نویسنده: محمود رامیار

از پیامبراكرم روایت شده كه فرمود:‌ «به من عطا شده است به جای توراة «السبع الطول» و در عوض زبور «المئین» و مكان انجیل «المَثانی». و برتری یافتم به «مفصّل». (1)
بنابراین دانشمندان سوره‌های قرآن را به چهار دسته‌ی بزرگ تقسیم كرده‌اند:

1) السّبْع الطّول (2):

هفت سوره‌ی بلند. -بیشتر این هفت سوره را چنین دانسته‌اند:
1) بقره 2) آل عمران 3) نساء 4) مائده 5) انعام 6) اعراف 7) انفال و توبه.
در این صورت دو سوره‌ی توبه و انفال را یكی شمرده‌اند. (3) لیكن سعید بن جبیر هفتمی را سوره‌ی یونس (4) و حاكم سوره‌ی كهف می‌داند. (5)

2) المِئُون:

سوره‌هایی كه در حدود صد آیه دارد: یونس، هود، یوسف، الحِجْر، النحل، الكهف، اسری، انبیاء، طه، المؤمنون، الشعراء، الصافات (6) و یا از سوره‌ی بنی اسرائیل تا هفت سوره. (7)

3) المثانی:

سوره‌هایی كه پس از آن دو دسته قرار می‌گیرند، و گفته‌اند هفت سوره‌ی دومی، یعنی از سوره‌ی دهم تا شانزدهم (8) و نیز گفته‌اند: «مثانی، قرآن است لاقتران آیة الرحمة بآیة العذاب»، یا آنچه از قرآن مكرر است، یا سوره‌ی فاتحه، یا سوره‌ی بقره، یا براءة، یا هر سوره‌ای كه كم از سوره‌های طوال و مئین و زائد از سوره‌های مفصل باشد یا سوره‌ی حج و سوره‌ی قصص و سوره‌ی نمل و سوره‌ی عنكبوت و سوره‌ی نور و سوره‌ی انفال و سوره‌ی مریم و سوره‌ی روم و سوره‌ی یس و سوره‌ی فرقان و سوره‌ی حجر و سوره‌ی رعد و سوره‌ی سبا و سوره‌ی ملائكه و سوره‌ی ابراهیم و سوره‌ی ص و سوره‌ی محمد و سوره‌ی لقمان و سوره‌ی غرف و سوره‌ی زخرف و سوره‌ی ق و سوره‌ی مؤمن و سوره‌ی سجدة و سوره‌ی احقاف و سوره‌ی جاثیه و سوره‌ی دخان و سوره‌ی احزاب.» (9)

4) المفصّل:

سوره‌هایی كه در آخر قرآن قرار گرفته‌اند چون كوچك و كوتاه هستند و زیاد با بسملة فصل «جدا» شده، مفصل نامیده شده‌اند، و یا از این جهت آنها را مفصل گفته‌اند كه آیه‌ی منسوخه در آن كم است و از اینجا آن را محكم هم خوانده‌اند. در اینكه پایان این سوره‌ها، آخرین سوره‌ی قرآن است، میان دانشمندان اتفاق نظر حكمفرماست. ولی در نخستین سوره‌ی آن اختلاف كرده‌اند و 12 سوره‌ی مختلفه را كه میان سوره‌ی الصافات (س37) و سوره‌ی والضحی (س93) قرار گرفته، ذكر كرده‌اند. (10)
این دسته از سوره‌ها را به 3 قسمت تقسیم كرده‌اند كه اگر قول نووی را معتبر بدانیم و اولِ آن را سوره‌ی الحجرات (س 49) بگیریم چنین خواهد بود:

1) طِوال:

از سوره‌ی الحجرات 49 تا سوره‌ی البروج 85.

2) اَوْساط:

از سوره‌ی الطارق 86 تا سوره‌ البیّنة 98.

3) قِصار:

از سوره‌ی الزلزال 99 تا سوره‌ی الناس 114.
جز این تقسیم بندی، دسته بندی‌های دیگری نیز از سوره‌های قرآن شده و هر گروهی از سوره‌ها را به مناسبتی نامگذاری خاصی كرده‌اند.

1) الممتحنات:

چنانكه در مصحف ابن مسعود دیدیم این 16 سوره را سیوطی به نام ممتحنات ذكر كرد: (11)
الفتح48، الحشر59، السجدة 32؛ الطلاق 65، ن و القلم 68، الحجرات 49، تبارك67، التغابن64، المنافقون63، الجمعة62، الصف61، الجن72، نوح 71، مجادلة 58، الممتحنه60، تحریم66.

2) سور الم (12):

هفت سوره را كه با «الم» شروع می‌شود سوره‌های «الم» می‌نامند: بقره، آل عمران، اعراف، عنكبوت، روم، لقمان، سجدة.

3 ) سور مسبّحات: (13)

1) اسری 2) حدید 3) حشر 4) صف 5) جمعه 6) تغابن 7) اعلی.

4 ) سور حوامیم:

سوره‌هایی كه با «حم» آغاز می‌گردد:
1) مؤمن 2) فصلّت 3) شوری 4) زخرف 5) دخان 6) جاثیه 7) احقاف (14).

5) سور الر(15):

1) یونس 2) هود 3) ‌یوسف 4) رعد 5) ابراهیم 6) حجر.

6) سور حمد:

سوره‌هایی كه با «الحمد» شروع می‌شود:
1) فاتحه 2) انعام 3) كهف 4) سبا 5) فاطر

7) سور العِتاق (16):

عِتاق جمع عتیق به معنی كهنه است و در اینجا مراد شاید آنچه در اول نازل شده، باشد.
1) اسری 2) كهف 3) مریم 4) طه 5) انبیاء

8) سور عزایم:

سوره‌هایی كه سجده‌ی واجبه در آنهاست:
1) سجدة 2) فصلت 3) نجم 4) علق.

9) سور قل:

چهار سوره ای كه با «قل»‌شروع می‌شود:
1) كافرون 2) اخلاص 3) فلق 4) ناس.

10) سور طواسین:

سوره‌هایی كه با «طس» و یا «طسم» آغاز می‌یابد:
1) شعراء 2) نمل 3) قصص.

11 ) الزهراوان:

دو سوره‌ی بقره و آل عمران را چنین نامند.
«به جهت كثرت احكام شرعیه و اسماء الهی كه دارند. واحد آن زهراء است.» (17)

12) قرینتین:

دو سوره‌ی انفال و براءة را كه پشت سر همدیگر قرار گرفته و قرین یكدیگرند، چنین خوانده‌اند.

13) المعوذتین:

دو سوره‌ی آخر قرآن (الفلق و الناس) كه هر دو با «قل اعوذ» شروع می‌گردد.

پی‌نوشت‌ها

1.مسند طیالسی شماره 1012، مسند احمد: رقم 17049 (چاپ حلبی 4: 107) مجمع الزوائد هیثمی 7: 158 كه به طبرانی و ابوالعوام منسوب است. تفسیر طبری 1: 34 بولاق 1: 100 طبع معارف، التهذیب 10: 153، المراسیل ابن ابی حاتم: 76، شرح المسند: حدیث 3676، البرهان1: 258.
2.الطول بضم طاء و فتح واو جمع «الطُولی» مثل الكُبر و الكُبری (قال ابوحیان التوحیدی: و كسر الطاء مرذول البرهان1: 244) غریب القران ابن قتیبه: 35.
3.الاتقان1: 63 نوع هجدهم خاتمه، البرهان1: 244، مجاز القران: 6.
4.تفسیر ابن كثیر در اول سوره‌ی بقره1: 64، تفسیر طبری1: 34 بولاق البرهان1: 244. در مصحف ابن مسعود روایت سیوطی نیز چنین بود.
5.الاتقان1: 63 نوع هجدهم خاتمه.
6.ایضاً.
7.اصول كافی2: 601 ح چاپ دوم.
8.ایضاً.
9.منتهی الارب1: 149، سوره‌های فصلت، شوری، فتح، در مجموع این صورت‌ها باید اضافه شود- اللسان 18: 428-429، تفسیر طبری1: 103 طبع معارف، اتقان1: 63، غریب القرآن ابن قتیبه: 35.
10.اختلاف در این سوره‌هاست: الصافات 37؛ الجاثیه 45، محمد47؛ الفتح 48، الحجرات 49، ق50، الرحمن55، الصف61، تبارك 67، الدهر76، الاعلی87، والضحی 93. -تفصیل آن را مراجعه كنید: البرهان1: 245، الاتقان 1: 63 نوع هجدهم، خاتمه. چنانكه در مصحف ابن مسعود دیدیم از آنجا به نقل سیوطی اولین سوره‌ی مفصل الرحمن 55 بود.
11.الاتقان، پایان نوع 18.
12.اعراف را هم كه با «المص» شروع می‌شود جزء آنها شمرده‌اند.
13.سوره‌ی اسری با صیغه‌ی مصدر «سبحان» و سوره‌های حدید، حشر و صف با صیغه‌ی ماضی «سبّح» و دو سوره‌ی جمعه و تغابن با صیغه‌ی مضارع «یسبّح» و سوره‌ی اعلی با صیغه‌ی امر «سبّح» شروع می‌شود.
14.گفته‌اند كه یكی از اسامی پروردگار «حم» است كه اسم سوره قرار گرفته و به «حوامیم» جمع بسته می‌شود چون طس و طواسین- غریب القرآن ابن قتیبه: 36.
15.سوره‌ی رعد را هم كه با «المر» شروع می‌شود جزء این سوره‌ها شمرده‌اند.
16.بخاری از ابن مسعود باز گفته كه رسول خدا درباره‌ی بنی اسرائیل و كهف و مریم و طه و انبیاء فرمود: «اِنّهنّ منَ العِتاقِ الاول، و هُنّ مِنْ تِلادی» البرهان 1: 258، مناهل1: 350.
17.تفسیر قرطبی4: 3، منتهی الارب1: 524.