تا آسمان شعر انتظار

وقتی صحبت از شعر آیینی یا مذهبی می شود، بدان معنا نیست که قسمتی از شعرهای سروده شده غیر دینی یا غیر مذهبی هستند. حتی شعرهایی هم که جنبه زیبایی شناختی دارند یا از بهداشت و سلامت و طبیعت سخن گفته اند، جنبه دینی دارند، زیرا دین و کتاب های آسمانی و پیام آوران آن، همه این ها را ستوده اند و مستقیم و غیرمستقیم بر این ها توجه و تأکید داشته اند. بنابراین هر چیز خوب و انسانی از دین، به خصوص از مکتب اسلام جدا نبوده و نمی توان غیر دینی خواند، اما آن چه در نزد مردم ما آیینی یا مذهبی تلقی می شود، شعری است که جنبه مذهبی و دینی آن آشکارتر است یا اشاره مستقیم و آشکار به دین، مذهب، خدا، بنیان گذاران و بزرگان دین و احکام و اصول و قوانین آن دارد. این گونه شعرها در ادبیات بزرگ سال سابقه ا ی طولانی دارد، اما در شعر کودک و نوجوان جریان شعر مذهبی چیز دیگری است. اگر منشأ شعر کودک و نوجوان را اواخر دوران قاجار در نظر بگیریم، از آن دوره تا ظهور انقلاب اسلامی، شعر مذهبی در میان شعرهای سروده شده جایگاهی نداشته، به خصوص در بعضی از موضوعات دینی و مذهبی مثل قرآن، روزه، نماز و چهارده معصوم، شعر مستقلی نمی توانید بیابید.
حتی اشاره ای هم به بعضی از این موضوعات نشده است. در شعرهای شاعران اولیه مثل ایرج، بهار، لاهوتی، رشید یاسمی که بیش ترین کارها را برای کودکان انجام داده اند، کلام شان بیش تر جنبه آموزشی و تربیتی دارد و موضوعات مورد بحث آن ها، حول محور وطن دوستی، آزادی، خوبی، درس خواندن، نظافت، و پند و اندرزهای پدرانه است. اگر چه در میان آن ها رویکرد دینی و مذهبی هم می توان دید، منتها به عنوان موضوع اصلی آشکار نیستند یا در فرع قرار گرفته اند یا تنها به آن اشاره کرده اند. در شعر شاعران دوره پهلوی، مثل باغچه بان، یمینی شریف، پروین دولت آبادی و کیانوش، تنها دوـ سه شعر مستقل در ستایش خداوند می بینیم و به دیگر موضوعات مذهبی توجه ای نشده است.
با روی کارآمدن انقلاب اسلامی و حکومت شیعی در ایران، ادبیات کودک و نوجوان شکل جدیدی به خود می گیرد. بعضی از صاحب نظران معتقدند که این تاریخ است که ادبیات را می سازد. شاید این نظر کمی اغراق آمیز باشد، اما آن چه مسلم است تاریخ و جریان تاریخی بی تأثیر نیست. بی گمان هر دوره ای از تاریخ، اعم از شرایط زمانی، انقلاب ها، نوع حکومت ها و دولت ها، فرهنگ و سنت ها و روی دادها و... در ادبیات و شعر آن دوره تأثیر فراوانی دارد.
جریان انقلاب اسلامی در این مدت و تأثیر آن بر شعر کودک و نوجوان، به خصوص آن چه بر شتاب آن و پدید آمدن موضوعات تازه منجر شده است، عبارتند از:
1ـ شعر انقلاب و دفاع مقدس، شعرهایی در باره ظهور انقلاب، ورود امام، 22 بهمن و هم چنین هشت سال دفاع مقدس که شعرهای زیادی درباره جنگ و شهدا و هم چنین استکبار جهانی سروده شده که تعدادی کتاب مستقل در این زمینه ها وجود دارد، مثل آب یعنی ماهی، اثر محمدکاظم مزنیانی؛
2ـ شعرهای عاشورایی و چهارده معصوم که حجم بیش تر شعرهای مذهبی را تشکیل می دهند. البته موضوعات مذهبی دیگر از جمله نماز، روزه، قرآن، حجاب و... در این مقوله جای می گیرند؛
3ـ شعر انتظار، شعرهایی که در مدح و انتظار منجی عالم، مهدی موعود(عج) سروده شده و حجم قابل قبولی دارند؛
4ـ شعر وطنی، شعرهایی که به میهن اسلامی ایران اختصاص یافته و به خصوص در سال های اخیر، بر اثر شیطنت بیگانگان بر سر نام خلیج فارس، نمود و جلوه بیش تری یافته است.
البته ناگفته نماند که در این مدت، آثار بدلی و غیر هنری حجم گسترده ای به خود اختصاص داده اند و متأسفانه بعضی ناشران و افراد سودجو، به اسم آثار مذهبی، این شعرها را به بازار عرضه کرده اند، اما در این میان آثار و اشعار قابل ملاحظه و هنری نیز کم نیست.
از میان این چهار موضوع، ما به شعر انتظار می پردازیم. انتخاب این موضوع به این جهت است که اولاً به این موضوع کم تر پرداخته شده و دوم این که شعر انتظار باید در موضوع چهارده معصوم مورد بررسی قرار گیرد، ولی به علت حجم زیاد این نوع شعر و رشد و بالندگی هایی که در چند سال اخیر داشته، خود مبحث جداگانه ای است. سوم این که امروزه نهادها به اسم موعود، انتظار و از این قبیل تأسیس شده اند که سعی در شناسایی بهتر مهدویت را دارند. حتی مجله هایی در این زمینه برای کودکان و نوجوان منتشر می شود که معمولاً در سال های اخیر راه اندازی شده اند، مثل انتظار نوجوان، ملیکا، موعود و مجلات دیگر هم کم و بیش صفحه ای در این باره دارند.
شعر انتظار یا آن چه در مورد امام مهدی(ع) سروده شده، به طور کلی به دو دسته تقسیم می شود:
الف: شعرهایی که جنبه روایی و تاریخی دارند، یعنی آن چه تاریخ و احادیث درباره ظهور آن حضرت گفته اند، سروده شده است. به این شعرها، شعرهای بسته نیز می گویند. برای نمونه به برخی از این شعرها اشاره می کنیم:
مثل باران بی ریا و ساده ای
چون دعا، مهمان هر سجاده ای
باز هم می آیی از یک راه دور
شهر را پر می کنی از عطر و نور
با تهیدستان محبت می کنی
شادمانی را تو قسمت می کنی...
رابعه راد

آن روز فریاد همه
«الله اکبر» می شود
نخل امید بی کسان
پُر شاخه، پُر بر می شود

از کعبه بانگی آشنا
تا آسمان ها می رسد
از ریشه می میرد ستم
دور پلیدان می رود

مهدی می آید بعد از او
دنیا دگرگون می شود
سنگ دل سنگین دلان
آن روز، پر خون می شود
مصطفی رحماندوست
با دستی از شکوفه
در انتظار هستیم
روزی که او بیاید
گویی بهار هستیم

با دستی از شکوفه
از راه خواهد آمد
در لحظه ای پُر از گل
ناگاه خواهد آمد

خورشید شاید آن روز
از غرب در بیاید
یا شاید عمر خورشید
آن روز سر بیاید...
جعفر ابراهیمی (شاهد)
ای آسمان ای آبی پاک
بی او کبوترها غریند
بی او تمام چشمه ساران
از شوق خواندن بی نصیبند

بی او پرستو بی قرار است
در سینه دارد آه و فریاد
بی او نمی بینی در این جا
پروانه ای را شاد و آزاد

فصل طلوع نور مهدی
فصل غروب رنگ ظلمت
فصل خوش و رنگین کمانی
زیباترین فصل عبادت
رضا اسماعیلی
در این شعرها همان طور که گفتیم، شاعر رویکرد تاریخی دارد، یعنی آن چه در باور مردم هست، همان ها را بیان می کنند. در واقع شعرها شبه تاریخی است.
درست است که مقداری از آن، شاعرانه بیان شده اند، اما بیش تر تصویرها معمولی و تکراری است. اندیشه و مضمون چیزی فراتر از آن چه از احادیث و نقل و قول های تاریخی به ما رسیده، نیست یا اندیشه تصویری تازه، جذاب و خلاقانه ندارد. زبان در این گونه شعرها، بسیار شفاف و آشکار است و به نظم نزدیک تر است. به تجربه دیده شده که این نوع شعرها نزد صاحبان نشریات و حتی ناشران با استقبال بیش تری رو به رو شده، زیرا معتقدند شعر به خصوص شعر نوجوان باید شفاف و بدون لایه های پنهان باشد. این درست بر عکس نظر کارشناسان و منتقدان کارآمد شعر است که در این خصوص صحبت خواهیم کرد.
به هر حال این نوع شعر، شعر بسته است، یعنی آن چه شاعر می گوید، به همان اندازه نیز مخاطب دریافت می کند و به خواننده فرصت و اجازه نمی دهد که در لایه های پنهان آن غرق شود و به کشف و شهودهای تازه ای برسد. به واقع خواننده را محدود به همان تصاویر و اندیشه خود می کند و خواننده نمی تواند از آن تفسیر و تأویل های دیگری کند، زیرا هیچ لایه ای و ابهامی وجود ندارد تا خواننده اجازه برداشت های دیگری داشته باشد.
شعرهای باز، شعرهایی است که خواننده می تواند از آن برداشت های گوناگون داشته باشد و در تصور و خیال خود چیزی به آن بیفزاید. شعر انتظار شاعران سال های اخیر، نسبت به گذشته از کیفیت بهتری برخوردار است. علاوه بر رو ساخت، یعنی ساختمان و ظاهر شعر، از ژرف ساخت، یعنی محتوا و لایه های پنهان نیز برخوردار است. اندیشه و تصویری خلاقانه و تازه در آن ها دیده می شود. بیش تر این شعرها عاشقانه است و گاه به شعرهایی بر می خوریم، بی آن که اسم مهدی موعود(عج) آورده شود، از مضمون های خوب انتظار و زاویه دیدهای تازه برخوردارند.
از جنس غصه های دلت بود
شعری اگر دوباره سرودم
امشب بخوان ترانه برایم
دلواپس سکوت تو بودم...

با من کنار پنجره هستند
گلدان یاس و عطر نگاهت
چیزی بگو تو با دل تنگم
امشب نشسته چشم به راهت

خوب است در زلال نگاهت
از باغ سبز خاطره گفتن
فکری برای باغچه ام کن
فکری برای وقت شکفتن
مریم تیکمی
وقتی دلم برای تو تنگ است
انگار آشیانه ندارد
یک تکه ابر کوچک و تنهاست
جز دوری ات بهانه ندارد...
ای کاش این زمانه که هر جا
هر گوشه ای دورویی و جنگ است
از گرد راه زود بیایی
خیلی دلم برای تو تنگ است.
کتایون توکلی
هنوز باورم نمی شود
که بوی گل گرفته دفترم
و مثل یک درخت سربلند
نشسته ای تو در برابرم...

هنوز هم دلم به یاد توست
هنوز هم دلم شکسته است
و روی پله های زندگی
در انتظار تو نشسته است
شاهین رهنما
می بینیم که در این شعرها فضاها باز، صمیمی و عاشقانه اند. تصویرها، تازه، جذاب و گاه بسیار نابند. زبان با همه روشنی در جهت معنا، تأمل برانگیز است و ابهاماتی که در لایه های آن وجود دارد، باعث می شود تا خوانندگان برداشت ها و احساس های متفاوتی از آن داشته باشند. هنر خلاق یعنی همین. امروز زبان شناسان مهم دنیا معتقدند که زبان ادبی، زبان شفاف و آشکار نیست و معتقدند بدترین گناهی که یک نویسنده یا شاعر می تواند مرتکب شود، این است که فکر کند زبان وسیله ای طبیعی و شفاف است که خواننده از راه آن، به حقیقت یا واقعیت واحد و یگانه می رسد. در این گونه شعرها، احساس، زیبایی و نازکی اندیشه در اوج قرار دارد.
منبع: انتظار نوجوان