین کلام برای کسب علم به منزله نور الهی و زیبایی آفرین
با توجه به زیرمؤلفه «اقامه نماز» (مؤلفه 7-5)، دلالت زیر بدست می‌آید:
29. درک، توجه و باور به زیبایی فرائض دینی (نماز) و لذت بردن از آن و تصمیم و التزام به انجام آن به عنوان عامل زیبایی
با توجه به زیر مؤلفه «دعا» (مؤلفه 7-6)، دلالت ذیل بدست می‌آید:
30. درک، توجه و باور به زیبایی ارتباط با خدا و لذت بردن از آن و تصمیم و التزام به دعا به درگاه الهی
با در نظر گرفتن مؤلفه «پاداش الهی (بهشت با همه نعمت‌هایش)» (مؤلفه 8)، دلالت ذیل استخراج می‌گردد:
31. درک، توجه و باور به پاداش نیکو زیبای الهی در ازای نیکوکاری و آفرینش زیبایی‌های اعتقادی و عملکردی
ب) دلالت‌های قرآنی در تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیبایی‌شناسانه برآمده از مؤلفه‌های کلیدی زیبانمایی:
با توجه به مؤلفه «زیبانمایی‌های دنیوی از آفاق و انفس» (مؤلفه 4)، دلالت زیر بدست می‌آید:
32. درک زودگذری و فانی بودن زیبایی‌های دنیوی و باور به آن و تصمیم به پرهیز و پرهیز از دلبستگی به آن‌ها
مؤلفه «زیبایی‌های کاذب اعتقادی» (مؤلفه 9)، شامل زیرمؤلفه‌های کفر و شرک می‌باشد. بنابراین با توجه به زیر مؤلفه «کفر» (مؤلفه 9 -1)، دلالت زیر استنتاج می‌شود:
33. درک، باور به کفر به منزله پوشاننده زیبایی حقیقی در عرصه وجود و زیبانمایی اعمال زشت و ایجاد کننده ظلمت و تنفر و پرهیز از آن
و نیز با توجه به زیر مؤلفه «شرک» (مؤلفه 9-2)، دو دلالت زیر استخراج می‌شود:
34. درک، باور به شرک به منزله پوشاننده زیبایی حقیقی در عرصه وجود و زیبانمایی اعمال زشت و ایجاد کننده ظلمت و تنفر و پرهیز از آن
35. درک و باور به توحید به منزله عامل زیبایی و نورآفرین و لذت بردن از آن
از مؤلفه «زیبایی‌های کاذب عملکردی شامل اعمال بد» (مؤلفه 10)، به طور کلی دلالت ذیل بدست می‌آید:
36. درک و باور به اعمال بد به منزله زشت‌ترین اعمال ظلمت افزا و تنفر از آن‌ها و تصمیم به پرهیز و پرهیز از این اعمال
اما اعمال بد شامل زیر مؤلفه‌های به ذلالت رفتن و انحراف از راه خدا، رذایل اخلاقی و نیز جهل می‌باشد. بنابراین با توجه به زیر مؤلفه «به ذلالت رفتن و انحراف از راه خدا» (مؤلفه 10-1)، دلالت زیر استخراج می‌شود:
37. درک و باور به گمراهی و انحراف از راه خدا به منزله عامل زشتی و ایجاد کننده ظلمت و تنفر از آن و تصمیم به پرهیز و پرهیز از گمراهی و انحراف از راه خدا
با در نظر گرفتن زیر مؤلفه «رذایل اخلاقی» (مؤلفه 10-2)، دلالت زیر استنتاج می‌شود:
38. درک و باور به رذایل اخلاقی (موارد ظلم، فسق، عصیان و طغیان در برابر خدا و نفاق) به منزله عامل زشتی و ایجاد کننده ظلمت و تنفر از آن‌ها و تصمیم به پرهیز و پرهیز از رذایل اخلاقی
با توجه به زیر مؤلفه «جهل» (مؤلفه 10-3)، دلالت زیر بدست می‌آید:
39. درک و باور به جهل به منزله عامل زشتی ایجاد کننده ظلمت و تنفر از آن و تصمیم به پرهیز و پرهیز از جهل
با در نظر گرفتن مؤلفه «عذاب اخروی الهی (جهنم با همه عذاب‌هایش)» (مؤلفه 11)، دلالت زیر بدست می‌آید:
40. درک، توجه و باور به عذاب اخروی در ازای بدکاری و ایجاد زشتی‌ها و ظلمت‌های اعتقادی و عملکردی
ج) دلالت‌های قرآنی در تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیبایی‌شناسانه برآمده از شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه قرآنی:
با در نظر گرفتن شیوه بیانی، دلالت زیر بدست می‌آید:
41. درک، توجه و باور به اهمیت زیبا سخن گفتن برای تأثیرگذاری بیشتر در یادگیرندگان و استفاده از زیبایی‌های بیانی در کلام متناسب با میزان درک یادگیرندگان
با نظر گرفتن شیوه زبانی، دلالت زیر بدست می‌آید:
42. درک، توجه و باور به اهمیت توانمندی‌های زبان از جمله تشبیه، استعاره، مجاز و... برای تأثیرگذاری بیشتر در یادگیرندگان و استفاده از این توانمندی‌ها برای برانگیختن عاطفه‌ها در راستای هدف متعالی هدایت و تربیت و رسیدن به حقیقت
با توجه به شیوه موسیقیایی، دلالت زیر استنتاج می‌شود:
43. درک، توجه و باور به اهمیت موسیقی در کلام برای تأثیرگذاری بیشتر جهت انتقال معنا در یادگیرندگان و استفاده از موسیقی در کلام برای تأثیرگذاری بیشتر جهت انتقال معنا
با توجه به شیوه تصویرپردازی، دلالت‌های زیر استخراج می‌شود:
44. درک، توجه و باور به جایگاه بالای شیوه تصویرپردازی برای عینی و قابل درک کردن مفاهیم انتزاعی و تصمیم به استفاده و استفاده از آن
45. درک، توجه و باور به جایگاه بالای شیوه تصویرپردازی برای تحریک قوای عقل و احساس یادگیرندگان برای برانگیخته شدن عاطفه انسانی آن‌ها در پذیرش معانی و تصمیم به استفاده و استفاده از آن
47. درک، توجه و باور به جایگاه بالای شیوه تصویرپردازی برای پرورش قوه خیال یادگیرندگان به معنای برانگیختن تخیلات و تصورات مخاطب نه آفرینش امور غیر واقعی و تصمیم به استفاده و استفاده از آن
48. درک، توجه و باور به جایگاه بالای شیوه تصویرپردازی برای پرورش قوه ذوق یادگیرندگان برای درک مفاهیم و تصمیم به استفاده و استفاده از آن
49. درک، توجه و باور به جایگاه بالای شیوه تصویرپردازی برای پرورش قوه خلاقیت یادگیرندگان برای بسط اندیشه آن‌ها و آفرینش‌های جدید و تصمیم به استفاده و استفاده از آن
با توجه به شیوه تمثیل، دلالت زیر بدست می‌آید:
50. درک و توجه به روش تمثیل در قالب تصاویری زنده و محسوس برای انتقال مفاهیم، باور به انتقال مفاهیم از طریق این روش و تصمیم به استفاده و استفاده از این روش
با توجه به شیوه قصه‌پردازی، دلالت زیر بدست می‌آید:
51. درک و توجه به روش قصه‌گویی در قالب تصاویری زنده و محسوس برای انتقال مفاهیم، باور به انتقال مفاهیم از طریق این روش و تصمیم به استفاده و استفاده از آن
با توجه به شیوه پرده برداشتن از ظاهر به منظور رسیدن به باطن و حقیقت اشیاء، دلالت زیر استخراج می‌شود:
52. درک و توجه به شیوه پرده برداشتن از ظاهر به منظور رسیدن به باطن و حقیقت اشیاء با کمک تصاویر زنده و محسوس و تصمیم به استفاده و استفاده از این شیوه

نتیجه‌گیری

در این پژوهش با تشکیل شبکه مفهومی زیبایی در قرآن کریم، مفاهیم مرتبط به مفهوم زیبایی در قالب روابط این همانی، علی، تقارنی، تقابلی و تباینی تنظیم گردید. با بررسی مفاهیم مشترک این روابط، این نتیجه حاصل شد که در منطق قرآنی، مفاهیم زیبایی (و مفاهیم مقابل آن) خود مولد زیبایی (و یا زشتی) دیگری است؛ به عبارت دیگر زیبایی (و مفاهیم مقابل آن) در حلقه‌های متوالی، مدام رشد و توسعه پیدا می‌کند. بنابراین این مفاهیم مولد، مفاهیم کلیدی این پژوهش را تشکیل داده‌اند. مفاهیم کلیدی زیبانمایی (نظیر کفر، شرک، به ضلالت رفتن، ظلم، جهل، فسق، عصیان و نفاق)، مواردی هستند که مرتبه به مرتبه حقیقت را در حجاب فرو می‌برند و مفاهیم کلیدی زیبایی (نظیر ایمان، صبر، انفاق، استغفار، کسب بصیرت، علم‌ورزی، توبه، اقامه نماز و دعا) مؤلفه‌هایی هستند که با پرده‌برداری از حقیقت هستی، مرتبه به مرتبه زمینه رسیدن و قرب به آن را فراهم می‌کنند. از طرف دیگر قرآن کریم به منزله کتاب اصلی تربیت انسان‌ها برای انتقال معارف هدایت‌بخش خود به شدت از زبان زیبایی‌شناختی و نه علمی بهره برده است؛ از این رو روش‌های زیبایی‌شناسانه قرآنی نیز مورد بررسی قرار گرفت. در نهایت با توجه به نتایج بدست آمده از شبکه مفهومی زیبایی و شیوه‌های هنری و زیبایی‌شناسانه قرآنی، دلالت‌های آن‌ها در تشکیل هویت معنوی انسان از بعد زیباشناسانه، مورد استنتاج واقع شد.

پی‌نوشت‌ها:

1. کارشناس ارشد مدیریت آموزشی.

منابع تحقیق :
قرآن کریم.
ابن مکی، محمد (شهید اول)، قواعد فقه: ترجمه القواعد و الفوائد، ترجمه مهدی صانعی، مشهد، دانشگاه فردوسی، 1372.
ابن‌منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالصادر، 1414 ق.
ایازی، سید محمد علی، چهره پیوسته قرآن، قم، هستی نما، 1381.
ایازی، سید محمدعلی، «اصول و مبانی زیبایی‌شناسی قرآن کریم»، نشریه پژوهش‌نامه قرآن و حدیث، شماره 1، 1385، صص 65-80.
ایزوتسو، توشیهیکو، خدا و انسان در قرآن: معنی‌شناسی جهان‌بینی قرآن، ترجمه احمد آرام، تهران، نشر شرکت سهامی انتشار، 1362.
بستانی، محمود، اسلام و هنر، ترجمه حسین صابری، مشهد، آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1378.
بشیر، حسن و زارع درخشان، ابوذر و همازاده ابیانه، حسین، اصول و رهیافت‌های هنر اسلامی در کلام رهبری، تهران، نشر امام صادق (علیه‌السلام)، 1388.
بلخاری قهی، حسن، مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی، تهران، نشر سوره مهر، 1384.
تمیم داری، احمد و دانشگر، مریم، «زیبایی‌شناسی در قرآن کریم با رویکردی به عنصر داستان»، فصلنامه هنر، شماره 70، 1385، صص 128-141.
جوادی آملی، عبدالله، هنر و زیبایی از منظر دین، تهران، نشر بنیاد سینمایی فارابی، 1375.
ــــ، تفسیر موضوعی قرآن کریم، قم، نشر اسراء، 1387.
حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، نشر اسماعیلیان، 1415 ق.
خامه‌گر، محمد، ساختار هندسی سوره‌های قرآن، تهران، نشر شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، 1382.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ قرآن، ترجمه سید غلامرضا خسروی حسینی، تهران، نشر مرتضوی، 1375.
رفسنجانی، اکبر و محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، قم، نشر بوستان کتاب، 1386.
سیدی، سید حسین، «مؤلفه‌های تصویر هنری در قرآن»، فصلنامه اندیشه دینی دانشگاه شیراز، شماره 27، 1387، صص 105-116.
شاکر، محمد کاظم، قرآن در آینه پژوهش - مقالات علمی - پژوهشی از فارغ التحصیلان مقطع دکتری تخصصی (Ph.D)، دفتر سوم، تهران، نشر هستی نما، 1381.
طباطبایی، محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1386.
طبرسی، فضل بن سهل، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق رضا ستوده، تهران، نشر فراهانی، 1360.
علامه، سید میرحسین، «شناخت‌شناسی هنر در نگرش قرآنی»، نشریه کوثر، شماره 18، 1384، صص 76-80.
قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، ترجمه مرتضی آخوندی، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، 1371.
قطب، سید، تصویرسازی هنری در قرآن، ترجمه زاهد ویسی، سنندج، نشر آراس، 1389.
گال، مردیت و دیگران، روش‌های تحقیق کمی و کیفی در علوم تربیتی و روان‌شناسی، ترجمه احمدرضا نصر و همکاران، تهران، نشر سمت، 1383.
مارشال، کاترین و راسمن، گرچن، روش تحقیق کیفی، ترجمه علی پارساییان و سید محمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهش‌های فرهنگی، 1377.
مصطفوی، حسن، التحقیق فی الکلمات القرآن الکریم، تهران، سازمان چاپ و نشر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1374.
مطهری، مرتضی، آشنایی با قرآن: شناخت قرآن، تهران، نشر صدرا، 1391.
ـــــ، تعلیم و تربیت در اسلام، تهران، نشر صدرا، 1390.
مکارم شیرازی و دیگران، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، نشر دارالکتب الاسلامیه، 1374.
نجفی خمینی، محمد جواد، تفسیر آسان، تهران، نشر اسلامیه، 1398 ق.

منبع مقاله :
گروه نویسندگان؛ (1393)، مجموعه مقالات دومین همایش ملی سیره و معارف رضوی «معنویت» (جلد اول)، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد، چاپ اول.