نویسنده: محمد امین صادقی ارزگانی
سیری در اندیشه عرفانی امام خمینی (ره)
راه‌کارهای متعددی برای دستیابی به عبودیت وجود دارد؛ اما به نظر می‌رسد یکی از عمیق‌ترین راه‌کارها در کلام امام خمینی مطرح شده است؛ ایشان می‌فرمایند:
"طریق اسلم و نزدیک‌تر به نجات آن است که مصلّی خود را در جمیع اقوال و افعال تسلیم روحانیت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، یا مقام ولایت مآبی یا امام عصر سلام الله علیهما نماید و به لسان آن‌ها ثناجویی از حق کند و در افعال نیز به افعال آن‌ها متمسک شود... و طی این سلوک روحانی و عروج به معراج الهی را چنانچه به هدایت آن بزرگواران می‌کند، به تبعیت محض و تسلیم صِرف از آن‌ها کند، که علی (علیه‌السلام) صراط مستقیم و نماز مؤمنین است و خضر طریق سلوک است. (1)"
سخن امام به نکته‌ی مهمی اشاره دارد؛ همان‌گونه که ظاهر عبادت باید دقیقاً براساس هدایت‌ها و رهنمودهای سفیران الهی انجام شود و هر عملی که برگرفته از شریعت نباشد زمینه‌ی گمراهی و سقوط افراد را فراهم می‌سازد، از نظر باطن نیز باید با الهام از روحانیت انسان کامل انجام شود. چنان که گذشت عبادت، تمثّل نحوه‌ی سیر و سلوک انسان کامل و حرکت او به سوی قرب الهی است. پیروان انسان کامل وظیفه دارند با تأسی به قافله سالار عبودیت، مسیر حرکت انسان کامل را طی کنند، تا از رهگذر آن به هدف آفرینش خود نایل آیند؛ زیرا به فرموده‌ی قرآن:
(وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ)؛ (2) جنّ و انس را نیافریدم جز برای آن که مرا بپرستند.
این آیه ناظر به این حقیقت است که بنده از طریق عبادت، عبودیت خود را در پیشگاه پروردگار اظهار می‌کند این هدف، با تأسی به روش انسان کامل به طور دقیق‌تری تأمین می‌شود؛ لذا امام خمینی سالم‌ترین راه عبودیت را تبعیّت و تقلید محض از مقام روحانیت رسول خدا و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) می‌داند؛ به ویژه آن که عبادت انسان کامل از روی معرفت کامل انجام می‌شود:
«لا أعبد رباً لم أره» (3) و کمال عبادت به اندازه کمال معرفت است و هر اندازه معرفت بیشتر باشد، عبادت کامل‌تر و عبودیت عاشقانه‌تر خواهد بود. (4)
بنابراین با توجه به این حقیقت که انسان کامل در ظاهر و باطن الهام‌بخش روش سلوک و طریق وصال به مقام قرب و معراج معرفت است، لذا در آغاز و انجام نماز، یاد انسان کامل سفارش شده است. به تعبیر امام خمینی:
"از آداب مهمّه‌ی تشهد و سلام، که خاتمه صلاة است معرفت حرمت رسول اکرم ختمی (صلی الله علیه و آله و سلم) است که بنده‌ی سالک باید به قلب بفهماند که اگر کشف تام آن سرور نبود، کسی را راه به عبودیت حق و وصول به مقام قرب و معراج معرفت نبود. پس آنچنان که در اول نماز، رفیق و مصاحب راه معرفت و معراج حقیقت آن سرور و معصومین از ائمه طاهرین بودند، منتهای سفر نیز باید تذکر داشت که آن‌ها اولیای نِعَم و وسایل وصول اهل معرفت و وسایط نزول برکات و تجلیات حضرت ربوبیت جلّت عظمته، هستند... و هر کس شمّه‌ای از حقیقت ولایت و رسالت را بداند، خواهد دانست نسبت اولیا (علیهم‌السلام) به خلق چه نسبتی است. (5)"
این کلام امام را می‌توان بازتاب عرفانی سخن امیرمؤمنان دانست که فرمود:
«بنا اهتدیتم فی الظلما و تسنمتم ذروة العلیا، و بنا افجرتم عن السرّار»؛ (6) مردم به وسیله‌ی ما اهل بیت در تاریکی‌های گمراهی هدایت یافتید و به قله‌ی فضیلت رسیدید و از شب تیره به سپیده دم صبح در آمدید.
براساس این مبانی عرفانی و دینی است که درباره سرّ شهادت به عبودیت و رسالت انسان کامل در نماز گفته شده است:
"تشهد از شهود است، و شهود حقیقت محمدیه که مظَهر اسم اعظم حق است به خصوص شهود بعد از رکوع که اشاره به فنا، و سجود که اشاره به فنای از فنا است، حاصل می‌شود. و به دلیل آن که عبد محض جز آیت و مظَهر بودن از خود چیزی ندارد، لذا در تشهد شهادت به عبودیت انسان کامل مقدم بر شهادت بر رسالت او شده است. (7)"
بی‌تردید تأسی ظاهری و باطنی به چنین انسانی بهترین راه برای اظهار عبودیت و بندگی در پیشگاه حق است؛ به همین دلیل در عرفان امام خمینی تأسی به انسان کامل، سالم‌ترین راه عبودیت معرفی شده است.
صادقی ارزگانی، محمد امین، (1387) سیمای اهل بیت (ع) در عرفان امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول.
راه‌کارهای متعددی برای دستیابی به عبودیت وجود دارد؛ اما به نظر می‌رسد یکی از عمیق‌ترین راه‌کارها در کلام امام خمینی مطرح شده است؛ ایشان می‌فرمایند:
"طریق اسلم و نزدیک‌تر به نجات آن است که مصلّی خود را در جمیع اقوال و افعال تسلیم روحانیت رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم)، یا مقام ولایت مآبی یا امام عصر سلام الله علیهما نماید و به لسان آن‌ها ثناجویی از حق کند و در افعال نیز به افعال آن‌ها متمسک شود... و طی این سلوک روحانی و عروج به معراج الهی را چنانچه به هدایت آن بزرگواران می‌کند، به تبعیت محض و تسلیم صِرف از آن‌ها کند، که علی (علیه‌السلام) صراط مستقیم و نماز مؤمنین است و خضر طریق سلوک است. (1)"
سخن امام به نکته‌ی مهمی اشاره دارد؛ همان‌گونه که ظاهر عبادت باید دقیقاً براساس هدایت‌ها و رهنمودهای سفیران الهی انجام شود و هر عملی که برگرفته از شریعت نباشد زمینه‌ی گمراهی و سقوط افراد را فراهم می‌سازد، از نظر باطن نیز باید با الهام از روحانیت انسان کامل انجام شود. چنان که گذشت عبادت، تمثّل نحوه‌ی سیر و سلوک انسان کامل و حرکت او به سوی قرب الهی است. پیروان انسان کامل وظیفه دارند با تأسی به قافله سالار عبودیت، مسیر حرکت انسان کامل را طی کنند، تا از رهگذر آن به هدف آفرینش خود نایل آیند؛ زیرا به فرموده‌ی قرآن:
(وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُونِ)؛ (2) جنّ و انس را نیافریدم جز برای آن که مرا بپرستند.
این آیه ناظر به این حقیقت است که بنده از طریق عبادت، عبودیت خود را در پیشگاه پروردگار اظهار می‌کند این هدف، با تأسی به روش انسان کامل به طور دقیق‌تری تأمین می‌شود؛ لذا امام خمینی سالم‌ترین راه عبودیت را تبعیّت و تقلید محض از مقام روحانیت رسول خدا و ائمه معصومین (علیهم‌السلام) می‌داند؛ به ویژه آن که عبادت انسان کامل از روی معرفت کامل انجام می‌شود:
«لا أعبد رباً لم أره» (3) و کمال عبادت به اندازه کمال معرفت است و هر اندازه معرفت بیشتر باشد، عبادت کامل‌تر و عبودیت عاشقانه‌تر خواهد بود. (4)
بنابراین با توجه به این حقیقت که انسان کامل در ظاهر و باطن الهام‌بخش روش سلوک و طریق وصال به مقام قرب و معراج معرفت است، لذا در آغاز و انجام نماز، یاد انسان کامل سفارش شده است. به تعبیر امام خمینی:
"از آداب مهمّه‌ی تشهد و سلام، که خاتمه صلاة است معرفت حرمت رسول اکرم ختمی (صلی الله علیه و آله و سلم) است که بنده‌ی سالک باید به قلب بفهماند که اگر کشف تام آن سرور نبود، کسی را راه به عبودیت حق و وصول به مقام قرب و معراج معرفت نبود. پس آنچنان که در اول نماز، رفیق و مصاحب راه معرفت و معراج حقیقت آن سرور و معصومین از ائمه طاهرین بودند، منتهای سفر نیز باید تذکر داشت که آن‌ها اولیای نِعَم و وسایل وصول اهل معرفت و وسایط نزول برکات و تجلیات حضرت ربوبیت جلّت عظمته، هستند... و هر کس شمّه‌ای از حقیقت ولایت و رسالت را بداند، خواهد دانست نسبت اولیا (علیهم‌السلام) به خلق چه نسبتی است. (5)"
این کلام امام را می‌توان بازتاب عرفانی سخن امیرمؤمنان دانست که فرمود:
«بنا اهتدیتم فی الظلما و تسنمتم ذروة العلیا، و بنا افجرتم عن السرّار»؛ (6) مردم به وسیله‌ی ما اهل بیت در تاریکی‌های گمراهی هدایت یافتید و به قله‌ی فضیلت رسیدید و از شب تیره به سپیده دم صبح در آمدید.
براساس این مبانی عرفانی و دینی است که درباره سرّ شهادت به عبودیت و رسالت انسان کامل در نماز گفته شده است:
"تشهد از شهود است، و شهود حقیقت محمدیه که مظَهر اسم اعظم حق است به خصوص شهود بعد از رکوع که اشاره به فنا، و سجود که اشاره به فنای از فنا است، حاصل می‌شود. و به دلیل آن که عبد محض جز آیت و مظَهر بودن از خود چیزی ندارد، لذا در تشهد شهادت به عبودیت انسان کامل مقدم بر شهادت بر رسالت او شده است. (7)"
بی‌تردید تأسی ظاهری و باطنی به چنین انسانی بهترین راه برای اظهار عبودیت و بندگی در پیشگاه حق است؛ به همین دلیل در عرفان امام خمینی تأسی به انسان کامل، سالم‌ترین راه عبودیت معرفی شده است.
پی‌نوشت‌ها:
1. سرّ الصلوة، ص 69.
2. ذاریات (51): 56.
3. در کتاب التوحید، ص 305، چنین آمده است: «لم أکن بالذی أعبد رباه لم أره».
4. تفسیر القرآن الکریم، ج 2، ص 545.
5. سرّ الصلوة، ص 111.
6. نهج‌البلاغه، خطبه 4.
7. اسرار الحکم، ج 2، ص 529.
صادقی ارزگانی، محمد امین، (1387) سیمای اهل بیت (ع) در عرفان امام خمینی (ره)، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، چاپ اول.
.jpg "معرفی خوشنویسان معروف قرآن کریم")
