شاخه هاي علوم پزشكي در دعاي عرفه ي امام حسين (علیه السلام)

چكيده

يكي از مهمترين اهداف رشته كتابداري و اطلاع رساني طبقه بندي و سازماندهي علوم و دانش ها است. نگارنده با امعان نظر در فرازهايي از دعاي شريف عرفه امام حسين (ع) متعلق به قرن 1 ق. به اكثر تقسيم بندي و شاخه هاي اصلي كنوني علوم پزشكي دست يافت. عبارات بخش مورد نظر مستقيماً مرتبط با اين تخصص ها يا گروه بندي ها است و موضوعاتي چون: آناتومي انسان، دستگاه گوارش، دستگاه عصبي، پوست، دندانپزشكي، گوش و حلق و بيني، چشم پزشكي، دستگاه تنفسي، قلب و عروق، خون، ارتوپدي، مغز و اعصاب و... را در بر دارد.

مقدمه

يكي از تعاريف سنتي كتابداري عبارتست از "كاربرد دانش كتابها و كاربرد اصول، فنون و نظريه هاي مشخص در ايجاد، نگاهداري و سازمان دهي و استفاده از مجموعه كتابها و ديگر مواد موجود در كتابخانه و همچنين گسترش خدمات كتابخانه..." (2: 342).
در تعريفي ديگر اينگونه بيان شده كه كتابداري دانش و تبحري است كه مربوط به ادارة كتابخانه ها، مجموعه آنها، اقتصاد كتاب و كتابشناسي است. (2: 343).
با توسعه و پيشرفت روزافزون علوم در تمامي شاخه ها و كاركردهاي نوين علم كتابداري و اطلاع رساني
مي توان اذعان داشت كتابداري امروزه علاوه بر داشتن معاني فوق علمي است كه از شناخت اجمالي دانش (طبقه بندي) و روابط طولي و عرضي اصطلاحات تخصصي آن با هدف دستيابي سريع و آسان به اطلاعات بحث مي كند. به بياني ديگر هدف اين علم، تبيين حد و مرز علوم، ايجاد روابط ميان آنها، سازماندهي و مديريت اطلاعات و مرتفع ساختن نيازهاي كاربران از طريق بازيابي جامع و مانع اطلاعات و اطلاع رساني به ايشان است.

پيدايش علوم پزشكي

يكي از علل اصلي پيدايش علوم نياز بشر به تسخير طبيعت، حل معضلات مبتلا به و بازشناسي روابط موجود ميان پديده ها بوده است و در همين راستا بعنوان مثال مي توان به پيدايش علم پزشكي اشاره نمود. سبب اصلي ايجاد، رشد و توسعه دانش پزشكي وجود آلام و امراض از ابتداي خلقت بشر بوده است. در واقع چاره انديشي انسان و لزوم مقابله، درمان يا كاهش اين دردها موجد علم طب و گسترش آن شد.
در اين راستا شناخت بيماريها و ارگانيسم بدن نيز از ديرباز مورد توجه قرار گرفت. بعدها بشر در دانش پزشكي به چنان پيشرفت شگرفي دست يافت كه از حالت شناخت كلي و عمومي اعضا به سمت و سوي تخصص هاي ويژه پيش رفت كه از جمله مي توان به موارد ذيل اشاره نمود:
1. چشم پزشكي 2. دندان پزشكي 3. قلب و عروق 4. خون 5. ارتوپدي 6. بيمارهاي مفصلي 7. گوش و حلق و بيني 8. گوارش 9. پوست 10. آناتومي / علم تشريح و...
رده بندي علوم پزشكي (ان. ال. ام.)[2]
به سبب گستردگي و توسعه علوم پزشكي و نياز به سازماندهي منابع حوزه علوم پزشكي اين رده بندي توسط كتابخانه ملي پزشكي آمريكا در دهه 1940 صورت پذيرفت كه كتابخانه هاي فعال در زمينه علوم پزشكي از آن استفاده نمودند. در اين رده بندي به جاي ردة R در رده بندي كنگره، از حرف W استفاده شده و تقسيمات فرعي ذيل آن قرار گرفته اند.
در اينجا به برخي از اين تقسيمات فرعي اشاره مي نمايم:
سيستم گوارش WI؛ سيستم عصبي WL؛ بيماريهاي پوست WR
دندانپزشكي WU؛ بيماريهاي گوش و حلق و بيني WV؛ چشم پزشكي WW
تاريخ پزشكي WZ؛ سيستم قلبي عروقي WG؛ سيستم هاي خوني و لنفاوي WH
سيستم تنفسي WF؛ سيستم عضلاني WE

توجه به مسائل پزشكي در اسلام

در قرآن كريم، احاديث و روايات منقول از حضرات معصومين (عليهم السلام) به نمونه هايي فراوان از عنايت دين مبين اسلام به موضوعات گوناگون علوم پزشكي برمي خوريم. از سفارشات بهداشتي، پزشكي و توجه به سلامتي گرفته تا بحث تغذيه و جز آن در اينجا به نمونه هايي چند اشاره مي شود:
1. و اذا مرضت فهو يشفين (قرآن، شعرا: 80).
و چون بيمار شوم او (خداوند) شفايم مي دهد.
2. و ابري ء الاكمه والابرص و احي الموتي باذن الله (قرآن، آل عمران: 49).
به اذن خدا، نابيناي مادرزاد و پيس را بهبود مي بخشم.
3. و اوحي الي النحل ان اتخذي من الجبال بيوتاً و من الشجر و مما يعرشون ثم كلي من كل الثمرات فاسلكي سبل ربك ذللاً يخرج من بطونها شراب مختلف الوانها فيه شفاء للناس ان في ذلك لايه لقوم يتفكرون (قرآن، نحل: 68 – 69).
و خداوند به زنبور عسل وحي كرد كه در كوهها و درختان و بلنديها منزل بگيريد سپس از ميوه هاي شيرين و شهد گلهاي خوشبو بخوريد و راه پروردگار خود را بپوئيد آنگاه از درون آنها شربتي شيرين به رنگهاي گوناگون بيرون مي آيد كه شفاي مردمان در آن است. مسلماً در اين آيت و نشانه اي است براي گروهي كه تفكر مي كنند.
4. پيامبر اكرم (ص) فرمودند: العلم علمان، علم الاديان و علم الابدان.
دانش بر دو گونه است: دانش دينها و دانش بدنها (3: ج 1، 32).
5. حضرت علي (ع):
ان من البلاء الفاقه و اشد من ذلك مرض البدن و اشد من ذلك مرض القلب و ان من النعم سعه المال و افضل من ذلك صحه البدن و افضل من ذلك تقوي القلوب (3: ج 1، ص 134).
يكي از گرفتاريها تنگدستي است. سخت تر از آن بيماري است و سخت تر از آن هم بيماري دل. يكي از نعمتها توانمندي مالي است و برتر از آن، تندرستي و سلامتي است و بهتر از آن نيز تقواي دلها است.
6. امام باقر (ع):
... و اعلم انه لا علم كطلب السلامه و لاسلامه كسلامه القلب (3: ج 1، 32).
بدان كه نه هيچ دانشي چون طلب سلامتي است و نه هيچ سلامتي اي چون سلامت قلب.
7. امام صادق (ع):
ما استشفي للناس بمثل العسل (3: ج 2، 398).
مردم به چيزي مانند عسل شفا نمي يابند.

دعاي عرفه

مرحوم محدث قمي در مفاتيح آورده است كه بشر و بشير فرزندان غالب اسدي نقل كرده اند در آخرين ساعات روز عرفه در عرفات در خدمت امام حسين (ع) بوديم. آن حضرت با جمعي از خاندان، فرزندان و شيعيان از چادر بيرون آمدند و با نهايت خضوع و خشوع در طرف چپ كوه ايستادند. روي مبارك خود را به طرف كعبه گردانيدند؛ دستها را تا مقابل صورت بالا بردند و اين دعا را خواندند. (1: 29).
دعاي عرفه و شاخه هاي علوم پزشكي
نگارنده ضمن قرائت دعاي عرفه و دقت در واژه شناسي[3] فرازهاي آن، انواع تخصص هاي جديد علوم پزشكي را استخراج نمود كه از حيث تاريخ علوم پزشكي، تقسيمات و شاخه هاي علوم پزشكي حائز اهميت و بسيار جالب توجه است.
حضرت سيدالشهدا (ع) در فرازهايي از دعاي شريف عرفه به پيشگاه باريتعالي عرضه مي دارد كه:
"... ان لوحاولت و اجتهدت مدي الاعصار و الاحقاب لو عمرتها ان اودي شكر واحده من انعمك ما استطعت ذلك...
‌]آري‌، اي خداي مهربانم[ اگر با اين همه نعمت هاي آشكار و پنهان تو بخواهم و بكوشم و در تمامي قرون و اعصار در آنها زندگي نمايم و بخواهم كه شكر يكي از نعمت هايت را به جاي آورم ناتوان خواهم بود..." (1: 48).
اينك به واژه ها يا فرازهايي از اين دعاي با عظمت اشاره مي نمايم كه در آنها شاخه ها و تقسيمات علوم پزشكي (در زمان حدود 13 قرن پيش) متجلي است:
ثم ما صرفت و درات عني اللهم من الضر و الضراء اكثر مما ظهر لي من العافيه والسراء و انا اشهد يا الهي بحقيقه ايماني و عقد عزمات يقيني و خالص صريح توحيدي و باطن مكنون ضميري و علايق مجاري نور بصري و اسارير صفحه جبيني و خرق مسارب نفسي و خذاريف مارن عرنيني و مسارب صماخ سمعي و ما ضمت و اطبقت عليه شفتاي و حركات لفظ لساني و معرز حنك فمي و فكي و منابت اضراسي و مساع مطعمي و مشربي و حماله ام راسي و بلوع فارغ حبايل عنقي و ما اشتمل عليه تامور صدري و حمايل حبل و تيني و نياط حجاب قلبي و افلاذ حواشي كبدي و ما حوته شراسيف اضلاعي و حقاق مفاصلي و قبض عواملي و اطراف اناملي و لحمي و دمي و شعري و بشري و عصبي و قصبي و عظامي و مخي و عروقي و جميع جوارحي و ما انستج علي ذلك ايام رضاعي و ما اقلت الارض مني و نومي و يقظتي و سكوني و حركات ركوعي و سجودي ان لو حاولت و اجتهدت مدي الاعصار و الاحقاب لو عمرتها ان اودي شكر واحده من انعمك ما استطعت ذلك. (1: 46 – 47)

فرازهاي پزشكي دعاي عرفه به تفكيك واژه ها و عبارات

رديف	واژه / فراز / عبارت عربي	ترجمه فارسي	تخصص / شاخه	معادل انگليسي
1	علايق مجاري نور بصري	رشته هاي مجاري نور چشمم	چشم پزشكي	Ophthalmology
2	اسارير صحفه جبيني	خطوط نقش پيشاني ام	پوست	Dermatology
3	خرق مسارب نفسي	شكاف راه هاي تنفسم	پوست	Dermatology
4	خذاريف مارن عرنيني	نرمه تيغه بيني ام	گوش و حلق و بيني	ENT (ear nose and throat)
5	مسارب مساخ سمعي	راه هاي امواج صدها به پرده صماخ گوشم	گوش و حلق و بيني	ENT (ear nose and throat)
6	ما ضمت و اطبقت عليه شفتاي	آنچه كه لبهايم آنها را در بر گرفته و هنگام روي هم نهاده شدن ميان خود دارد	دندان پزشكي	Dentistry
7	حركات لفظ لساني	حركات تلفظ و اداي زبانم	گوش و حلق و بيني زبانشناسي[4]	ENT
8	معزز حنك فمي و فكي	محل پيوستن فك بالا و پائينم	گوش و حلق و بيني	ENT
9	منابت اضراسي	رستنگاه دندانهايم	دندان پزشكي	Dentistry
10	مساع مطعمي و مشربي	عامل چشيدن خوراكي ها و آشاميدنيهايم	گوش و حلق و بيني	ENT
11	حماله ام راسي	استخوان حافظ مغز سرم	مغز و اعصاب	Neurology
12	بلوغ فارغ حبايل عنقي	لوله فرو دادن غذا در گردنم	دستگاه گوارش	Gastroenterology
13	ما اشتمل عليه تامور صدري	با آنچه كه درون سينه ام در بر گرفته است	قفسه سينه	Internal medicine
14	حمايل حبل وتيني	بند رگ گردنم نخاع	قلب و عروق	Cardiology
15	نياط حجاب قلبي	آويزه پرده قلبم	قلب و عروق	Cardiology
رديف	واژه / فراز / عبارت عربي	ترجمه فارسي	تخصص / شاخه	معادل انگليسي
16	افلاذ حواشي كبدي	قطعه هاي اطراف كبدم	دستگاه گوارش	Gastroenterology
17	ماحوته شراسيف اضلاعي	آنچه كه خميدگي دنده هايم در بر گرفته	طب داخلي	Internal medicine
18	حقاق مفاصلي	گودي بندهاي مفاصلم	ارتوپدي	Orthopedics
19	قبض عواملي و اطراف اناملي	قبض عوامل فعال درونم	طب داخلي	Internal medicine
20	و لحمي و دمي	و گوشت و خونم	خون	Hematology
21	شعري و بشري	مو و پوستم	پوست	Dermatology
22	عصبي	اعصابم	مغز و اعصاب	Neurology
23	عظامي	استخوانهايم	ارتوپدي	Orthopedics
24	مخي	مغزم	مغز و اعصاب	Neurology
25	عروقي	رگ هايم	قلب و عروق	Cardiology
26	جميع جوارحي	همه اعضايم	آناتومي / علم تشريح	Anatomy

ترجمه كامل عبارات پزشكي دعاي شريف عرفه:

بار الها، وانگهي آن ضررها و زيانها را كه از من برگردانيدي، بيش از آن عافيت و نعمت هايي است كه به من عنايت فرمودي و اي خداي من، با حقيقت ايمانم گواهي مي دهم و با عهد استوار و محكم قاطعيت هاي يقيني كه دارم و با خلوص توحيد صريحي كه در دلم موجود است و با اعماق پنهاني درونم و رشته هاي مجاري نور چشمم و خطوط نقش پيشانيم و با شكاف راه هاي تنفسم و نرمه تيغة بيني ام و طرق امواج صداها به صماخ و استخوان گوشم و با آنچه كه لب هايم آن را در بر، و در هنگام روي هم نهاده شدن ميان خود دارد. و با حركات لفظي زبانم و محل پيوست فك بالا و فك پايينم و رستنگاه دندانهايم و عامل چشيدن
خوراكي ها و آشاميدني هايم، با عامل حمل ]فعاليت يا استخوان[ حافظ مغز سرم و لولة فرو دادن غذا و آشاميدني در درون چنبره گردنم و با آنچه كه درون سينه ام در بر گرفته است و حمائل ]بند[ رگ گردنم و آويزة پرده قلبم و با قطعه هاي اطراف كبدم و آنچه كه خميدگي دنده هايم در بر گرفته و گودي بندهاي مفصل ها و قبض عوامل فعال درونم و بند انگشتانم و گوشت و خون و مو و ظاهر پوست و اعصاب و ني و استخوانها و مغز و رگها و همة اعضايم و با آنچه كه در دوران شيرخوارگي در بدنم بافته شده است و با آنچه كه زمين از من بر خود حمل نموده است و با خواب و بيداري و سكون و حركات و ]ركوع و سجود[، آري، اي خداي مهربانم، اگر با اين همه نعمتهاي آشكار و پنهان تو بخواهم و بكوشم، و در تمامي قرون و اعصار در آنها زندگي نمايم و بخواهم كه شكر يكي از نعمت هايت را بجاي بياورم ناتوان خواهم بود. (1: 47 – 48).
آري كسي كه از نعمت عظماي هستي و عافيت برخوردار است با اين جملات باهر النور امام حسين (ع) آشنايي و معرفت بسيار نزديكي دارد و همو مي تواند بفهمد و بگويد كه:
هنگام تنگدستي در عيش كوش و مستي كاين كيمياي هستي قارون كند گدا را

پي نوشت :

1. عضو هيات علمي سازمان اسناد و كتابخانه ملي جمهوري اسلامي ايران r-khanipour @ Nlai.ir
[2] . National Library of Medicine Classification (N.L.M. Classification)
[3] . etymology. ريشه شناسي واژه ها
[4] . Linguistics علم و آگاهي از تلفظ و اداي حروف

مآخذ:

1. جعفري، محمدتقي. نيايش امام حسين (ع) در صحراي عرفات. تهران: موسسه نشر كرامت، 1378.
2. سلطاني، پوري. راستين، فروردين، دانشنامه كتابداري و اطلاع رساني. تهران: فرهنگ معاصر، 1379.
3. محمدي ري شهري، محمد. دانش نامه احاديث پزشكي. ترجمه حسين صابر. قم: دارالحديث، 1385.

منبع:www.nlai.ir