پساصدرائيسم

ایران در عصر پس از ملاصدرا

1. ملاصدرا بنيانگذار فلسفه جديد ايراني است. همان گونه صفويه بنيانگذار (ايران جديد) است. پس بايد به رابطه ملاصدرا با سلسله صفويه، همانند رابطه معرفت با ساختار نگريسته شود كه انسان شناختي و جامعه شناسي معرفت مي تواند، به آن بپردازد و مي تواند سير تاريخي وفرهنگي معرفتي ايران جديد را استخراج كند.
2. ايران پيش از اسلام، كشوري (عرفاني، اشراقي و توحيدي) بود كه در مقابل (يونان و روم فلسفي) مادي و شرك آلود قد علم مي كرد وجنگ هاي ايران با يونان و روم، در پناه اين (جنگ معرفتي) شكل مي گرفت و پس از ورود اسلام، ايران سعي در يافتن جهان اطراف خود درپناه اسلام داشت؛ به عبارت ديگر، عرفان ايراني، معرفتي است كه درساختار (دامپروري ايراني) پيش از اسلام، پرورش مي يابد؛ ولي فلسفه شرك آلود يوناني و رومي، در ساختار (اقتصاد تجاري شهري) آنها رواج مي يابد و ايران پس از اسلام، به دنبال يافتن جهان در پناه جهان پديداري اسلامي است.
3. ايران پس از اسلام، به دنبال يافتن جهان و هضم آن در خود بود كه از گستره وسيع جهان پديداري اسلامي به دست آورده بود، پس براي دستيابي معرفتي به يونان و روم تلاش كرد. همه همت بر گرداندن فلسفه شرك آلود به توحيد بود كه اين امر مهم را دو فيلسوف اسلامي به عهده گرفتند؛ فارابي و ابن سينا كه با آمدن فلسفه توحيدي، سه حوزه معرفتي رقيب به وجود آمد (فلسفه فقه و عرفان) كه گاهي رقابت آنهاخونين مي گشت تا آنكه به دوران صفويه يا (دوران وحدت) دوباره ايراني رسيد.
4. دوران صفويه، (وحدت معرفتي) با (تقليل مذهب و فلسفه وعرفان)، توسط ملاصدرا صورت گرفت كه آن را اسفار نام نهادند كه فلسفه براساس سفرهاي عرفاني، تدوين و تفسير شد. مبناي آن هم (اصالت وجود) و (وحدت وجود) به جاي (اصالت ماهيت و تكثر گرايي ماهيت) بود كه اين به معناي بازسازي معرفت ايراني پيش از اسلام وپس از اسلام است كه از فردوسي آغاز مي شود و به شيخ اشراق مي رسد ودر ملاصدرا كامل مي شود. پس (هويت فلسفي ايران جديد) شكل مي گيرد.
5. آنچه بنيان حكمت اسلامي را پس از اسلام تشكيل مي دهد، همان (بازگشت تكثر به وحدت) بود تا آنجا كه آرمان هدف آنها (برهان صديقين) بود؛ يعني استدلال وحدت براي اثبات وحدت يا اثبات فلسفي خدا به وسيله خود خدا، يا اثبات وجود از وجود (نه از موجود) كه همان برهان لمي است، در مقابل برهان اني (شهد الله انه لااله الا هو) وخدا يا وجود است كه دليل بر ديگران است: (ان الله علي كل شي شهيد).
6. ملاصدرا وجود را محور تحليل قرار مي دهد و همه (فروع فلسفي)خود را بر آن استوار مي سازد. در هستي (تشكيك) قائل مي شود تا بتواندتكثر موجود را در جهان تحليل كند و تكثر را به وحدت بازگرداند و وجودهاي محدود (ماهيت)، همه معلول وجود بي حد (وجود مطلق)هستند. پس نخستين نكته اي كه در مفهوم هستي مطرح مي شود، يكي (هستي بخشي) و ديگري (هستي گيري) است.
7. نكته ديگر فلسفه ملاصدرا (حركت) است كه از دل وجود استخراج مي شود. چون پويايي جزء ذات مفهوم وجود است، چون سكون عدم است و عدم در وجود راهي ندارد، پس هر چه وجود تشديد شود، حركت وپويايي زيادتر خواهد شد و به همين دليل، حركت و پويايي يك مقوله وجودي قلمداد مي شود؛ مثل مقوله زمان كه ميزان سنج پويايي مي شودكه آن هم مقوله اي وجودي است كه غايت تمامي پويايي ها، طلب كمال (استكمال) وجودي از وجود مطلق است (و عشق را نيز همين طور معنامي كند).
8. وجود، يك مقوله، مفهوم و معقول ثانويه فلسفي است. وجود(عام ترين) مفهومي است كه مي توان يافت، به همين دليل هر مفهوم ديگر را نيز شامل است و حتي مفهوم عدم، با توجه به آن فهم مي شود كه متناقض آن است. چون عدم قابل فهم نيست و هرگز آن را تجربه نكرده ايم و تنها آنچه تجربه مي كنيم، وجود است؛ با تفاضل وجود عدم درك مي شود.
9. اوج انتزاع همان قدر كه شامل كامل است؛ ولي قدرت تبييني خود رااز دست مي دهد؛ يعني نمي تواند مسائل جزئي را توضيح دهد، بلكه تنهاكليت آن را توضيح مي دهد، به همين دليل از فلسفه ملاصدرا، فلسفه هاي مضافي، مثل فلسفه سياسي استخراج نمي شود.
10. آنچه موجب انتزاع فلسفه صدرايي شده است، سير انفسي آن عدم نظارت آن بر سير آفاقي است؛ حال آنكه (آيات الهي) هم (انفسي است و هم آفاقي). و تاريخ نيز هم آوردگاه فكري آنها است: (لقد كان في قصصم عبره لاولي الالباب).
11. (صاحبان عقول)، جهان را حاكي و آيه و نشانه خداي واحدمي دانند و همه كتاب هاي تكوين و تشريع را در اين جهت يكي مي دانند: (الم تر ان الله انزل من السماء ماء فسلكه ينابيع في الارض ثم يخرج به زرعٹ مختلفٹ الوانه ثم يهيج فتريه مصفرا ثم يجعله حطما ان في ذلك لذكري لاولي الالباب) و (هو الذي انزل عليك الكتاب منه آيات محكمات هن ام الكتاب و آخر متشابهات فاما الذين في قلوبهم زيغ فيتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تاويله و ما يعلم تاويله الاالله و الراسخون في العلم يقولون امنا به كل من عند ربنا و ما يذكر الا اولواالألباب) و (هذا بلاغ للناس و ليندروا به و ليعلموا انما هو اله واحد و ليذكراولوالباب).
12. به دلايل ياد شده، بايد به جاي مفهوم (هستي)، مفهومي اتخاذكرد كه بتواند، جزئيات مذكور را منظم كند. پس مي توان مفهوم (معني)را معرفي كرد؛ معني به معناي (مقصود)، (هر شي ء) را شامل مي شود، چون شي ء كه از ماده به معناي خواستن گرفته شده، مؤيد مطلب يادشده است (فيليپ لنسل). شي ء يكي از عام ترين و شامل ترين مفاهيمي است كه جزئيات را نيز در بر مي گيرد و خدا به عنوان معناي مطلق بر همه معنا حاكم است (ان الله علي شي ء شهيد) و (اولم يكف بربك انه علي كل شي شهيد).
13. و همين نكته بر معرفت شناسي ما تاثير مي گذارد؛ يعني خدا بين انسان و قلب او واقع مي شود: (ان الله يحول بين المرء و قلبه) و بر ديدن او تاثير مي گذارد و بصرها و ديده ها را درك مي كند: (لا تدركه الابصار وهو يدرك الابصار). پس رابطه ما با خدا عظيم تر از آن است كه با (علت و معلول) كاسته شود و تقليل يابد، بلكه مالكيت مطلق و غير محدوداست، به همين دليل (انا لله و انا اليه راجعون)، به معناي ما از خداييم نيست تا علت و معلول فهميده شود، بلكه به معناي مالكيت مطلق است (عدم جدايي ما از خدا اگر چه به صورت اعتباري كه وجود رابطي فهميده شود)؛ مثل اين آيه: (له ملك السموات و الارض و الي الله ترجع الامور)، (و لله ما في السموات و ما في الارض و الي الله ترجع الامور). به همين دليل خلقت با حق همراه است؛ بدون باطل (خلق الله السموات والارض بالحق)، پس خلقت با هدايت مطرح مي شود: (الذي اعطي كل شي خلقه) و فطرت از اينجا مطرح مي شود. (اني وجهت وجهي للذي فطر السموات و الارض حنيفٹ مسلما و ما انا من المشركين) و ظاهر وباطن و اول و آخر و غيب و شهادت معنا دار مي شود. (هو الاول و الاخر والظاهر و الباطن و هو بكل شي ء عليم)؛ (عالم الغيب و الشهاده الكبيرالمتعال). اين گونه به فلسفه تاريخ و پيشرفت و تمدن سازي مبتني برآن مي رسيم: (سنريهم آياتنا في الافاق و في انفهسم حتي يتبين لهم انه الحق او لم يكف بربك انه علي كل شي شهيد). مي توان فلسفه وحكمت هاي مضاف را از اين بحث استخراج شود. از اين راه ارتباطات ميان ذهني و ميان فرهنگي امكان پذير است؛ (فبشر عباد الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه اولئك الذين هديهم الله و اولئك هم اولوا الألباب) و اين يافتن جهان در حقيقت و واقعيت خود است؛ بي تقليل و كاهش به هستي شناسي يا معرفت شناسي. منبع: هفته نامه پگاه حوزه