شمارگان (تعداد) آیات قرآن

نویسنده: محمود رامیار

در شماره‌ی آیات قرآنی اختلاف اقوالی دیده می‌شود. مكتب‌های مختلف كوفی، مكی، مدنی، بصری و شامی هر یك عددی را برگزیده‌اند كه مطابق روایات و اخباری بوده كه از نظر آنان بر دیگر اخبار رجحان و مزیتی داشته است. گفته‌اند: علت این اختلاف آن بود كه نبی اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بر سر هر آیه‌ای اندك توقفی می‌كرد تا یارانش بدانند كه پایان و آغاز آیه كجاست. ولی پاره‌ای از مردم چنان گمان می‌بردند كه محل وقف پیامبراكرم فاصله‌ی میان دو آیه نیست و آن آیه را به ما بعد آن وصل می‌كردند. دسته‌ی دیگر آن وقف را خاتمه‌ی آیه تلقی كرده و به دنباله‌ی آن وصل نمی‌كردند. چنین بود كه در شمارش آیات در مصاحف مختلف اختلافی پیش آمد و یا چنانكه قبلاً نیز اشاره شد شاید علت اختلاف در شماره‌ی آیات این باشد كه در مصاحف مختلفی كه عثمان به اطراف فرستاد هیچگونه علامتی بكار نرفته بود و در شهرهای مختلف به قرائتهای مختلف اتكاء می‌شد و آن اختلاف قبلی در مصاحف به اینجا نیز رخنه كرد. به هر حال، امروز تقریباً بیشتر آیات قرآنی از نظر شماره به طریقه‌ی كوفیان است كه ابوعبدالرحمن، عبدالله بن حبیب السّلمّی از امیرمؤمنان علی بن ابیطالب (علیه السلام) نقل كرده و امام الشاطبی آن را در «ناظمةالزهر» آورده است. (1) شماره‌ی آیات قرآنی بطور كلی ششهزار و دویست و كسری گفته شده و اختلافی كه هست در كسر آن می‌باشد. بدین ترتیب:

6236 آیه:

این شماره كوفی است كه منسوب به علی بن ابیطالب (علیه السلام) می‌باشد. حمزه‌ی زیّات و ابوالحسن كسائی و خلف بن هشام آن را نقل می‌كنند. حمزه گفت: این عدد را ابولیلی از ابی عبدالرحمن السلمی از علی (علیه السلام) بازگفته است. (2)
6226

آیه:

عدد شامی كه منسوب است به یحیی بن حارث (ابی الحرث) الذماریّ و عبدالله بن عامر.

6220آیه:

عدد مكی كه منسوب است به عبدالله بن كثیر كه یكی از 7 قاری است و او از مجاهد از ابن عباس از ابیّ بن كعب نقل می‌كند.

6219 آیه:

عدد بصری كه از قتادة نقل شده است.

6218 آیه:

از ابن مسعود باز گفته‌اند. (3)

6217 آیه:

عدد مدنی اول- این شماره به كسی منسوب نیست و اهل كوفه آن را مُرْسلاً از اهل مدینه نقل می‌كنند و كسی را نام نمی‌برند. و نافع از قاریان نیز آن را معتقد بود.

6216 آیه:

این شماره را از ابن عباس (4) و از ابن سیرین بازگفته‌اند. (5)

6214 آیه:

عدد مدنی اخیر كه منسوب به ابی جعفربن زید بن القعقاع یكی از قاریان دهگانه، شیبة بن نِصاح می باشد. اسماعیل بن جعفر بن ابی كثیر انصاری بواسطه‌ی سلیمان بن جماز از آن دو روایت كرده‌اند.

6212 آیه:

از حمید اعرج بازگفته‌اند. (6)

6210 آیه:

صاحب تبیان این قول را از ابی جعفر كه جزء مدنی اخیر است نقل می‌كند. (7) ابن الندیم نیز آن را از ابیّ بن كعب بازگفته است (8) و در مقدمه‌ی كتاب مبانی زعفرانی این قول را از عكرمة بن سلیمان نقل می‌كند. (9)

6205 آیه:

عدد بصری كه منسوب به عاصم بن العجاج الجحدری می‌باشد از ایوب بن متوكل بصری نیز نقل شده و 6204 هم از عاصم باز گفته اند.

6170 آیه:

این قولی است كه ابن الندیم از عطاء بن یسار نقل می‌كند (10) و تنها قولی است كه كمتر از 6200 آیه ذكر می‌كند.
بیشترین شماره‌ای كه در این باره ذكر كرده‌اند قول میبدی است كه می‌نویسد: « و بر قول جمهور اهل علم ششهزار و ششصد و شصت آیت» است (11) و گمان می‌رود این عدد بیشتر از نظر سر راستی انتخاب شده باشد.
آیات قرآنی از نظر كوتاهی و بلندی نیز با هم فرق بسیار دارد. كوتاهترین آن را «طه» گرفته‌اند و بلندترین آن آیه‌ی مداینه یا تداین «وام خواستن» است كه در بلندترین سوره‌ها قرار گرفته (12)‌به حسابی 170 و به حساب دیگر 128 كلمه و 540 حرف دارد. (13) چنانكه دیدیم بعضی فواتح سور را آیه‌ای مستقل شمرده‌اند و «طه» هم نزد كوفیان یك آیه است. از حضرت صادق (علیه السلام) نیز مرویست كه فرمود: طه طهارت اهل بیت رسول خداست.
ابوعمرو الدانی گفته است: «هیچ كلمه‌ای را نمی‌شناسم كه به تنهایی آیه شمرده شود مگر «مدها متان را»- البته در این مورد فواتح سور منظور نبوده است. ولی زركشی «والضحی» بعد، « والفجر» را كه هر یك لفظاً و تقدیراً 5 حرف و رسماً 6 حرف دارند كوتاهترین آیه‌ها می‌شمارد. نه «مدها متان» را كه 8 حرف دارد و نه «ثُمّ نظر» (14) را كه دو كلمه است.
زمخشری در این باره می‌گوید: تعیین آیات، علمی توقیفی است و در آن مجالی برای قیاس نیست. از این جهت «الم»‌ و «المص» را آیه‌ای شمرده‌اند و «الر» و «المر» را آیه‌ی مستقل ندانسته‌اند «حم» و «طه» و «یس» را آیه‌ای شمرده ولی «طس» را آیه نگرفته‌اند. (15)
شمس الائمه در امالی آورده است كه هزار آیه از آیات قرآن حكم و فرمان است كه امتثال باید كرد و هزار آیه نهی است كه ارتكاب نباید نمود و هزار آیه وعد است كه اگر فرمان برید،‌ با شما مكافات و پاداش چون كند و هزار آیه وعید است كه اگر نافرمانی كنید، شما را مجازات و كیفر چون دهد و هزار آیه عبرت و مثل و پند است و هزار آیه حكمت و قصص و خبر. صد آیه در عذر خطیئات و صد آیه در اذكار و دعوات و سی و پنج آیه متفرقات است كه در هریك از آنها نكات بیشمار. (16)

پی‌نوشت‌ها

1. ابی عید رضوان المخلاتی آن را شرح كرده است. ضمناً كتاب ابی القاسم عمر بن محمد بن عبدالكافی و كتاب تحقیق البیان شیخ محمد متولی شیخ القرّاء مصر نیز آن را ذكر می‌كنند.
2. البرهان2: 249، الاتقان1: 67 نوع19، مجمع البیان1: 11، مناهل العرفان1: 336 به نقل از التبیان، مقدمتان: 246، الفهرست: 47 چاپ قاهره، ترجمه‌ی تفسیر طبری1: 10، كشف الاسرار10: 681.
3. مقدمتان:246 و 247.
4. الاتقان1: 67 نوع 19.
5. مقدمتان: 246 و 247.
6. ایضاً: 246 و 247.
7. مناهل العرفان1: 336.
8. الفهرست: 47 چاپ قاهره.
9. مقدمتان: 246 و 247.
10. الفهرست: 47.
11. كشف الاسرار10: 682.
12. سوره‌ی 2 بقره: آیه‌ی 282.
13. البرهان فی علوم القران1: 252.
14. سوره‌ی 74 المدثر: آیه‌ی 21.
15. الاتقان1: 66، چاپ سوم قاهره.
16. منهاج النجاة 1: 73.