توليد علم در انديشه باقرالعلوم(علیه السلام)

يكي از مفاهيمي كه مقام معظم رهبري بارها روي آن تاكيد فرموده اند، مقوله «جشن نرم افزاري و توليد علم» است. به راستي ارزش و اهميت اين مطلب بر كسي پوشيده نيست كه توليد علم ريشه و اصل تمامي نعمات و خيرات در جوامع انساني است. علي(ع) مي فرمايد: «العلم اصل كل خير» علم ريشه تمامي خيرات است. در اين راستا دو نوع نگاه و تعامل را مي توان تعريف نمود 1- نگاه خودباختگي 2-نگاه خودباورانه. در نگاه خودباختگي توجه عمده به بيرون و دنياي جديد با تمامي مظاهر و كم و كيف آن است و در نگاه خودباورانه نقطه تاكيد بر منابع و اصالتهاي داخلي است كه ما به عنوان مسلمان به مراجع و مصادر وحياني عنايت ويژه و خاص داريم. آيات قرآن و روايات معصومين(ع) درياي بي كران علم و معرفت و تئوري و نظريه را در متن خود جاي داده است كه بايد شناسايي و مورد تحقيق و تتبع قرار گيرد. در اين راستا در ميان ائمه(ع) امام صادق(ع) و امام باقر(ع) جايگاه ويژه و ممتازي دارند. امام باقر(ع) كانون نشر معارف الهي و چشمه فياض علوم الهي بوده و بدين خاطر او را باقر ناميده اند. يعني شكافنده و گسترش دهنده علم. مطلب حاضر به مناسبت ولادت امام باقر(ع) در راستاي جنبش نرم افزاري و توليد علم مي باشد كه اميد است مورد استفاده خوانندگان محترم قرار گيرد.

1- لقب باقرالعلوم(ع)

عنوان «باقرالعلوم» لقبي است كه به صورت هاي گوناگون در مورد پنجمين امام شيعه به كار رفته است:
- باقرالعلم.
- باقرالعلوم.
- باقر علم الدين.
- باقر علم النبيين.
- باقر علم الله و رسوله.
- باقر علم الاولين و الاخرين.
اين لقب، در آغاز از سوي پيامبر گرامي(ص) قبل از ميلاد امام پنجم، به ايشان داده شده و به عنوان يك نشانه و ويژگي امام به صحابي جليل القدر جابربن عبدالله انصاري گفته شده است. در برخي روايات آمده كه امام پنجم در تورات هم با همين لقب شناخته شده اند1.
برداشت ها از اين واژه، متفاوت است:
- گاهي باقر را به معناي گسترش دهنده علوم معني كرده اند2.
- گاهي از واژه باقر، گستردگي علم و دانش و تبحر آن بزرگوار را فهميده اند3.
- گاهي اظهار دانش و آشكارسازي آن را معادل مفهوم باقر گفته اند4.
در اينكه امام پنجم(ع) كانون نشر معارف الهي و چشمه فياض علوم انبيائي بوده، ترديدي وجود ندارد. جابربن عبدالله انصاري كه حامل پيام و سلام پيامبر براي اين پيشواي بزرگوار شيعه بوده و در بزرگسالي شاگردي اين امام خردسال افتخار مي كند. او بارها گفته است:
«يا باقر، يا باقر، يا باقر! اشهدبالله انك قد اوتيت الحكم صبيا5؛ اي باقر، اي باقر، اي باقر! سوگند به خدا كه از كودكي، خداوند به تو دانش و حكمت داده است.»
جابر، با محاسن سپيد به محضر اين امام بزرگوار مشرف مي شد و معارف فراوان مي آموخت و برخي دانسته هاي خويش را تكميل و اصلاح مي كرد6.

2- توليد علم

افراد و جوامع نسبت به دانش ها، پنج حالت دارند:
1- توليدكننده دانش اند.
2- مصرف كننده دانش اند.
3-توزيع كننده علم اند.
4-از علوم و دانش ها بي خبر و محرومند.
5- تباه كننده علم اند.
دنياي اسلام در شرايط كنوني نياز فراوان دارد تا از حالت مصرف كنندگي و احيانا ترجمه، اقتباس و توزيع علوم به مرحله توليد و تكميل علوم و دانش راه يابد. تأمين اين نياز فرهنگي برعهده حوزه و دانشگاه و نظام هاي آموزشي دنياي اسلام است.
بيماري هاي معرفتي، اخلاقي و اجتماعي فراواني وجود دارد كه مانع دست يابي امت اسلامي به علوم و دانش هاي گوناگون شده است.
حوزه ها و دانشگاه ها به عنوان دو كانون مهم نشر و آموزش علوم، هر دو با اين بيماري ها مواجه هستند. اگر علوم را به دو بخش «علوم الهي» و «علوم بشري» تقسيم كنيم؛ اين پنج نوع برخورد در هر دو بخش آموزش سنتي و آموزش مدرن وجود دارد.
اداره بهتر دين و دنياي جوامع اسلامي و تامين زندگي ايده آل و الهي، به مواضع و عملكرد حوزه و دانشگاه نسبت به علوم الهي و بشري بستگي دارد. عزت و استقلال جامعه اسلامي در گرو «توليد»، «ذخيره سازي»، «توزيع» و بهره گيري درست از «علم و دانش» است. بدون ترديد توليد و ذخيره سازي و انتقال و توزيع نور و انرژي مهمترين اقدام و پاسخگوي اصلي ترين نياز جوامع بشري است. علم و دانش ارزشمندترين گوهر جهان هستي است كه از طريق دقت در دو كتاب تكوين و تشريع، در اختيار انسان ها قرار مي گيرد. امروز توليد، ذخيره سازي، انتقال و گسترش علم و اطلاعات، گرانبهاترين و بهترين سرمايه كشورهاست.
اگر نيازهاي جوامع بشري به سه بخش مهم «نيازهاي فرهنگي»، «نيازهاي امنيتي- دفاعي» و «نيازهاي اقتصادي» تقسيم شود؛
فرد و جامعه اي قله كمال را فتح مي كند كه در تأمين تمام نيازها موفق باشد. امام باقر (ع) فرموده است:
«الكمال كل الكمال، التفقه في الدين و الصبر علي النائبه و تقدير المعيشه 7؛ كمال اوج كمال در سه چيز نهفته است:
.1 تفقه و فهم عميق دين؛
.2 صبوري در برابر حوادث و مشكلات:
.3 سنجش و برنامه ريزي در تأمين نيازهاي زندگي.»

3- قلمرو دانش هاي باقري

حضرت باقرالعلوم (ع) در چه رشته ها و گرايش هاي علمي داراي آگاهي و مقام دانشوري بود؟ آيا آن بزرگوار فقط در زمينه هاي اعتقادي، اخلاقي، فقهي، سياسي، تاريخي و... داراي دانش و تخصص بود يا فراتر از علوم انساني و طبيعي، در ديگر ميادين نيز تك سوار ميدان محسوب مي شد؟
ديدگاه شيعه، علم امام را محدود به زمينه اي خاص نمي داند و دانش معصومان (ع) را شعبه و شعله اي از خورشيد انوار الهي مي شناسد. علوم باقر آل محمد (ص) از گستردگي فراوان برخوردار است كه به چند مورد آن اشاره مي شود:
.1 محمدبن مسلم، شاگرد برجسته آن بزرگوار، بازگو كرده است كه حضرت فرمود:
«انا علمنا منطق الطير و اوتينا من كل شيء؛8 به ما زبان پرندگان را آموخته اند واز همه چيز به ما داده اند (همچنان كه سليمان پيامبر (ص) از آن برخوردار بود).»
.2 سماعه بن مهران گفته است:
پيري از اصحاب ما مي گفت: رفتيم كه به محضر امام باقر (ع) برسيم، وقتي وارد دهليز خانه شديم، صداي قرائت حزين و اندوهباري به زبان سرياني شنيديم كه مي خواند و گريه مي كرد؛ به طوري كه برخي همراهان به گريه افتادند9.
.3 موسي بن اكيل نميري گفته است:
درب خانه امام پنجم رفتيم كه اجازه ورود بگيريم صداي غم انگيزي كه به زبان عبري چيزي را تلاوت مي كرد شنيديم، بر ايشان وارد شديم و در مورد صدا پرسش كرديم.
حضرت فرمود: «مناجات ايليا را به ياد آوردم و از آن گريه ام گرفت.» 10
.4 درمناقب آل ابيطالب آمده است:
آن قدر معارف در زمينه علوم قرآني، علوم مربوط به عقايد و كلام، دانش هاي مربوط به فتوا و احكام و حلال و حرام از محضر امام باقر (ع) صادر شده كه (تا آن روز) از هيچ كدام از فرزندان امام حسن و امام حسين (ع) نقل نشده است11.
.5 محمدبن مسلم مي گويد:
سي هزار حديث از آن بزرگوار فرا گرفتم و مطلب پرسيدم. 12
برخي صحابه نبوي، چهره هاي برجسته تابعين، چون: جابرين يزيد جعفي و كيسان سجستاني و بزرگان فقهاي اهل سنت، چون: ابن مبارك، زهري، اوزاعي، ابوحنيفه، مالك، شافعي و زياد بن منذر نهدي از محضر آن بزرگوار احكام و معارف ديني آموخته ونقل كرده اند13.

4- توليد علم و عزت

كسي كه به عزت و اقتدار امت اسلامي و حتي زندگي شرافتمندانه خويش مي انديشد، نمي تواند نسبت به توليد علم و دانش بي تفاوت باشد، «علم» زيربناي استقلال فرهنگي، اقتصادي و سياسي كشورهاست و چه زيباست كه شعار عزت را كسي در جامعه مسلمانان مطرح كند كه با پشتوانه علمي آن را ممكن و دست يافتني سازد.
نويسنده مكارم الاخلاق از قول امام صادق (ع) نقل كرده كه بر نگين انگشتر ابوجعفر «امام باقر (ع)» جمله «العزه لله» مكتوب بود14.
همين عبارت را عبدالله بن سنان از قول امام ششم نقل كرده و مضمون اين حديث در كتاب شريف كافي، (ج 6، ص 473) نيز آمده است.
در برخي نقل ها، عبارت انگشتر امام كامل تر نقل شده و «العزه لله جميعا» آمده است15.
برخي، نقش نگين انگشتر امام را «القوه لله جميعاً» دانسته اند كه باز نشان مي دهد عزت و قوت، خاستگاهي واحد دارد.
در هر صورت، امام باقر (ع) كه به عزت خويش و عزت امت اسلامي مي انديشد و همه را در سايه عزت الهي و نيروي او مقدور مي داند، با توليد، توزيع و تعميق هر چه بيشتر دانش ها، و پرورش شاگردان فراوان، زمينه هاي عزت و اقتدار امت اسلامي را فراهم مي سازد.
شيخ طوسي در كتاب رجال خويش، 462نفر مرد و زن را كه به افتخار شاگردي و فراگيري دانش ها از محضر امام باقر (ع) دست يافته اند، نام برده است. اسامي آنان در كتاب ارزشمند امام باقر جلوه امامت در افق دانش (ص74-63)، از انتشارات بنياد پژوهش هاي آستان قدس رضوي، ثبت شده و همين كتاب بر آمار جويندگان دانش در محضر آن بزرگوار دونفر افزوده است. و استاد باقر شريف قرشي نيز 482شاگرد حضرت را نام برده است.

5- امام باقر و قرآن كريم

بدون ترديد، در فرهنگ اسلامي، «قرآن» محور همه دانش هاي ضروري براي زندگي جوامع بشري است. دانش هاي باقرالعلوم از اين كوثر زلال آسماني جوشيده و بسياري از سخنان آن بزرگوار، شرح و توضيح آيات قرآني است.
صدها حديث از امام باقر (ع) در تبيين و تفسير آيات قرآني رسيده كه اي كاش تفسير باقرالعلوم، جداگانه گردآوري مي شد و ميراث فرهنگي آن بزرگوار به طور كامل و جامع همراه با تبيين و روشنگري دراختيار امت اسلامي و جوامع انساني قرارمي گرفت!
گردآوري موسوعه كامل كلمات حضرت باقرالعلوم(ع)، پرداخت موضوعي به هر يك از ديدگاههاي آن بزرگوار، انتقال فرهنگ حديث به جامعه اسلامي و توجه به روش ها و ديدگاه هاي عترت، در فهم بهتر قرآن، از ديگر نيازهاي حياتي امروز امت اسلامي است.

6- مباني اخلاقي توليد علم

توليد علم و دانش و ذخيره سازي و گسترش آن، مثل هر اقدام توليدي ديگر، نياز به شرايط، زمينه ها، راهكارها و ابزارهاي خاص خويش دارد و از سوي ديگر، با موانع دروني و بروني فراواني رو به روست. مباني فكري، عقيدتي، نظام سياسي، آداب و اخلاق اجتماعي و فضاي روحي و رواني هر كس، در تلاش براي دست يابي به علم و دانش و گسترش و تقويت آن سهم عمده اي ايفا مي كند.
«توليد علم» به تعقل، تدبر، تفكر، تتبع، مشاوره و بهره گيري از خرد جمعي، تخصصي شدن رشته ها، گرايش ها و جزئي شدن موضوعات و مباحث علمي نياز دارد.
تهذيب و تزكيه اخلاقي، استقلال فكري و آزادانديشي، رهايي از غرور علمي، صبوري در برابر مشكلات يادگيري، بلند همتي و عدم قناعت درگردآوري سرمايه علمي، تقويت روح پرسشگري و حق جوئي، پاسخ گوئي شفاف و صادقانه، اقرار شجاعانه به ندانستن، خودداري از تكيه بر قياس و استحسان، پرهيز از دروغ و تهمت بر خدا و طبيعت، خودداري از اظهار نظرهاي ناآگاهانه، دوري از شتابزدگي و بي حوصلگي، هماهنگي ذهن و زبان و گفتار و كردار، درمان تنبلي فكري، ساماندهي و نظام بخشي به اطلاعات و دانش هاي قبلي، درمان بيماري هاي جدال و مراءگفتاري و رسانه اي و پرهيز از شخصيت زدگي، شرط رشد علمي، توليد دانش و گسترش فضاي پژوهش و تحقيق است.
بخشي از رهنمودهاي امام باقر(ع) را در اين زمينه مرور مي كنيم:

الف- ارزش نيروي عقل

از ديدگاه باقرالعلوم(ع)، ارزشمندترين سرمايه انسان، عقل است و هيچ مصيبتي براي انسان بزرگتر از فقدان عقل نيست.
«لامصيبه كعدم العقل.»16

ب- بيماري قساوت

از نگاه باقرالعلوم(ع) كيفرهاي الهي كه به دليل گناهان، بشر گرفتار آن مي شود، انواع گوناگون دارد:
كيفرهاي روحي و جسمي، فشار زندگي و سستي در عبادت؛ ولي بزرگترين كيفر الهي گرفتار شدن به قساوت قلب و از كف دادن نيروي ادراك و احساس انساني است17.

ج- رابطه خودخواهي و خردورزي

در انديشه باقرالعلوم(ع) دريافت علم و توليد آن با روحيه تكبر وغرور امكان پذير نيست؛ بلكه به هر ميزان كبر و خود بر تربيتي بر روان انسان حاكم شود، از خردورزي و عقل او كاسته خواهد شد.
«ما دخل قلب امرء شيء من الكبر الا نقص من عقله.»18

د- رابطه دانش و صداقت

امام باقر(ع) يادگيري صداقت و راستگويي را قبل از فراگيري علم و دانش ضروري مي شمارد:
«تعلموا الصدق قبل الحديث.»19
در دنيايي كه برخي مراكز دانشگاهي سؤالات كنكور را به فروش مي گذارند و پرسش هاي مسابقات علمي خريد و فروش مي شود، گزينش پولي در كنار پذيرش علمي رسميت مي يابد، مدارك و مدارج علمي داد و ستد مي شود! در اين شرايط توجه به مباني اخلاقي توليد علم، آب حيات جامعه بشري است.

هـ- اصلاح انگيزه ها

فراگيري دانش ها و تأليف و تدريس آن بدون انگيزه الهي و معنوي، قداست و ارزش علم را از بين مي برد. از اين رو، امام باقر(ع) فرموده است:
آنها كه گمراهان در پي آنان راه مي افتند، افرادي هستند كه براي اغراض دنيوي به فقه و علم ديني مي پردازند، اينان خود گمراه مي شوند و عامل گمراهي ديگران مي گردند.
آن حضرت عنوان «عالم» را شايسته آنها ندانسته، بلكه آنان را مشمول (و الشعراء يتبعهم الغاوون)20 مي داند21.

و- جايگاه معلم

توليد علم بدون پاسداشت جايگاه معلم امكان پذير نيست. امام باقر(ع) مي فرمايد:
«معلم الخير يستغفر له دواب الارض و حيتان البحور و كل صغيره و كبيره في ارض الله و سمائه22؛ تمام جنبندگان زمين و ماهيان درياها و موجودات كوچك و بزرگ زمين و آسمان خدا براي آموزگار نيكي ها، استغفار مي كنند.»

ز- جنجال و سلامت روحي

كشمكش سياسي و قيل و قال رسانه اي و مطبوعاتي، راه را بر توليد علم مي بندد و موجب نفاق مي گردد. امام باقر(ع) فرمود:
«اياكم و الخصومه فانها تفسد القلوب و تورث النفاق؛23 از خصومت بپرهيزيد، زيرا روح را فاسد مي سازد و مايه نفاق مي شود.»
¤ پي نوشت ها در سرويس معارف موجود است.
منبع: فرهنگ كوثر، سال هشتم، تابستان84
روزنامه کیهان