نویسندگان: پیمان باقری تلواژگانی (1)
مینا معینی (2)
منبع:راسخون
مینا معینی (2)
منبع:راسخون
در جریان جنگ دوم جهانی و اشغال ایران، یکی از مهمترین وقایعی که رخ داد، کنفرانس تهران بود. این کنفرانس هم از حیث منظوری که تشکیل آن را ایجاب نمود و هم از جهت معروفیت شخصیت هایی که در آن شرکت کرده بودند و هم از نظر موفقیت هایی که در پیشرفت منظور نصیب پیشوایان دول سه گانه گردید، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و به گفته مکی برای کشور ایران نیز «به خاطر اعلامیه مخصوصی که درباره ایران و آینده آن صادر گردید، یک موفقیت سیاسی محسوب می شود» ( مکی، ج8، 1370،ص 370).
در فاصله روز های ششم تا نهم آذر 1322 و در بحبوحه جنگ دوم جهانی، تهران میزبان رهبران سه كشور متفقین یعنی فرانكلین روزولت رئیس جمهور آمریكا، وینستون چرچیل نخست‌وزیر انگلیس و ژوزف استالین رئیس جمهور شوروی بود. این سه كشور در سال های جنگ دوم جهانی سه كنفرانس مهم در تهران، یالتا و پوتسدام تشكیل دادند و در آنها ضمن طرح نقشه‌های جنگی و استراتژی نظامی خود درباره شرایط بین‌المللی و اوضاع جهان بعد از پایان جنگ و همچنین تقسیم ممالك جهان به مناطق نفوذ، به توافق هایی رسیدند. قسمتی از این توافق ها و قول و قرارها پس از پایان جنگ جامه عمل پوشید و برخی دیگر موجب بروز اختلاف و سوءتعبیرهائی شد كه اساس اختلافات سیاسی طرفین و آغاز جنگ سرد و تقسیم جهان به دو بلوك شرق و غرب بود. كنفرانس تهران كه در چهارمین سال جنگ دوم جهانی تشكیل شد تمام وقت خود را صرف طرح نقشه‌های جنگی و مراحل بعدی نبرد تا شكست كامل آلمان نمود و حل مسائل مربوط به بعد از حصول پیروزی را به كنفرانس دیگری موكول نمود.
ایران در زمان رضاشاه در آستانه اتحاد رسمی با هیتلر بود، اما با تبعید او از ایران توسط انگلستان و به قدرت رسیدن محمدرضا و با اعلان جنگ ایران به آلمان، (سفری، 1371،ص 103) ایران به کانون مهمترین تصمیمات جهانی علیه هیتلر تبدیل شد.
نشست مشترك آنتونی ایدن وزیرخارجه انگلستان، كاردل‌هال وزیرخارجه آمریكا و مولوتف وزیرخارجه شوروی در مسكو در اولین روزهای آبان 1322 در مسكو، مقدمه اجلاس رهبران سه كشور در تهران بود و انتخاب تهران برای برگزاری چنین نشستی، پیشنهاد استالین بود كه سرانجام با موافقت روزولت و چرچیل مواجه شد.
درواقع باید گفت که بر سر تعیین مکان برگزاری کنفرانس یک جنگ روانی تمام عیار میان آنها درگرفته بود و استالین که تهران را پیشنهاد کرده بود، اولین کامیابی در این کنفرانس را از آن خود کرد. پایتخت ایران نه برای نخست وزیر انگلیس و نه برای رئیس جمهور امریکا گزینه ایده آلی نبود. روزولت در نوشته ای به چرچیل با اشاره به هتل و ویلاهای نزدیک اهرام ثلاثه مصر، شهر قاهره را جذاب توصیف کرده بود. چرچیل اما به شهر حبانیه در نزدیکی بغداد تمایل داشت، چراکه در آنجا به زعم وی می شد اقامتگاه های مناسبی برای انگلیسی ها، آمریکایی ها و روس ها تدارک دید. ولی آنکارا، شهر اسمره در اتیوپی، حتی دیدار در رزمناوی بر روی دریای مدیترانه هم در نظر گرفته شده بود. استالین باوجود درگیری گسترده و دست تنهای ارتش سرخ با قشون آلمان، مصمم باقی مانده، برپیشنهاد خود مبنی بر برگزاری کنفرانس در تهران اصرار می ورزید. او استدلال می کرد که در مقام فرمانده ارتش سرخ صلاح نیست که دورتر از تهران از میدان های جنگ غایب باشد. روزولت که بیشتر از چرچیل مشتاق دیدار با مرد قدرتمند اتحاد شوروی بود، پیش از چرچیل موافقت خود را با تهران اعلام کرد. بدین ترتیب قرعه به نام شهری افتاد که در آن زمان شایعه کودتا، دستبردهای مسلحانه و کشت و کشتار در آن، امری عادی بود (بدنارتس، 1390، ص 85).
در روز چهار آذر استالین از مسکو وارد تهران شد و روز بعد روزولت و چرچیل از قاهره به تهران آمدند. این اولین باری بود که استالین روزولت را می دید (او چرچیل را در اوت 1942 در مسکو ملاقات کرده بود) و اولین باری بود که استالین از سال 1912 به بعد در خارج از اتحاد شوروی به سر می برد.(بولارد،1371، ص 471).
هیئت نمایندگی امریکا در کنفرانس تهران از 77 نفر تشکیل می شد که شخص روزولت و هنری هاپکینس و دریاسالار کینگ و ژنرال مارشال از آن جمله بودند. هیئت نمایندگی انگلیس تقریباً به اندازه امریکا بود. ولی استالین جز مولوتوف و ورشیلف و چند افسر ارشد کسی همراه خود نیاورده بود. در جلسات رسمی امریکایی ها 12 نفر، انگلیسی ها 11 نفر و روس ها ده نفر بودند. ( مهدی نیا، 1371، ص 736).
در پارک اتابک(علی اصغر خان امین السلطان) که مدتی بود به سفارت شوروی فروخته شده بود، روزولت و استالین جا گرفتند و چند قدم آنسوتر چرچیل به تنهایی در باغ وسیع سفارت انگلستان سکنی گزید. (بهنود، 1369، ص 218.)
والنتین برژکف در خصوص محل برگزاری کنفرانس و مکان اسکان رهبران سه دولت این گونه توضیح می دهد:
«بدون شك، مسكو روی این واقعیت كه نیروهای شوروی مطابق قرارداد 1921 به منظور قطع فعالیت‌های خرابكاری و جاسوسی عمال هیتلری در ایران به قسمت شمالی ایران وارد شده و در آنجا مستقر بودند حساب می کردند. نیروهای انگلیس نیز وارد قسمت جنوبی ایران شده بودند و به این ترتیب حل مسئله تأمین امنیت جانی شركت‌كنندگان كنفرانس تهران آسان بود، اما مسئله دیگر فعالیت جاسوسی عمال مخفی نازی در تهران بود، که باید برای آن فکری می شد. دراین ارتباط تصمیم گرفته شد كنفرانس در محوطه سفارت شوروی برگزار شود. عمارت اصلی كه معمولا دفتر سفارت در آنجا بود برای اقامت روزولت رئیس جمهور آمریكا و برای هیئت نمایندگی شوروی اقامتگاه سفیر كبیر اتحاد شوروی در نظر گرفته شد.
مسئله اقامت رئیس جمهور آمریكا برای مدت كار كنفرانس در سفارتخانه شوروی قبلاً مورد مذاكرده شركت كنندگان دیدار تهران قرار گرفته بود. با‌لأخره این مسئله بر مبنای ملاحظات امنیتی مورد قبول واقع شد. ساختمان سفارت آمریكا در حومه تهران، و سفارت‌خانه‌های شوروی و انگلیس در مجاورت مستقیم یكدیگر قرار داشتند. كافی بود یک خیابان کوتاه به كمك سپر‌های بلند مسدود شود و یك معبر موقت بین دو سفارتخانه ایجاد شود تا یك محدوده واحد بوجود آید. بدین ترتیب امنیت اعضای هیئت‌های نمایندگی شوروی و انگلیس تأمین می‌شد، زیرا تمام محدوده حفاظ امنیتی پیدا می کرد. اگر روزولت در سفارتخانه آمریكا اقامت می‌گزید در آنصورت وی و سایر شركت كنندگان دیدار مجبور می‌شدند روزی چند مرتبه از خیابان‌های تنگ تهران به محل مذاكرات رفت و آمد كنند. دراین صورت احتمال می‌رفت عمال رایش سوم خود را درمیان مردم جا داده و دست به عملیات تروریستی بزنند.» (برژکف، 1363، ص 45).
همان طور که ذکر شد،كنفرانس تهران در محل سفارت شوروی برگزار شد و شاه نیز برای شركت در كنفرانس ناگزیر بود به سفارت برود. در جریان كنفرانس، چرچیل و روزولت حاضر نشدند به دیدار شاه بروند و با وی تنها در محل سفارت دیدار می کردند. (ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، 1370، ص 129) .
دیدار استالین با شاه در كاخ مرمر نیز با تلاش و خواهش یكی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر (مورخ الدوله) از مسئولان سفارت شوروی صورت گرفت. فردوست می‌نویسد: سفارت شوروی تأكید كرده بود كه به هنگام ورود استالین به كاخ مرمر، گارد شاه باید برچیده شود و گارد ویژه استالین مستقر شود. شاه نیز با خوشحالی این درخواست را پذیرفت. ( همان، ص 130) .
علاوه براین با وجود آنكه واشنگتن و لندن، پیشنهاد مسكو را برای تشكیل اجلاس رهبران آمریكا، انگلیس و شوروی در تهران پذیرفته بودند ولی به هیچ وجه دولت ایران را در جریان تصمیم خود برای تشكیل كنفرانس در تهران، قرار ندادند و حتی از مذاكرات خود در كنفرانس نیز خبری به مسئولان ایرانی داده نشد(هوشنگ مهدوی، 1377، ص84). تنها در روز ورود رهبران متفقین، نخست‌وزیر ایران ـ علی سهیلی ـ در جریان قرار داده شد.
در كنفرانس تهران كه از 6 آذر 1322 آغاز شد و تا 9 همان ماه ادامه یافت، طرح عملیات نهائی برای درهم شكستن نیروی مقاومت آلمانی‌ها تهیه شد.
مهمترین تصمیماتی كه در كنفرانس تهران آغاز شد عبارت بودند از:
ـ ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریكائی، انگلیسی، كانادائی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در 16 خرداد 1323.
ـ ضد حمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی‌ها از خاك شوروی در تیر 1323. (همان، ص 87) .
در كنفرانس تهران، راجع به تجزیه آلمان نیز گفت‌وگوهایی به عمل آمد. روزولت تنها راه مجازات آلمان را تجزیه این كشور عنوان كرد و چرچیل و استالین هم با این نظر مخالفت نكردند. با اینكه استالین پیشنهاد كنفدراسیونی كردن آلمان را رد می‌كرد و آن را تهدیدی علیه امنیت مرزهای شوروی می‌داشت ولی پیشنهاد تجزیه آلمان را به‌عنوان پایه مذاكرات پذیرفت.( شلیپوس، خداقلی پور، 1380، صص 63-62).
به موجب اسناد و مدارك محرمانه‌ای كه بعداً دربارة جریان مذاكرات كنفرانس تهران منتشر شد استالین در این كنفرانس موضوع منابع نفتی ایران و كشورهای ساحلی خلیج‌فارس را نیز مطرح كرد و خواستار توافقی دربارة تقسیم این منابع در آینده شد. ولی چرچیل گفت كه زمان طرح این مسئله نیست و مسائل اقتصادی جهان باید به طوركلی در پایان جنگ مورد بررسی قرار بگیرد. اما بزرگترین موفقیتی كه در كنفرانس تهران نصیب استالین شد نزدیكی به روزولت و جلب اعتماد او بود كه نتایج خود را در مدت باقیمانده جنگ و كنفرانس یالتا نشان داد.
در مدتی که کنفرانس تهران جریان داشت اقداماتی به منظور حفظ منافع ایران و روشن نمودن وضع کشور بعد از جنگ از طرف زمامداران ایران به عمل آمد. سهیلی و ساعد مراغه‌ای وزیر امور خارجه، با مولوتف و ایدن وزیران خارجه شوروی و انگلستان و ژنرال پاتریک هرلی مشاور مخصوص رئیس جمهوری امریکا ملاقات و مذاکره نموده و در 9 آذر تذکاریه‌ای به شرح زیر درباره مساعی ایران در دوران جنگ به نفع متفقین تسلیم سران سه دولت نمودند:
«در این موقع که به یاری خداوند متعال این سعادت و افتخار نصیب سرزمین ایران باستان میهن عزیز ما شده است که محل ملاقات پیشوایان معظم سه دولت بزرگ متفق ایران واضع گردد و یکی از وقایع مهم تاریخی این عصر برای حل مشکلات بین‌المللی و استقرار صلح و صفای دائم و تأمین زندگانی آتیه کلیه ملل جهان بر پایه عدالت و مساوات که کمال مطلوب ملل متحده است و منشور آتلانتیک بر آن استوار گردیده در ایران روی می‌دهد بهترین فرصت مناسبی است که آرزوهای ملت ایران را به آگاهی برساند.
وضعیت کنونی ایران که بر اثر مجاهدات و زحمات و از خود گذشتگی های چندین ساله تمام طبقات این کشور ایجاد گردیده و مورد استفاده کامل متفقین برای پیشرفت مقصود و تسریع پیروزی واقع شده ایجاد می‌نماید که دولت و ملت ایران یقین داشته باشند که متفقین در کمک به ایران در حال و آتیه از بذل هر گونه مساعدتی مضایقه نخواهند نمود.
ایران از نظر تمایلات قلبی و قدمهای برجسته و مؤثری که در کمک به متفقین برداشته عملاً آرزوی خود را نشان داده است که جنگ کنونی با پیروزی متفقین هر چه زودتر انجام یابد.
ایران که با ابراز همکاری صمیمانه و خالصانه طبق پیمان سه گانه و تشریک مساعی کامل با متفقین در این ظفر و فیروزی سهیم می‌باشد قطع دارد که متفقین تمام زحمات و خساراتی را که از اوضاع جنگ به ایران وارد آمده کاملاً در نظر خواهند گرفت.
با امتحاناتی که دولت و ملت ایران در این مدت از همکاری صمیمانه و تشریک مساعی خالصانه خود در تمام شئون و مراحل نشان داده و برای تأمین پیروزی متفقین و برافکندن ریشه ظلم و ستم از جهان مافوق قدرت و توانایی خود و با تحمل مشکلات اقتصادی بیشمار بذل مساعی نموده و بالنتیجه با اعلان جنگ با آلمان اعتماد و اطمینان کامل متفقین را جلب نموده انتظار دارد که متفقین در تحویل رشته‌های حیاتی امور مملکتی که فعلاً در دست آنها است و واگذاری امنیت کشور به قوای نظامی و انتظامی خود ایران و تأمین جمیع وسائل اینکار اهتمام خاص معمول دارند تا بدین نحو اعتماد و اطمینان موجوده صورت عمل بخود گیرد.
دولت و ملت ایران رجاء واثق دارند که تعهدات کتبی و اطمینان‌های شفاهی که از طرف متفقین نسبت به تمامیت و استقلال کامل ایران داده شده است با کمک و مساعدتهای مادی و معنوی در تمام رشته‌های سیاسی و اقتصادی تقویت یافته و ایران بتواند بدین وسیله نقش با افتخاری را که در گذشته بین کشورهای متمدن جهان بعهده داشته در آتیه نیز ادامه دهد.
دولت و ملت ایران در قبال این ابراز صمیمیت و یگانگی اطمینان می‌دهد همان طور که در سخت‌ترین موقع جنگ در همکاری صمیمانه و دوستی صادقانه برای پیروزی عاجل متفقین خودداری ننموده از این پس نیز این رویه دیرینه را در مسائل مربوطه بین‌المللی ادامه داده و با متفقین خود تشریک مساعی کامل بنمایند.
دولت و ملت ایران انتظار دارند در این موقع که پیشوایان معظم سه دولت بزرگ در ایران اقامت دارند برای تأیید مراتب بالا اعلامیه صادر و بدین وسیله حسن نیتی را که کراراً کتباً و شفاهاً نسبت به ایران ابراز داشته‌اند بار دیگر تصریح نمایند.» ( مفیدی، 1360).
بر اساس این تذکاریه، اعلامیه‌ای در اول دسامبر 1943 (9 آذرماه 1322) به امضای روزولت و چرچیل و استالین رسید که به اعلامیه تهران معروف است:
«رئیس جمهوری کشورهای متحده آمریکا، نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی و نخست‌وزیر ممالک متحده انگلستان پس از مشورت بین خود و با نخست‌وزیر ایران مایلند موافقت سه دولت را راجع به مناسبات خود با ایران اعلام دارند. دولت های کشورهای متحده امریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان کمک‌هائی را که ایران در تعقیب جنگ بر علیه دشمن مشترک و مخصوصاً در قسمت تسهیل وسائل حمل و نقل مهمات از ممالک ماوراء بحار باتحاد جماهیر شوروی بعمل آورده تصدیق دارند.
سه دولت نامبرده تصدیق دارند که این جنگ مشکلات اقتصادی خاصی برای ایران فراهم آورده و موافقت دارند که با در نظر گرفتن احتیاجات سنگینی که عملیات جنگی جهانی بر آنها تحمیل می‌کند و کمی وسائل حمل و نقل در دنیا و همچنین کمی مواد خام و سایر حوائج کشوری کمک‌های اقتصادی خود را تا حد امکان به دولت ایران ادامه بدهند.
راجع به دوره بعد از جنگ دول کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان با دولت ایران موافقت دارند که هر نوع مسائل اقتصادی که در پایان مخاصمات ایران با آن مواجه باشد از طرف کنفرانس ها یا مجامع بین‌المللی که برای مطالعه مسائل اقتصادی بین‌المللی تشکیل یا ایجاد شود با مسائل اقتصادی سایر ملل متحده مورد توجه کامل قرار گیرد.
دولت های کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان در حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران با دولت ایران اتفاق نظر دارند و به مشارکت ایران با سایر ملل صلح دوست در برقراری صلح بین‌المللی و امنیت و سعادت بعد از جنگ بر طبق اصول منشور آتلانتیک که مورد قبول هر چهار دولت است استظهار دارند» (کنفرانس تهران: اعلامیه سه دولت راجع به ایران، 1323).
ولی امضا‌كنندگان این اعلامیه، چندان پایبندی به تعهد خود راجع به ایران نشان ندادند. بدین معنی كه پافشاری انگلیس و شوروی بركسب امتیازات نفتی از دولت ایران و بخصوص اقدام روس ها در منوط ساختن خروج نیروهایشان از ایران به اخذ امتیاز نفتی دریای خزر، نقض آشكار حاكمیت ملی و تمامیت ارضی ایران و نقض تعهداتشان در اعلامیه یادشده بود.
در جریان این کنفرانس، تهران به صحنه فعالیت جاسوسان سازمان های مختلف تبدیل شد. از آغاز جنگ دوم جهانی سازمان‌های جاسوسی نازی طرح‌هایی برای قتل سران سه دولت دشمن تنظیم کرده بودند و این بار در تهران بهترین فرصت بدست آمده بود و به هیچ وجه نمی‌خواستند آن را از دست بدهند.
هیتلر ابتدا اوتو اسکورزنی ملقب به خطرناک‌ترین مرد اروپا را مأمور اجرای عملیات ساخته بود. (اوتواسکورزنی فرمانده کوماندوهای اس. اس آلمان بود، همیشه مسئولیت خطرناک‌ترین مأموریت‌های جنگی و جاسوسی را بر عهده می‌گرفت که یکی از آنها نجات موسولینی از زندان در حساس ترین دوران جنگ دوم جهانی بود.)
به همان نسبت که طرح شکل می‌گرفت کلیه رؤسای سازمان جاسوسی آلمان نیز در آن وارد می‌شدند. صدها قاتل حرفه‌ای نازی با چتر نجات در خاک ایران پیاده شدند، انتلیجنس سرویس انگلیس و او. اس. اس امریکا مأموران خود را روانه پایتخت ایران کردند و بریا رئیس سازمان ان.ک. و.د و گ. ب.او شوروی نیز 3000 تن از افراد خود را روانه ایران ساخت. و بدین ترتیب تهران به پایتخت جاسوسی جهان تبدیل شد.
کنفرانس تهران نقطه اوج همکاری های انگلستان- آمریکا- شوروی بود. این اتحاد علی رغم چند مورد اختلاف نظر و مجادله، به تدریج قوی تر شد. در ابتدا این سه قدرت تنها می توانستند در مورد مسائل نظامی با هم توافق کنند، اما بعدها در دستیابی به توافق سیاسی هم به موفقیتهایی نایل شدند. رگزاری کنفرانس تهران یک موفقیت سیاسی عمده برای متفقین محسوب می شد. از این پس دسترسی به یک نظام نوین و عادلانه جهانی، پس از پیروزی مشترک متفقین، عملی تر به نظر می رسید.
«اما ابعاد سیاسی توافق میان این قدرتها دشوارتر به نظر می رسید و به نتایج جنگهایی که هنوز در پیش بود و همچنین به احوالات هریک از متفقین پس از نیل به پیروزی، بستگی داشت. برای دموکراسی های غربی چندان منطقی به نظر نمی رسید که طرح های خود را در زمان سرخوشی و رفع تمام خطرات بر تمایلات هوس آمیز روس ها بنا کنند. قول استالین برای ورود به جنگ علیه ژاپن، پس از سرنگونی هیتلر و شکست کامل نیروهای او، بیشترین اهمیت را داشت. امید به آینده روشن، پایان سریع جنگ و تأسیس یک سازمان بین المللی برای جلوگیری از یک جنگ دیگر برپایه نیروی مرکب سه قدرت بزرگ، که رهبران آنها دوستانه دور یک میز نشسته بودند، بنا می شد.» (چرچیل، 1952، ص 358).
1. اسکراین، سر کلارمونت، جنگ های جهانی در ایران، حسین نجف آبادی فراهانی، نوین، تهران، 1363.
2. بدنارتس، دیتر، کنفرانس تهران، مترجم قاسم نورمحمدی، مجله جهان کتاب، شماره 268-269، 1390.
3. برژکف، والنتین میخائیلویچ، خاطرات برژکف: مأموریت در برلین41-1940،کنفرانس تهران 1943، هوشنگ جعفری، نو، بیجا،1363 .
4. بولارد، سر ریدر، شترها باید بروند، حسین ابوترابیان، نو، تهران، 1364 .
5. بولارد، سر ریدر، نامه های خصوصی و گزارش های محرمانه سر ریدر بولارد، غلامحسین میرزا صالح، طرح نو، تهران، 1371 .
6. بهنود، مسعود، از سیدضیاء تا بختیار، جاویدان، بیجا، 1369 .
7. چرچیل، وینستون اس، جنگ جهانی دوم، جلد پنجم، دایره بسته، لندن، 1952.
8. خامه ای، انور، سال های پرآشوب، ج 3، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران، 1378 .
9. رفیعی، امیرمحمد، کنفرانس طهران، امیرمحمد، بیجا، 1388.
10. سفری، محمدعلی، قلم و سیاست، نامک، بیجا، 1371.
11. ---- ، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی (خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست)، ج1، اطلاعات، تهران، 1370.
12. --- ، کنفرانس تهران (اعلامیه سه دولت راجع به ایران)، نشریه وزرات امورخارجه، بیجا، 1323.
13. مفیدی، حسن، اسناد کنفرانس های تهران، یالتا، پتسدام، پارت، تهران، 1360.
14. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج8، علمی و ایران، تهران، 1370.
15. مهدی نیا، جعفر، نخست وزیران ایران (زندگی سیاسی محمدعلی فروغی)، پانوس، تهران، 1371.
16. هاواس، لاسلو، انجمن تهران و طرح قتل سران سه کشور بزرگ، ایران آریا، وحید، بیجا، 1348.
17. هاواس، لاسلو، توطئه در تهران، کمال قارصی، مؤسسه مطبوعاتی فرخی، تهران، بیتا.
18. هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، پیکان، تهران، 1377.
در فاصله روز های ششم تا نهم آذر 1322 و در بحبوحه جنگ دوم جهانی، تهران میزبان رهبران سه كشور متفقین یعنی فرانكلین روزولت رئیس جمهور آمریكا، وینستون چرچیل نخست‌وزیر انگلیس و ژوزف استالین رئیس جمهور شوروی بود. این سه كشور در سال های جنگ دوم جهانی سه كنفرانس مهم در تهران، یالتا و پوتسدام تشكیل دادند و در آنها ضمن طرح نقشه‌های جنگی و استراتژی نظامی خود درباره شرایط بین‌المللی و اوضاع جهان بعد از پایان جنگ و همچنین تقسیم ممالك جهان به مناطق نفوذ، به توافق هایی رسیدند. قسمتی از این توافق ها و قول و قرارها پس از پایان جنگ جامه عمل پوشید و برخی دیگر موجب بروز اختلاف و سوءتعبیرهائی شد كه اساس اختلافات سیاسی طرفین و آغاز جنگ سرد و تقسیم جهان به دو بلوك شرق و غرب بود. كنفرانس تهران كه در چهارمین سال جنگ دوم جهانی تشكیل شد تمام وقت خود را صرف طرح نقشه‌های جنگی و مراحل بعدی نبرد تا شكست كامل آلمان نمود و حل مسائل مربوط به بعد از حصول پیروزی را به كنفرانس دیگری موكول نمود.
ایران در زمان رضاشاه در آستانه اتحاد رسمی با هیتلر بود، اما با تبعید او از ایران توسط انگلستان و به قدرت رسیدن محمدرضا و با اعلان جنگ ایران به آلمان، (سفری، 1371،ص 103) ایران به کانون مهمترین تصمیمات جهانی علیه هیتلر تبدیل شد.
نشست مشترك آنتونی ایدن وزیرخارجه انگلستان، كاردل‌هال وزیرخارجه آمریكا و مولوتف وزیرخارجه شوروی در مسكو در اولین روزهای آبان 1322 در مسكو، مقدمه اجلاس رهبران سه كشور در تهران بود و انتخاب تهران برای برگزاری چنین نشستی، پیشنهاد استالین بود كه سرانجام با موافقت روزولت و چرچیل مواجه شد.
درواقع باید گفت که بر سر تعیین مکان برگزاری کنفرانس یک جنگ روانی تمام عیار میان آنها درگرفته بود و استالین که تهران را پیشنهاد کرده بود، اولین کامیابی در این کنفرانس را از آن خود کرد. پایتخت ایران نه برای نخست وزیر انگلیس و نه برای رئیس جمهور امریکا گزینه ایده آلی نبود. روزولت در نوشته ای به چرچیل با اشاره به هتل و ویلاهای نزدیک اهرام ثلاثه مصر، شهر قاهره را جذاب توصیف کرده بود. چرچیل اما به شهر حبانیه در نزدیکی بغداد تمایل داشت، چراکه در آنجا به زعم وی می شد اقامتگاه های مناسبی برای انگلیسی ها، آمریکایی ها و روس ها تدارک دید. ولی آنکارا، شهر اسمره در اتیوپی، حتی دیدار در رزمناوی بر روی دریای مدیترانه هم در نظر گرفته شده بود. استالین باوجود درگیری گسترده و دست تنهای ارتش سرخ با قشون آلمان، مصمم باقی مانده، برپیشنهاد خود مبنی بر برگزاری کنفرانس در تهران اصرار می ورزید. او استدلال می کرد که در مقام فرمانده ارتش سرخ صلاح نیست که دورتر از تهران از میدان های جنگ غایب باشد. روزولت که بیشتر از چرچیل مشتاق دیدار با مرد قدرتمند اتحاد شوروی بود، پیش از چرچیل موافقت خود را با تهران اعلام کرد. بدین ترتیب قرعه به نام شهری افتاد که در آن زمان شایعه کودتا، دستبردهای مسلحانه و کشت و کشتار در آن، امری عادی بود (بدنارتس، 1390، ص 85).
در روز چهار آذر استالین از مسکو وارد تهران شد و روز بعد روزولت و چرچیل از قاهره به تهران آمدند. این اولین باری بود که استالین روزولت را می دید (او چرچیل را در اوت 1942 در مسکو ملاقات کرده بود) و اولین باری بود که استالین از سال 1912 به بعد در خارج از اتحاد شوروی به سر می برد.(بولارد،1371، ص 471).
هیئت نمایندگی امریکا در کنفرانس تهران از 77 نفر تشکیل می شد که شخص روزولت و هنری هاپکینس و دریاسالار کینگ و ژنرال مارشال از آن جمله بودند. هیئت نمایندگی انگلیس تقریباً به اندازه امریکا بود. ولی استالین جز مولوتوف و ورشیلف و چند افسر ارشد کسی همراه خود نیاورده بود. در جلسات رسمی امریکایی ها 12 نفر، انگلیسی ها 11 نفر و روس ها ده نفر بودند. ( مهدی نیا، 1371، ص 736).
در پارک اتابک(علی اصغر خان امین السلطان) که مدتی بود به سفارت شوروی فروخته شده بود، روزولت و استالین جا گرفتند و چند قدم آنسوتر چرچیل به تنهایی در باغ وسیع سفارت انگلستان سکنی گزید. (بهنود، 1369، ص 218.)
والنتین برژکف در خصوص محل برگزاری کنفرانس و مکان اسکان رهبران سه دولت این گونه توضیح می دهد:
«بدون شك، مسكو روی این واقعیت كه نیروهای شوروی مطابق قرارداد 1921 به منظور قطع فعالیت‌های خرابكاری و جاسوسی عمال هیتلری در ایران به قسمت شمالی ایران وارد شده و در آنجا مستقر بودند حساب می کردند. نیروهای انگلیس نیز وارد قسمت جنوبی ایران شده بودند و به این ترتیب حل مسئله تأمین امنیت جانی شركت‌كنندگان كنفرانس تهران آسان بود، اما مسئله دیگر فعالیت جاسوسی عمال مخفی نازی در تهران بود، که باید برای آن فکری می شد. دراین ارتباط تصمیم گرفته شد كنفرانس در محوطه سفارت شوروی برگزار شود. عمارت اصلی كه معمولا دفتر سفارت در آنجا بود برای اقامت روزولت رئیس جمهور آمریكا و برای هیئت نمایندگی شوروی اقامتگاه سفیر كبیر اتحاد شوروی در نظر گرفته شد.
مسئله اقامت رئیس جمهور آمریكا برای مدت كار كنفرانس در سفارتخانه شوروی قبلاً مورد مذاكرده شركت كنندگان دیدار تهران قرار گرفته بود. با‌لأخره این مسئله بر مبنای ملاحظات امنیتی مورد قبول واقع شد. ساختمان سفارت آمریكا در حومه تهران، و سفارت‌خانه‌های شوروی و انگلیس در مجاورت مستقیم یكدیگر قرار داشتند. كافی بود یک خیابان کوتاه به كمك سپر‌های بلند مسدود شود و یك معبر موقت بین دو سفارتخانه ایجاد شود تا یك محدوده واحد بوجود آید. بدین ترتیب امنیت اعضای هیئت‌های نمایندگی شوروی و انگلیس تأمین می‌شد، زیرا تمام محدوده حفاظ امنیتی پیدا می کرد. اگر روزولت در سفارتخانه آمریكا اقامت می‌گزید در آنصورت وی و سایر شركت كنندگان دیدار مجبور می‌شدند روزی چند مرتبه از خیابان‌های تنگ تهران به محل مذاكرات رفت و آمد كنند. دراین صورت احتمال می‌رفت عمال رایش سوم خود را درمیان مردم جا داده و دست به عملیات تروریستی بزنند.» (برژکف، 1363، ص 45).
همان طور که ذکر شد،كنفرانس تهران در محل سفارت شوروی برگزار شد و شاه نیز برای شركت در كنفرانس ناگزیر بود به سفارت برود. در جریان كنفرانس، چرچیل و روزولت حاضر نشدند به دیدار شاه بروند و با وی تنها در محل سفارت دیدار می کردند. (ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، ج 1، 1370، ص 129) .
دیدار استالین با شاه در كاخ مرمر نیز با تلاش و خواهش یكی از اطرافیان شاه به نام احمدعلی سپهر (مورخ الدوله) از مسئولان سفارت شوروی صورت گرفت. فردوست می‌نویسد: سفارت شوروی تأكید كرده بود كه به هنگام ورود استالین به كاخ مرمر، گارد شاه باید برچیده شود و گارد ویژه استالین مستقر شود. شاه نیز با خوشحالی این درخواست را پذیرفت. ( همان، ص 130) .
علاوه براین با وجود آنكه واشنگتن و لندن، پیشنهاد مسكو را برای تشكیل اجلاس رهبران آمریكا، انگلیس و شوروی در تهران پذیرفته بودند ولی به هیچ وجه دولت ایران را در جریان تصمیم خود برای تشكیل كنفرانس در تهران، قرار ندادند و حتی از مذاكرات خود در كنفرانس نیز خبری به مسئولان ایرانی داده نشد(هوشنگ مهدوی، 1377، ص84). تنها در روز ورود رهبران متفقین، نخست‌وزیر ایران ـ علی سهیلی ـ در جریان قرار داده شد.
در كنفرانس تهران كه از 6 آذر 1322 آغاز شد و تا 9 همان ماه ادامه یافت، طرح عملیات نهائی برای درهم شكستن نیروی مقاومت آلمانی‌ها تهیه شد.
مهمترین تصمیماتی كه در كنفرانس تهران آغاز شد عبارت بودند از:
ـ ایجاد جبهه دوم و پیاده شدن قوای آمریكائی، انگلیسی، كانادائی و فرانسه آزاد در سواحل نورماندی فرانسه در 16 خرداد 1323.
ـ ضد حمله بزرگ ارتش سرخ شوروی به نیروهای آلمان با هدف بیرون راندن قطعی آلمانی‌ها از خاك شوروی در تیر 1323. (همان، ص 87) .
در كنفرانس تهران، راجع به تجزیه آلمان نیز گفت‌وگوهایی به عمل آمد. روزولت تنها راه مجازات آلمان را تجزیه این كشور عنوان كرد و چرچیل و استالین هم با این نظر مخالفت نكردند. با اینكه استالین پیشنهاد كنفدراسیونی كردن آلمان را رد می‌كرد و آن را تهدیدی علیه امنیت مرزهای شوروی می‌داشت ولی پیشنهاد تجزیه آلمان را به‌عنوان پایه مذاكرات پذیرفت.( شلیپوس، خداقلی پور، 1380، صص 63-62).
به موجب اسناد و مدارك محرمانه‌ای كه بعداً دربارة جریان مذاكرات كنفرانس تهران منتشر شد استالین در این كنفرانس موضوع منابع نفتی ایران و كشورهای ساحلی خلیج‌فارس را نیز مطرح كرد و خواستار توافقی دربارة تقسیم این منابع در آینده شد. ولی چرچیل گفت كه زمان طرح این مسئله نیست و مسائل اقتصادی جهان باید به طوركلی در پایان جنگ مورد بررسی قرار بگیرد. اما بزرگترین موفقیتی كه در كنفرانس تهران نصیب استالین شد نزدیكی به روزولت و جلب اعتماد او بود كه نتایج خود را در مدت باقیمانده جنگ و كنفرانس یالتا نشان داد.
در مدتی که کنفرانس تهران جریان داشت اقداماتی به منظور حفظ منافع ایران و روشن نمودن وضع کشور بعد از جنگ از طرف زمامداران ایران به عمل آمد. سهیلی و ساعد مراغه‌ای وزیر امور خارجه، با مولوتف و ایدن وزیران خارجه شوروی و انگلستان و ژنرال پاتریک هرلی مشاور مخصوص رئیس جمهوری امریکا ملاقات و مذاکره نموده و در 9 آذر تذکاریه‌ای به شرح زیر درباره مساعی ایران در دوران جنگ به نفع متفقین تسلیم سران سه دولت نمودند:
«در این موقع که به یاری خداوند متعال این سعادت و افتخار نصیب سرزمین ایران باستان میهن عزیز ما شده است که محل ملاقات پیشوایان معظم سه دولت بزرگ متفق ایران واضع گردد و یکی از وقایع مهم تاریخی این عصر برای حل مشکلات بین‌المللی و استقرار صلح و صفای دائم و تأمین زندگانی آتیه کلیه ملل جهان بر پایه عدالت و مساوات که کمال مطلوب ملل متحده است و منشور آتلانتیک بر آن استوار گردیده در ایران روی می‌دهد بهترین فرصت مناسبی است که آرزوهای ملت ایران را به آگاهی برساند.
وضعیت کنونی ایران که بر اثر مجاهدات و زحمات و از خود گذشتگی های چندین ساله تمام طبقات این کشور ایجاد گردیده و مورد استفاده کامل متفقین برای پیشرفت مقصود و تسریع پیروزی واقع شده ایجاد می‌نماید که دولت و ملت ایران یقین داشته باشند که متفقین در کمک به ایران در حال و آتیه از بذل هر گونه مساعدتی مضایقه نخواهند نمود.
ایران از نظر تمایلات قلبی و قدمهای برجسته و مؤثری که در کمک به متفقین برداشته عملاً آرزوی خود را نشان داده است که جنگ کنونی با پیروزی متفقین هر چه زودتر انجام یابد.
ایران که با ابراز همکاری صمیمانه و خالصانه طبق پیمان سه گانه و تشریک مساعی کامل با متفقین در این ظفر و فیروزی سهیم می‌باشد قطع دارد که متفقین تمام زحمات و خساراتی را که از اوضاع جنگ به ایران وارد آمده کاملاً در نظر خواهند گرفت.
با امتحاناتی که دولت و ملت ایران در این مدت از همکاری صمیمانه و تشریک مساعی خالصانه خود در تمام شئون و مراحل نشان داده و برای تأمین پیروزی متفقین و برافکندن ریشه ظلم و ستم از جهان مافوق قدرت و توانایی خود و با تحمل مشکلات اقتصادی بیشمار بذل مساعی نموده و بالنتیجه با اعلان جنگ با آلمان اعتماد و اطمینان کامل متفقین را جلب نموده انتظار دارد که متفقین در تحویل رشته‌های حیاتی امور مملکتی که فعلاً در دست آنها است و واگذاری امنیت کشور به قوای نظامی و انتظامی خود ایران و تأمین جمیع وسائل اینکار اهتمام خاص معمول دارند تا بدین نحو اعتماد و اطمینان موجوده صورت عمل بخود گیرد.
دولت و ملت ایران رجاء واثق دارند که تعهدات کتبی و اطمینان‌های شفاهی که از طرف متفقین نسبت به تمامیت و استقلال کامل ایران داده شده است با کمک و مساعدتهای مادی و معنوی در تمام رشته‌های سیاسی و اقتصادی تقویت یافته و ایران بتواند بدین وسیله نقش با افتخاری را که در گذشته بین کشورهای متمدن جهان بعهده داشته در آتیه نیز ادامه دهد.
دولت و ملت ایران در قبال این ابراز صمیمیت و یگانگی اطمینان می‌دهد همان طور که در سخت‌ترین موقع جنگ در همکاری صمیمانه و دوستی صادقانه برای پیروزی عاجل متفقین خودداری ننموده از این پس نیز این رویه دیرینه را در مسائل مربوطه بین‌المللی ادامه داده و با متفقین خود تشریک مساعی کامل بنمایند.
دولت و ملت ایران انتظار دارند در این موقع که پیشوایان معظم سه دولت بزرگ در ایران اقامت دارند برای تأیید مراتب بالا اعلامیه صادر و بدین وسیله حسن نیتی را که کراراً کتباً و شفاهاً نسبت به ایران ابراز داشته‌اند بار دیگر تصریح نمایند.» ( مفیدی، 1360).
بر اساس این تذکاریه، اعلامیه‌ای در اول دسامبر 1943 (9 آذرماه 1322) به امضای روزولت و چرچیل و استالین رسید که به اعلامیه تهران معروف است:
«رئیس جمهوری کشورهای متحده آمریکا، نخست‌وزیر اتحاد جماهیر شوروی و نخست‌وزیر ممالک متحده انگلستان پس از مشورت بین خود و با نخست‌وزیر ایران مایلند موافقت سه دولت را راجع به مناسبات خود با ایران اعلام دارند. دولت های کشورهای متحده امریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان کمک‌هائی را که ایران در تعقیب جنگ بر علیه دشمن مشترک و مخصوصاً در قسمت تسهیل وسائل حمل و نقل مهمات از ممالک ماوراء بحار باتحاد جماهیر شوروی بعمل آورده تصدیق دارند.
سه دولت نامبرده تصدیق دارند که این جنگ مشکلات اقتصادی خاصی برای ایران فراهم آورده و موافقت دارند که با در نظر گرفتن احتیاجات سنگینی که عملیات جنگی جهانی بر آنها تحمیل می‌کند و کمی وسائل حمل و نقل در دنیا و همچنین کمی مواد خام و سایر حوائج کشوری کمک‌های اقتصادی خود را تا حد امکان به دولت ایران ادامه بدهند.
راجع به دوره بعد از جنگ دول کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان با دولت ایران موافقت دارند که هر نوع مسائل اقتصادی که در پایان مخاصمات ایران با آن مواجه باشد از طرف کنفرانس ها یا مجامع بین‌المللی که برای مطالعه مسائل اقتصادی بین‌المللی تشکیل یا ایجاد شود با مسائل اقتصادی سایر ملل متحده مورد توجه کامل قرار گیرد.
دولت های کشورهای متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی و ممالک متحده انگلستان در حفظ استقلال و حاکمیت و تمامیت ارضی ایران با دولت ایران اتفاق نظر دارند و به مشارکت ایران با سایر ملل صلح دوست در برقراری صلح بین‌المللی و امنیت و سعادت بعد از جنگ بر طبق اصول منشور آتلانتیک که مورد قبول هر چهار دولت است استظهار دارند» (کنفرانس تهران: اعلامیه سه دولت راجع به ایران، 1323).
ولی امضا‌كنندگان این اعلامیه، چندان پایبندی به تعهد خود راجع به ایران نشان ندادند. بدین معنی كه پافشاری انگلیس و شوروی بركسب امتیازات نفتی از دولت ایران و بخصوص اقدام روس ها در منوط ساختن خروج نیروهایشان از ایران به اخذ امتیاز نفتی دریای خزر، نقض آشكار حاكمیت ملی و تمامیت ارضی ایران و نقض تعهداتشان در اعلامیه یادشده بود.
در جریان این کنفرانس، تهران به صحنه فعالیت جاسوسان سازمان های مختلف تبدیل شد. از آغاز جنگ دوم جهانی سازمان‌های جاسوسی نازی طرح‌هایی برای قتل سران سه دولت دشمن تنظیم کرده بودند و این بار در تهران بهترین فرصت بدست آمده بود و به هیچ وجه نمی‌خواستند آن را از دست بدهند.
هیتلر ابتدا اوتو اسکورزنی ملقب به خطرناک‌ترین مرد اروپا را مأمور اجرای عملیات ساخته بود. (اوتواسکورزنی فرمانده کوماندوهای اس. اس آلمان بود، همیشه مسئولیت خطرناک‌ترین مأموریت‌های جنگی و جاسوسی را بر عهده می‌گرفت که یکی از آنها نجات موسولینی از زندان در حساس ترین دوران جنگ دوم جهانی بود.)
به همان نسبت که طرح شکل می‌گرفت کلیه رؤسای سازمان جاسوسی آلمان نیز در آن وارد می‌شدند. صدها قاتل حرفه‌ای نازی با چتر نجات در خاک ایران پیاده شدند، انتلیجنس سرویس انگلیس و او. اس. اس امریکا مأموران خود را روانه پایتخت ایران کردند و بریا رئیس سازمان ان.ک. و.د و گ. ب.او شوروی نیز 3000 تن از افراد خود را روانه ایران ساخت. و بدین ترتیب تهران به پایتخت جاسوسی جهان تبدیل شد.
کنفرانس تهران نقطه اوج همکاری های انگلستان- آمریکا- شوروی بود. این اتحاد علی رغم چند مورد اختلاف نظر و مجادله، به تدریج قوی تر شد. در ابتدا این سه قدرت تنها می توانستند در مورد مسائل نظامی با هم توافق کنند، اما بعدها در دستیابی به توافق سیاسی هم به موفقیتهایی نایل شدند. رگزاری کنفرانس تهران یک موفقیت سیاسی عمده برای متفقین محسوب می شد. از این پس دسترسی به یک نظام نوین و عادلانه جهانی، پس از پیروزی مشترک متفقین، عملی تر به نظر می رسید.
«اما ابعاد سیاسی توافق میان این قدرتها دشوارتر به نظر می رسید و به نتایج جنگهایی که هنوز در پیش بود و همچنین به احوالات هریک از متفقین پس از نیل به پیروزی، بستگی داشت. برای دموکراسی های غربی چندان منطقی به نظر نمی رسید که طرح های خود را در زمان سرخوشی و رفع تمام خطرات بر تمایلات هوس آمیز روس ها بنا کنند. قول استالین برای ورود به جنگ علیه ژاپن، پس از سرنگونی هیتلر و شکست کامل نیروهای او، بیشترین اهمیت را داشت. امید به آینده روشن، پایان سریع جنگ و تأسیس یک سازمان بین المللی برای جلوگیری از یک جنگ دیگر برپایه نیروی مرکب سه قدرت بزرگ، که رهبران آنها دوستانه دور یک میز نشسته بودند، بنا می شد.» (چرچیل، 1952، ص 358).
پی‌نوشت‌ها:
1. کارشناس ارشد تاریخ ایران اسلامی. 2 . دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه اصفهان.
منابع و مآخذ :1. اسکراین، سر کلارمونت، جنگ های جهانی در ایران، حسین نجف آبادی فراهانی، نوین، تهران، 1363.
2. بدنارتس، دیتر، کنفرانس تهران، مترجم قاسم نورمحمدی، مجله جهان کتاب، شماره 268-269، 1390.
3. برژکف، والنتین میخائیلویچ، خاطرات برژکف: مأموریت در برلین41-1940،کنفرانس تهران 1943، هوشنگ جعفری، نو، بیجا،1363 .
4. بولارد، سر ریدر، شترها باید بروند، حسین ابوترابیان، نو، تهران، 1364 .
5. بولارد، سر ریدر، نامه های خصوصی و گزارش های محرمانه سر ریدر بولارد، غلامحسین میرزا صالح، طرح نو، تهران، 1371 .
6. بهنود، مسعود، از سیدضیاء تا بختیار، جاویدان، بیجا، 1369 .
7. چرچیل، وینستون اس، جنگ جهانی دوم، جلد پنجم، دایره بسته، لندن، 1952.
8. خامه ای، انور، سال های پرآشوب، ج 3، نشر و پژوهش فرزان روز، تهران، 1378 .
9. رفیعی، امیرمحمد، کنفرانس طهران، امیرمحمد، بیجا، 1388.
10. سفری، محمدعلی، قلم و سیاست، نامک، بیجا، 1371.
11. ---- ، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی (خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست)، ج1، اطلاعات، تهران، 1370.
12. --- ، کنفرانس تهران (اعلامیه سه دولت راجع به ایران)، نشریه وزرات امورخارجه، بیجا، 1323.
13. مفیدی، حسن، اسناد کنفرانس های تهران، یالتا، پتسدام، پارت، تهران، 1360.
14. مکی، حسین، تاریخ بیست ساله ایران، ج8، علمی و ایران، تهران، 1370.
15. مهدی نیا، جعفر، نخست وزیران ایران (زندگی سیاسی محمدعلی فروغی)، پانوس، تهران، 1371.
16. هاواس، لاسلو، انجمن تهران و طرح قتل سران سه کشور بزرگ، ایران آریا، وحید، بیجا، 1348.
17. هاواس، لاسلو، توطئه در تهران، کمال قارصی، مؤسسه مطبوعاتی فرخی، تهران، بیتا.
18. هوشنگ مهدوی، عبدالرضا، سیاست خارجی ایران در دوران پهلوی، پیکان، تهران، 1377.
