معرفی وقف و نیکوکاری در ایران باستان

اطلاع حاصل نمودیم کتابی تحت عنوان «وقف و نیکوکاری در ایران باستان» توسط آقای دکتر سیدحسین امیدیانی در دست تألیف است. ایشان پس از سالها تحقیق کتاب مذکور را به رشته تحریر درمی‏آورند گفتگوی مختصری در این‏باره صورت گرفته که ذیلاً توجه خوانندگان گرامی را به آن جلب می‏کنیم:

- لطفا انگیزه خود را در مورد تهیه کتاب مورد بحث بیان بفرمائید؟
با تقدیم سلام خدمت همه صلحا و نیکوکاران جامعه و دست‏اندرکاران مجله پرمحتوای «وقف میراث جاویدان» و آرزوی توفیق الهی برای آنها در انجام این وظیفه خطیر فرهنگی و اجتماعی، باید عرض کنم سالها بود که به منظور آشناساختن مردم با فرهنگ وقف و نیکوکاری و ایجاد زمینه پژوهش برای علاقمندان،.

تصمیم داشتم تحقیقی پیرامون این مطلب نموده و ارائه نمایم. پس از شروع کار متوجه شدم که به جز دو سه مورد مختصر کتابی مستقل در این‏باره به رشته تحریر نیامده، لذا لازم بود تاریخچه موضوع را در قبل و بعد از اسلام به طور جداگانه مورد بررسی قرار دهم. پس از مراجعه به منابع و مآخذ و مطالعه صدها کتاب و مجله و مقاله و تحقیق دریافتم که پرداختن به مسأله وقف و نیکوکاری در ایران باستان بسیار گسترده است؛ .

و خود می‏تواند کتابی مستقل باشد. از سال 1367 با یاری خداوند متعال عملاً شروع به نوشتن کتاب مذکور نمودم و بحمداللّه‏ هم‏اکنون رو به اتمام است. باید اضافه کنم خوشبختانه در چند سال اخیر برخی کتب راجع به وقف بعد از اسلام نوشته شده و در این مجله نیز مقالاتی به نگارش درآمده که در جای خود قابل تحسین است، ولی باید اذعان نمود که فرهنگ وقف زمینه وسیعی برای تحقیق دارد و هنوز در جامعه آن‏طور که لازم است شناخته‏شده نیست و تلاش مستمر و همه‏جانبه‏ای را می‏طلبد.

- لطفا بفرمائید در این کتاب در زمینه چه مطالبی بحث شده است؟
با توجه به عنوان کتاب لازم بود که از آغاز تاریخ ایران و حتی قبل از آن هنگامیکه آریاها به این سرزمین آمده‏اند موضوع را مورد بررسی قرار دهم که خلاصه عناوین به شرح زیر است:
آریاها و دین آنها و نذر و نیاز در «ریگ ودا»

وقف و نذر و نیاز در آئین مهر (میترا)
ظهور زرتشت و آئین یکتاپرستی او
نیکوکاری و نذر و نیاز در گاتها (سرودهای زرتشت)

نیکوکاری و نذر و نیاز در اوستای کنونی (یسنا ـ ویسپرد ـ یشت‏ها ـ خرده اوستا)

وقف و نیکوکاری در دورانهای مختلف تاریخی ایران باستان شامل: پیشدادیان ـ کیانیان ـ مادها ـ هخامنشیان ـ سلوکیان ـ اشکانیان ـ ساسانیان.

بررسی موقوفات مربوط به پرستشگاهها و آتشکده‏ها و تولیت آنها و موبدان و هیربدان و آتشبانان.

بحث راجع به قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان و مطالبی که راجع به وقف و امور خیریه در آن آمده است.

نکاتی از اندرزنامه حکیم ایرانی بزرگمهر و اندرزنامه موبد موبدان آذربد مهراسپندان در خصوص نیکی و نیکوکاری.

با تشکر و آرزوی توفیق برای ایشان امیدواریم نتیجه زحمات و تحقیقات ایشان را در آینده‏ای نزدیک مشاهده کنیم.

معرفی کتاب چالش‌های وقف زمین در ایران: مطالعه موردی اراضی زیاران
کتاب چالش‌های وقف زمین در ایران: مطالعه موردی اراضی زیاران نوشته‌ی رستم فلاح به مسائل و موضوعات وقف زمین در سال‌های اخیر می‌پردازد که معضل فراگیری برای مردم، متولیان، نهادهای وقف و نیز دستگاه قضا شده است.

مناسبات مالکیت خصوصی و وقف زمین در تاریخ ایران از دیرباز با چالش‌های جدی رو به رو بوده و بر اساس اقتضائات دنیای جدید و مناسباتی که با تولد جمهوری اسلامی به هم رسیده، جدی‌تر شده است. معضل «زیاران» می‌تواند یک نمونه عالی مطالعاتی برای پی‌گیری این چالش‌ها برای صاحب نظران، قانون‌گذاران، فقیهان، متولیان و نهادهای وقف، حتی سیاستمداران و مسئولان نظام مقدس جمهوری اسلامی باشد.

این کتاب با رویکردی میان رشته‌ای نگاشته شده و همه جوانب تاریخی، کلامی، حقوقی، فقهی، قانونی و حتی جامعه شناختی این موضوع را به میان آورده و به نحوی کاربردی برای گره گشایی از این معضل، پیشنهادهای روشنی به دستگاه قضا داده است. این کتاب مبتنی بر یک مورد مطالعاتی یا مورد پژوهشی مهم، یعنی اراضی زیاران است که از بزرگ‌ترین معضلات وقفی بین مردم خراسان رضوی با آستان قدس رضوی، به ویژه در سال‌های اخیر به شمار می‌آید.

با وجود این که رستم فلاح در این کتاب خیلی خلاصه و کوتاه به بررسی این مسأله پرداخته اما به سادگی تمام، پیچیدگی‌های این موضوع را نشان داده و به مهم‌ترین سوالات نهادهای وقف، مردم و دستگاه قضا در این زمینه پاسخ می‌دهد.

او به تشخیص نوع اراضی مختلف پرداخته و نظرات فقها و حقوقدانان را در خصوص اراضی ملی، موات و ... بررسی کرده و مراجع تشخیص این اراضی در خارج از محدوده شهرها را مورد بررسی قرار داده است.

در واقع پژوهش حاضر که تحلیلی میان‌رشته‌ای از چالش‌های وقف زمین در ایران است، در پی این تأملات شکل گرفت که آیا فقه اسلامی،‌ به ویژه فقه شیعی، بر مالکیت اربابان، حاکمان محلی و پادشاهان گذشته صحه می‌گذارد و وقف آن‌ها را مشروع می‌داند؟ اگر پاسخ مثبت است، در قبال چالش‌های پیش آمده چه موضعی دارد؟ و اگر پاسخ منفی است، دلایل و شواهد آن چیست و راهبرد قانونی خروج از این بن‌بست‌ها و چالش‌ها کدام است؟

در پایان لازم است بدانید مخاطبان مستقیم این کتاب، وکلا، قضات، حقوق‌دانان، قانون‌گذاران، نهادهای وقف و مردم درگیر با این موضع هستند؛ همچنین این کتاب می‌تواند، تنها منبع منسجم و پژوهشی در این زمینه، برای همه پژوهشگران، دانشجویان و اساتید به مباحث حقوقی باشد.

در بخشی از کتاب چالش‌های وقف زمین در ایران: مطالعه موردی اراضی زیاران می‌خوانیم:

راگیری نظام اقطاع‌ داری و یا ارباب‌_ رعیتی در ایران از پیش از اسلام تا آغاز سده کنونی؛ هر نوع تصمیم‌گیری را که منجر به تغییراتی اساسی در میراث آن نظام مالکیتی بشود، به شدت مشکل کرده است.

چون ابطال بی حساب و کتابِ همه میراث آن نظام، از هم پاشیدگی همه نظام مالکیتی و اقتصادی کنونی را در پی داشته و موجب هرج و مرج گسترده‌ای در جامعه خواهد شد. بنابراین، مخالفت با نظام ارباب _ رعیتی و ابطال میراث برجا مانده از آن نظام اقتصادی و اجتماعی، ‌ به هوشمندی بسیاری نیاز دارد.

همین ملاحظه است که بسیاری از فقیهان را به رغم اعلام صریح ظالمانه و غاصبانه بودن نظام اقطاع‌داری و ارباب_ رعیتی، در مقام تصمیم گیری در باره وضیعت مالکیت‌ها، به ویژه مالکیت‌های اراضی، محتاط نگاه داشته است. با این حال؛ این احتیاط در مورد موقوفاتی که محصول مالکیت‌های غاصبانه وظالمانه در آن نظام بوده، قابل تأمل و بررسی است.

این احتیاط و ملاحظه را، مثلاً، نزد آیت‌الله طالقانی، به این صورت می‌بینیم که وی معتقد بود به رغم همه آن تعدی‌ها و انحراف‌ها که در نظام اقطاعی و ارباب _ رعیتی صورت بسته، تعبیر درست در باره نظام اقتصادی و مسأله اراضی آن دوره‌ها، «بی‌قانونی» نیست، بلکه تعبیر درست‌تر در باره آن وضعیت، «قانون‌شکنی» است.

چون به نظر وی، در آن دوره‌ها، ‌ «تاحدی حقوق و حدود اسلامی حاکم بود» بنابر همین ملاحظه است که دیده نشده آیت‌الله طالقانی، به رغم همه مخالفت‌های تندی که با نظام اقطاع‌داری و ارباب _ رعیتی داشت، به صراحت همه آن نظام اقتصادی و لوازم حقوقی آن را باطل اعلام کنند.

به رغم این، همانگونه که مدارای منفعلانه در برابر تضییع حقوق مردم و مالکیت خصوصی با مبانی شرعیِ پیش‌گفته سازگار نیست، به هم ریختن بی‌حساب و کتاب نظام‌های برآمده در تاریخ هم به نفع هیچ کس نیست. دفاع از مالکیت خصوصی و حقوق مردم البته دقتی حقوقی و کارشناسانه و به دور از احساسات انقلابی نیاز دارد.

منبع:
میراث جاویدان