جنبش دانشجویی، امیدها و بیم‏ها

اشاره
جنبش دانشجویی از مجموع دانشجویانی که به نحوی در جهت تغییر و یا تداوم وضع موجود در جامعه، اعتراض یا انتقاد یا حمایتی به عمل آورند، شکل می‏گیرد . نوشتار حاضر کوششی است‏برای شناخت‏خصوصیات جنبش دانشجویی و آسیب‏شناسی آن .
جنبش دانشجویی، خصوصیات و آفات (1)
جنبش دانشجویی یا به تعبیر زیبای مقام معظم رهبری، «بیداری دانشجویی و احساس مسئولیت دانشجویی‏» (2) ، مقوله‏ای بسیار مهم، صددرصد دانشجویی و متعلق به محیط دانشگاه است; متعلق به همین جوان قبل از محیط دانشگاه نیست; متعلق به این جوان بعد از دوره دانشجویی هم نیست; بلکه متعلق به محیط دانشگاه است . منشا چنین پدیده‏ای، خصوصیاتی است که در محیط دانشگاه و در مجموعه دانشجویان هست; مجموعه دانشجویانی که ناظر به آینده و متعلق به آینده هستند و آینده هم متعلق به آنهاست . طبقه پیشرو و پیشاهنگ، زبده و با نشاط پیکره اجتماع که در سازندگی آینده، پیشرفت و ترقی جامعه و ترسیم حرکت عمومی بیش از جاهای دیگر نقش دارد و مؤثر است .
جنبش دانشجویی خصوصیاتی دارد; انگیزه‏هایی در آن است و نتایجی بر آن مترتب می‏شود که شناسایی درست این خصوصیات، امیدهایی را در جوامع می‏گستراند و می‏تواند به عنوان یک منبع فعال، حساس و پویا برای جوامع به کار گرفته شود . اما همین جریان، اگر درست‏شناسایی نشود یا از حرکت‏های دانشجویی سوء استفاده شود یا آفاتی در آن رسوخ نماید و در معرض آسیب‏های مخصوص به خود قرار گیرد، این منبع پویا و با نشاط، ضایع خواهد شد و بیم‏هایی را در جوامع شعله‏ور می‏کند . لذا ناخت‏خصوصیات، آفات و آسیب‏شناسی جنبش دانشجویی، ضرورتی است که باید به آن پرداخت و از آن غافل نشد .
در مجموعه دانشجویان و حرکت‏های دانشجویی یا جنبش دانشجویی، خصوصیاتی است که با تفاوت فرهنگ‏ها، تاریخ‏ها و ساختار اجتماعی - سیاسی، تقریبا در همه جا یکسان است و مشترکات فراوانی در همه جا به چشم می‏خورد . آنچه در زیر می‏آید، مهم‏ترین ویژگی‏های حرکت‏های دانشجویی در ایران اسلامی است .
1 . آرمان‏گرایی
دانشجو در دوران [دانشجویی] «ز هر چه رنگ تعلق پذیرد، آزاد است‏» . با معیارها و آرمان‏های متعالی آشنا می‏شود و با بیداری وجدان به دفاع از آنها برمی‏خیزد . آرمان‏خواهی، ریشه در سرشت تعالی طلب انسان دارد . بنابراین، برابری و آزادی، شاخص‏های دانشجو برای سنجش و ارزیابی مسائل انسانی و مناسبات اجتماعی قرار می‏گیرد . دانشجو با این شاخص‏ها به پیرامون خود، به رویدادها و به شعور و جامعه خویش می‏نگرد و حد تقریب یا انحراف وضعیت موجود را با آنها اندازه می‏گیرد . (3)
یکی از پژوهشگران درباره آرمان‏گرایی دانشجویان می‏نویسد:
جوانان تحصیلکرده به ویژه در جوامع در حال توسعه، افرادی آرمان‏گرا هستند . آنان موازین اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حتی فرهنگی جامعه خود را کهنه و تحمیل شده می‏دانند . بسیاری از آنان به تدریج در اعمال و حرکات روزانه خود کمتر از سنت‏ها و الگوهای فرهنگی موجود پیروی می‏کنند; اگرچه غالبا ضمیر خودآگاه و ناخودآگاه آنان هنوز در چارچوب همین اعتقادها و فرم‏ها فعالیت می‏کند . از این‏رو «جزء بیرونی‏» شخصیت آنان همواره، در صدد شکستن و دگرگون کردن «وضع موجود» است . در حالی که «جزء درونی‏» این شخصیت هنوز علقه‏ها و فرم‏های مشخص و محکمی را برای خود نیافته و غالبا در حیطه نفوذ پاره‏ای اعتقادها و الگوهای درهم، مجرد و حتی کهنه اجتماعی و فرهنگی قرار دارد ... .
روی هم رفته آرمان‏های نسل جوان دانشجو، اساسا مستلزم تغییر وسیع و عمیق در کلیه ساخت‏ها و ضوابط جامعه می‏باشد که غالبا به نحوی خشن و قاطع بیان می‏شود و معمولا برای دانشجویان جوامع در حال توسعه، محیط پیرامونشان هنگامی قابل زیست است که کاملا دگرگون شود و از این‏رو افکار و اعمال آنان لزوما در جهت ایدئولوژی‏های انقلابی سوق می‏یابد . (4)
نکته جالب توجه این است که اگرچه آرمان‏گرایی و آرمان‏خواهی از خصوصیات جنبش دانشجویی است، از مطالبات آن نیز می‏باشد . آنچه جنبش دانشجویی از مسئولان جامعه و مردم انتظار دارد و مطالبه می‏نماید، آرمان‏خواهی است; در مقابل مصلحت‏طلبی و حفظ وضع موجود .
«قشر دانشجوی ایران به واسطه بیداری و آگاهی، یا در پی زنده کردن آرمان‏های فراموش شده انقلاب اسلامی است و یا در پی خلق اندیشه نو برای پویایی انقلاب است . گاهی به واسطه گذشت زمان، [تغییر ارزش‏ها] و ظهور نسل جدید، آرمان‏هایی همچون عدالت‏خواهی، آزادی‏خواهی و مساوات‏طلبی کم‏رنگ و بعضا فراموش می‏شوند . از این‏رو این جنبش دانشجویی است که می‏تواند ارزش‏ها و باورهای انقلاب را متذکر شده و جامعه را از حرکت‏های واپس‏گرایانه رهایی دهد .» (5)
لذا رهبر معظم انقلاب، دانشجویان و حرکت‏های دانشجویی را به آرمان‏گرایی رهنمون ساخته، چنین می‏فرماید:
«طبیعت دانشجو، آرمان‏گرایی است; باید هم آرمانگرا باشد . اگر آرمان‏گرا نباشد، این حرکت متوقف خواهد شد . در زمینه علم هم باید آرمان‏گرا باشد . در زمینه جامعه و مسائل جاری خودش هم باید آرمان‏گرا باشد . اصلا آرمان‏گرایی جوان، مایه پیشرفت است . اگر آرمان‏گرایی را در جوانان خفه کردند و کوبیدند و از بین بردند - یا زشت‏شمردند - اشکال بزرگی متوجه خواهد شد . این نباید باشد .» (6)
نکته‏ای که دانشجویان و حرکت‏های دانشجویی باید نسبت‏به آن اهتمام ورزند و بسیار حساس برخورد نمایند مبانی فکری و اندیشه‏ای آرمان‏گرایی است; یعنی آرمان‏گرایی و آرمان‏خواهی بر روی چه اساسی و پایه‏ای بنا شده است .
حرکت‏ها و بیداری دانشجویی در مرحله آرمان‏گرایی، باید مکتب اجتماعی و جهت‏حرکت، مبارزه فعالیت‏ها و اهداف خویش را بر پایه‏های فلسفی و نظری خاصی قرار دهد و هویت تاریخی و فرهنگی جامعه را مدنظر داشته باشد . با مردم هم احساس باشد و هویتی را انتخاب نماید که در متن فرهنگ و تاریخ جامعه و مردم ریشه دوانیده باشد .
برابری انسانی، آزادی، عدالت و مبارزه با تبعیض و انحصارطلبی و غصب و زور، حقایق عام و ارزش‏های مشترک و آرمان‏های والایی است که هم منافع اکثریت افراد و گروه‏ها و پیروان مکتب‏ها و نیز اکثریت مطلق ملت‏های جهان، با هر مرحله تاریخی و فرهنگی، در آرمان‏ها و شعارها تامین است و این آرمان‏های مشترک انسانیت است و جنبش دانشجویی به عنوان بدنه اصلی روشنفکری و روشنگری در جامعه، باید در مبارزه اجتماعی، خودآگاهی، جهت‏گیری ضد استکباری، ضد استعماری و ضد استبدادی خویش به این خواست‏ها و آرمان‏های همیشگی و ایده‏آل‏های شورانگیز بشریت تکیه نماید و با اتکاء بر مبانی مشترک انسانی و آرمان‏های متعالی همه مردم و جامعه را از حصارهای محدود برهاند و در جبهه مشترکی علیه جبهه «مشترک مهاجمان علیه انسانیت‏» ، (7) یعنی حق، آزادی، رشد و آگاهی صرف نماید و به سخن یکی از اندیشمندان فرهنگی «ایمان، استقلال‏خواهی، آزادی‏طلبی، خواستن حاکمیت مردم بر سرنوشت‏خود و علم و فناوری، آرمان‏ها و اهدافی است که باید جامعه دانشگاهی ما و به خصوص جنبش دانشجویی در همه این عرصه‏ها پیشتاز باشد .» (8)
نکته دیگر اینکه، جنبش دانشجویی نباید آرمان‏هایش را فراموش کند و به ملاحظه هیچ کس، هیچ گروه، هیچ حزب و ارگانی کنار نگذارد; همواره به دنبال تحقق آرمان‏های خود باشد و با تلاش برای تولید علم و تکنولوژی، مجاهدت و سخت‏کوشی برای پیشرفت کشور، حفظ آرمان‏های متعالی و تکیه بر معنویت و ایمان نقش ممتاز و پیشتاز خویش را ایفا نماید و در این میان نباید از «تولید علم و فناوری همراه با ایمان و تعهد» غافل بماند; علمی که شرط اول استقلال و پیشرفت جامعه است و ایمانی که منجی جهان معاصر است و به سخن سید شهیدان اهل قلم، سید مرتضی آوینی: «ایمان، منجی جهان فردا است; چنان که منجی ایران شد و انقلاب اسلامی را به سرچشمه جوشان انقلاب معنوی و دینی در سراسر جهان مبدل کرد .» (9)
2 . پرسشگری
پرسش، آغاز تفکر است و امتیاز انسان بر سایر موجودات این است که کنجکاو و پرسشگر است . تا آنجا که عده‏ای معتقدند: «اگر در جامعه‏ای پرسش نباشد، تفکر و پویایی وجود ندارد .»
از محیط دانشگاه که به طور طبیعی، محیط شادابی، نوگرایی، نوآوری و نوزایی است و محیط علم، تحقیق و پژوهش است و مظهر تحول‏خواهی و آزادی‏طلبی، نمی‏توان انتظار داشت و از آن خواست که خواستار تحول نباشد و پرسشی یا پرسش‏هایی برایش مطرح نباشد . این روحیه در روح جوان، خصوصا جوان دانشجو - که اهل تحقیق، تعلیم و پژوهش است و خود را برای مدیریت آینده جامعه آماده می‏کند - وجود دارد .
یکی از اندیشمندان فرهنگی بسیار زیبا و رسا متذکر می‏شود که:
«نوخواهی، تحول جویی و آزادی‏خواهی، از خصوصیات دانشگاه و دانشگاهیان ما است و بالاتر از همه و پایه همه اینها پرسشگری است; یعنی دانشگاه جای پرسش است، جای سؤال است .
«از آنجا که آغاز تفکر، پرسش است، دانشگاه که جای تفکر است، بیش از هر جا، مکان پرسش و سؤال است . دانشگاه بدون پرسش مثل روز بدون خورشید است; یعنی روز نیست . پرسشگری از خصوصیات دانشگاه ما است .» (10)
لذا نوخواهی، آزادیخواهی و استقلال‏طلبی و ریشه و اساس همه اینها، یعنی پرسشگری، بانام دانشگاه، دانشجو و حرکت‏های دانشجویی قرین است و طبیعی است که دانشگاه، محل طرح پرسش‏های علمی و پاسخ‏های آن، حتی مسایل سیاسی و اجتماعی باشد و رمز و راز پیشرفت و ارتقای جامعه و توسعه علمی و فرهنگی این است که روح پرسشگری در جامعه خصوصا در محیط دانشگاه و بین دانشجویان و حرکت‏های دانشجویی، جاری و ساری باشد .
از سویی دیگر، دانشگاه محیط تتبع و کاوش و جست‏وجو است و به تعبیر باتامور، جامعه‏شناس امریکایی: «دانشگاه ساحتی مختص دانش و تفکر انتقادی است .» (11) دانشجو در دانشگاه می‏آموزد که در برابر هر چه می‏شنود و می‏بیند چون و چرا بگذارد . اما و اگر کند، بپرسد و علت‏یابی کند . هر خواسته یا نکته‏ای را بی‏دلیل نپذیرد و با شک به امور بنگرد . دانشجو در دانشگاه فرامی‏گیرد که در مقابل هر رویدادی، مکث و تامل کند . در پس هر حادثه، ریشه‏ها و علل آن را ارزیابی کند و هر اتفاقی را تجزیه و تحلیل نماید . این روحیه، که خصیصه ارزشمند اذهان زنده و فعال است، به دانشجو هویت مستقل فکری می‏بخشد و او را در زمره قشر روشنفکر و منتقد جامعه قرار می‏دهد . (12)
وجود روحیه چون و چرا کردن (ویژگی پرسشگری)، روحیه آرمان‏خواهی، اصول‏گرایی و کمال‏پرستی، دانشجویان و حرکت‏های دانشجویی را به اذهانی پرسشگر، تحول‏خواه و پرخاشجو بدل می‏کند و آنان را خواهان حقیقت و عدالت می‏سازد .
3 . حساسیت در برابر ارزش‏ها و مقابله با ضد ارزش‏ها
ارزش، عبارت است از مطلوبیت‏ها، خواسته‏ها، علائق و جهت‏گیری‏های مثبت نسبت‏به چیزهایی که ملاک‏های کلی رفتار هستند و اکثریت افراد جامعه روی آن وفاق دارند (13) و به عنوان مهم‏ترین عنصر فرهنگی و اجتماعی، نقش کلیدی را در هویت‏بخشی و انسجام اجتماعی به عهده دارد . (14) علامه شهید مطهری در این باره می‏فرماید: «ارزش‏های انسانی همه اصیل و ریشه در سرشت انسان دارند و همین ارزش‏ها عامل اصلی حرکات تاریخ به شمار می‏روند» . (15)
جوانان، چون «سلیم‏الفطره‏» و «حدیث العهد بالاسلام‏» هستند، برای پذیرش سخن حق آمادگی بیشتری دارند و بیش از سایر دوره‏های زندگی، تحت تاثیر کلام حق قرار می‏گیرند و در مقابل مظاهری - که از نظر فطرت انسانی زشت است - مثل ظلم، زورگویی، تبعیض، بی‏عدالتی، فساد، استبداد و استکبار، تقلب، دورویی و نفاق، حساسیت منفی نشان می‏دهند و آنها را طرد می‏کنند .
«دانشگاه نمودار و نشان دهنده حساسیت در برابر پدیده‏های نامطلوب است و چیزی که از نگاه ارزشی و آرمانی جوان نامطلوب باشد، بیش از همه در محیط دانشگاه نسبت‏به آن حساسیت‏به وجود می‏آید .» (16) حرکت‏های دانشجویی نیز بالطبع در برابر ارزش‏های فطری، حساسیت نشان می‏دهند و در مقابله با ضد ارزش‏ها، عادات و رسوم خرافاتی، موهوم و باطل ایستادگی می‏کنند تا ارزش‏ها را در جامعه حاکم نمایند و ضد ارزش‏ها را محکوم و مطرود سازند .
برای درک حساسیت‏ها، حاکم نمودن ارزش، طرد ضد ارزش‏ها، حرکت‏های دانشجویی و دانشجویان باید علم و تعهد را با هم داشته باشد و در معرفت‏آموزی، احساس مسئولیت نمایند و در احساس مسئولیت، از دانایی و آگاهی غفلت نورزند . به تعبیر زیبای امام خمینی (ره): «دانشگاه‏های سرتاسر جهان، اگر چنانچه موازین انسانی را، اخلاق انسانی را، آنچه که در فطرت انسان است، [ارزش‏ها را] در کنار تعلیم و تعلم قرار بدهند، یک عالم، عالم نور می‏شود . و اگر چنانچه تخصص‏ها و علم‏ها منفصل باشد از اخلاق، منفصل باشد از تهذیب، منفصل باشد از انسان آگاه انسان متعهد، این همه مصیبت‏هایی که در دنیا پیدا شده است از همان متفکرین و متخصصین دانشگاه‏ها بوده، این «مرکز علم‏» هم می‏تواند مرکز تمام گرفتاری‏های بشر باشد و هم می‏تواند مرکز تمام ترقیات معنوی و مادی بشر باشد . علم و عمل، علم و تعهد به منزله دو بال هستند که با هم می‏توانند به مراتب ترقی و تعالی برسند ... این فاجعه است که ابزار علم در دست اشخاصی باشد که متعهد نیستند و اخلاق اسلامی ندارند .» (17)
آنچه مهم است و ذکر گردید، این است که در کنار معرفت‏آموزی، احساس مسئولیت و در مقابل ارزش‏ها، حساسیت‏های معقول و منطقی همراه با دانایی و آگاهی نشان داده شود و با آگاهی، ضد ارزش‏ها را طرد نموده و به کنار زده شود .
لذا انتظاری که از دانشجویان و جنبش دانشجویی می‏رود این است که تلاش نمایند:
«ارزش‏های اسلامی در دانشگاه ... مورد مسابقه قرار بگیرد، اسلام در دانشگاه غریب نباشد، عمل و تعهد اسلامی یک چیز انگشت‏نما نباشد، نماز، امانت، صدق گفتار، صفا، برادری، عمل جهادی، درس خواندن از روی علاقه و صمیمیت، کمک به یکدیگر در فراگیری، تلاش برای تعمق در معلومات و دانش‏های مختلف، [اقامه امر به معروف و نهی از منکر، نفرت از ظلم و ظلمت و خفقان، خروشیدن بر هر ظلم، تبعیض، بی‏عدالتی و نفاق، مبارزه با استبداد و استکبار و . . ]. رایج‏باشد .» (18)
4 . حساسیت نسبت‏به جامعه
دانشگاه، مؤسسه‏ای علمی است، اما دانشجویان و دانشگاهیان، همانند سایر اقشار اجتماعی علاوه بر وظیفه تخصصی خود که تحصیل و تحقیق [و تولید علم] می‏باشد، به عنوان عضوی از جامعه انسانی، در قبال سرنوشت جامعه و مناسبات اقتصادی، سیاسی - اجتماعی و فرهنگی جامعه، حساسیت دارند و واکنش نشان می‏دهند و به این ترتیب وارد عرصه سیاست می‏شوند . (19)
علاقه دانشجویان به سیاست، متاثر از عواملی است که برخی از آنها عنوان می‏گردد:
- دانشگاه مظهر تحول‏خواهی، تحرک و پویایی یک جامعه است و ساختاری با تفکر انتقادی دارد .
- دانشجو طبقه پیشتاز، پیشرو، با انگیزه و با نشاط اجتماع است که عمدتا معلول دوران جوانی و روحیات خاص آن می‏باشد .
- دانشجو خود را برای سازندگی آینده جامعه و ترسیم حرکت‏های عمومی جامعه آماده می‏کند .
- دانشجو عضوی از جامعه انسانی است که برای آینده خود و جامعه تلاش می‏کند و نسبت‏به سرنوشت و آینده جامعه خویش حساس است .
- پویایی و تحول‏خواهی و نقد و تحلیل مسائل جامعه دانشجویان را به حساسیت و آگاهی از مسائل جامعه و بین‏المللی می‏کشاند .
لذا سخن دیگری نیز در این باره می‏توان گفت:
تفکر و تامل پیرامون وضعیت عمومی جامعه به لحاظ فرهنگی، سیاسی و اقتصادی، یکی از خصوصیات عمومی دانشجویان است . تجمع بخشی از نیروهای آگاه جامعه که از سطح تحصیلی نسبتا بالا و روحیه کنکاش و بررسی علمی برخوردارند، وضعیت‏سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و روند مناسبات اجتماعی را در معرض نقادی دانشجو و دانشگاه قرار می‏دهد . ذهن نقاد و حساس دانشجو، وی را به تفکر و تامل نسبت‏به مشکلات جامعه می‏کشاند; به این معنی که میزان مشکلات موجود در جامعه بر میزان شدت و یا کاهش انتقادها و اعتراض‏ها و فعالیت‏سیاسی دانشجویان تاثیر دارد . هر چه مشکلات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی بیشتر باشد، میزان اعتراض‏ها و انتقادهای دانشجویان نیز بیشتر و رادیکال‏تر خواهد بود و بر عکس، چنانچه میزان مشکلات بزرگ در جامعه کمتر باشد، جنبش‏های دانشجویی نیز اصلاحات و انتقادهای محدودتری را خواهند داشت . (20)
امام خمینی (ره) - معمار و بنیانگذار انقلاب که دیوارها، جدایی‏ها و مرز بین گروه‏ها را از اجتماعات مردم برداشت - دیوارهایی که فضای عظیم و وسیع و باز را به حفره‏ها و خانه‏ها و کلبه‏های کوچک تبدیل کرده بودند، از میان برد و دل‏ها را با هم آشنا کرد و نیروی عظیم مردم انقلابی را به وجود آورد . (21) وی از دانشجویان و دانشگاهیان انتظار داشت که همچون ناظری بصیر و آگاه، هوشمندانه و متعهدانه عملکردها و تصمیم‏گیری‏ها را مد نظر گیرند و با نقادی دلسوزانه خطا و لغزش احتمالی را گوشزد نمایند و همچون مشاوران و کارشناسانی امین، مساعدت خویش را از دست‏اندرکاران و مجریان امور دریغ نکنند . همچنین در رخدادها و مراحل حساس و تعیین‏کننده‏ای همچون انتخابات، همراه با دیگر بازوان فکری جامعه، با ارائه ملاک‏ها و معیارها مردم را برای مشارکت و حضور مؤثر در سرنوشت‏خویش مدد رسانند و در جهت‏گیری‏ها و خلق بسترهای اجتماعی - فرهنگی تسهیل‏کننده راه تحکیم مقاومت ملی و انقلابی در برابر جهان‏خواران، امت اسلام را حامی و هادی باشند و به مدد قدرت فنی و دانش خویش در تشخیص و افشای ترفندهای دشمنان، لحظه‏ای درنگ به خود راه ندهند . (22)
همان‏طوری که ذکر گردید، دانشجویان و حرکت‏های دانشجویی باید نقش نظارتی پویا و مسئولانه در مدیریت اجرایی جامعه و رویدادهای مسائل جامعه داشته باشند و نقص‏ها را بیان نمایند و در صورت امکان راه حل و راه‏کارهایی را در جهت رفع موانع، نقایص و کاستی‏ها ارائه نمایند و بایستی به مسائل جامعه و جهانی همراه با حضوری مسئولانه و نقادانه اهتمام نمایند و نسبت‏به مسائل پیرامون خود، بی‏اعتنا نمانند; از تحولات پیرامونی خود و مشکلات مردم و مسائل فراروی جامعه فاصله نگیرند و ارتباط با مردم و حضور در مردم را حفظ نمایند و خود را جدا از جامعه ندانند; زیرا جدایی از مردم و جامعه و بی‏اعتنا به مسائل و مشکلات فرارو، منشا مشکلاتی می‏شود که هم مردم و هم دانشگاه از آن آسیب می‏بیند . به سخنی دیگر:
«دانشگاه‏ها - قلب تپنده جوامع - به عنوان محور کلیه حرکات و تحولات، هنگامی جامعه را در نیل به اهدافش یاری خواهند کرد که به عنوان زیربنایی اساسی و مستحکم همچون ستون‏هایی باشند که بدون اتکا به آنها، قوام جامعه ناممکن به نظر می‏رسد . دانشگاه در هر جامعه‏ای در صورتی مفید و مؤثر خواهد بود که اهداف جامعه با آن کاملا هماهنگ بوده و ساختار آن با ساختارهای مطلوب جامعه یک‏دست و هماهنگ باشد .» (23)
مقام معظم رهبری نیز جنبش‏های دانشجویی و دانشجویان را بارها به حساسیت توام با آگاهی از مسائل جامعه و جهانی فرا خوانده و سیاسی بودن دانشجویان را به طور اکید خواهان و خواستار شده‏اند; چنانکه در گفتاری ارزشمند انتظارات خویش را بیان می‏کنند:
بارها در مجامع دانشجویی گفته‏ام که در این نظام مردمی، دانشجویان که طبقه پیشرو و پیشاهنگ و زبده و با نشاط پیکره اجتماع هستند، باید در سازندگی آینده و ترسیم حرکت عمومی جامعه، بیش از جاهای دیگر نقش و اثر داشته باشند . این تاثیر، با دو عاملی که باید در کنار هم باشند، تحقق پیدا می‏کند:
عامل اول، درس و علم و تحصیل است; تا نام دانشگاه و دانشجو و استاد و معلم معنا پیدا کند و امیدهایی که برای آینده کشور ترسیم می‏شود، پوچ و واهی و باطل نباشد .
عامل دوم، جهت فکری و سیاسی و انقلابی دانشگاه است; آن چیزی که به علم هم جان و روح و جهت‏خواهد داد . در بیانات حضرت امام (ره)، و وصیت‏نامه ایشان، به این نکته اساسی بسیار توجه شده است . دانشگاه لاابالی و بیگانه از ارزش‏های دینی و بی‏تفاوتی و خونسرد نسبت‏به مفاهیم و جهت‏گیری‏های انقلابی، دانشگاهی که در او نبض انقلاب نزند، دانشگاهی که اعضایش - چه دانشجو و چه استاد - نسبت‏به حرکت انقلابی ملت ایران و برای پیشاهنگی و پیشقراولی، احساس تکلیف نکند و نقش درجه یک را در کار انقلاب نداشته باشد، دانشگاهی نیست که امیدبخش و تضمین‏کننده آینده و مورد نظر امام (ره) باشد . (24)
در گفتار دیگر می‏فرمایند:
«در یک جامعه زنده، همه موظف به تلاش سیاسی هستند . تلاش سیاسی، غیر از سیاست‏زدگی و سیاست‏بازی است . تلاش سیاسی، یعنی آگاه شدن از جریان کنونی جامعه و خطراتی که آن را تهدید می‏کند و مشخص کردن جبهه دوست و دشمن و گرفتن موضع مناسب در قبال آنها . این فهم سیاسی برای همه لازم است و به دنبالش هم هست . (25) قدرت تحلیل در یکایک دانشجویان باید وجود داشته باشد .» (26)
«محیط سیاسی یعنی چه؟ یعنی درس نخوانند و شعار سیاسی بدهند؟! یعنی زنده باد و مرده باد کنند؟! سیاسی بودن یعنی دانشجو از آنچه در جهان و در کشور خودش می‏گذرد، آگاه باشد و بینش داشته باشد . اگر این نشد، ممکن است فردی به حد اعلای علم هم برسد، خیلی هم متدین باشد، اما دشمن او را به قیمت‏بسیار ارزانی بخرد! ...»
«[لذا] دانشجو بایستی آگاهی و فهم و درک سیاسی داشته باشد; مباحث‏سیاسی را بداند; آنچه در جهان می‏گذرد، بداند . امروز جمهوری اسلامی از یک دولت مردمی - صددرصد وابسته به مردم خودش - برخوردار است . خوب; این دولت چه کار می‏کند؟ در مسائل سیاسی دنیا، کجای کار است؟ هدف‏هایش چیست؟ اقداماتش کدام است؟ چرا در فلان جهت‏حرکت می‏کند؟ چرا در فلان جهت دیگر حرکت نمی‏کند؟ باید اینها را بدانید» . (27)
اهتمام به ارتقای فهم سیاسی در نسل دانشجویی، به ویژه در جامعه انقلابی ما، ضرورتی مضاعف پیدا کرده است; زیرا در برخی از جوامع، به دلیل شتاب محدود حوادث سیاسی - اجتماعی، همگامی با رخدادهای داخلی و یا خارجی، کار سخت و دشواری نیست; اما در جامعه انقلابی ایران، حوادث سیاسی و اجتماعی داخلی و یا حوادث خارجی، اولا فراوان هستند و ثانیا سریع و پرشتاب رخ می‏دهند و ثالثا پیامدها و دامنه‏ای وسیع را در برمی‏گیرند . این ویژگی‏ها ایجاب می‏کند که تمامی شهروندان این مرز و بوم و به ویژه قشر تحصیل‏کرده و مؤثر در بنیادسازی جامعه، در چند و چون حوادث قرار گیرد و از آبشخور و مصب وقایع اطلاع روشنی بیابد و در ابهام و خلا زیست نکند .
«این مهم ایجاب می‏کند که دانشجوی مسلمان، در جریان دقیق رخدادها و پشت صحنه‏های آن در داخل و خارج از کشور باشد و تا مرز مسائل امنیتی و منافع ملی، بدون سانسور و قبض حقایق، از چیستی و چرایی وقایع و تصمیم‏گیری‏ها اطلاع پیدا کند تا به واسطه ابهام، دچار مسئله درونی و یا بی‏تفاوتی نشود» . (28)
5 . صدق و صفا و خلوص
«در حرکت دانشجویی، کلک، تقلب، حیله و شیوه‏های غیرانسانی که معمولا در محیطهای رایج زندگی به کار می‏رود، کمرنگ است و یا به طور طبیعی نیست . در محیط معمولی زندگی، در محیط سیاست، در محیط تجارت، در محیط بده بستان‏های اجتماعی، هر کسی هر حرفی که می‏زند مواظب است‏ببیند از این حرف، چه گیرش می‏آید و چه از دست می‏دهد; ... اما در محیط حرکت دانشجویی، نه; حرف را برای خوب بودنش، برای درست‏بودنش برای جاذبه داشتنش، برای خود و برای حقیقت‏بیان می‏کنند و تعقیب می‏کنند» . (29) این رنگ غالب در حرکت‏های دانشجویی - نه همه حرکت‏ها و محیطهای دانشجویی - است .
نفاق و دورویی، تلون مزاج، خودخواهی و حسادت‏های سیاسی و گروهی، سیاه‏نمایی‏ها، لاابالی‏گری و اموری از این قبیل، آفت احزاب و تشکلات و گروه‏های فعال سیاسی - اجتماعی در جامعه ما بوده و هست که متاسفانه هنوز گریبان تشکل‏های سیاسی و برخی نخبگان سیاسی - اجتماعی ما را گرفته است و مانع از ره پیدا کردن آنها به حقایق جامعه می‏شود و گاهی آن حقایق متعالی و والا را کتمان می‏نماید .
«خوشبختانه عنصر صداقت، صراحت و شفافیت، در نسل دانشجو کمیاب نیست . به واسطه اقتضای سنی و تکاپوی جوانی، این نسل از صداقت و خلوص مناسب برخوردار بوده و هست; هر چند این خلوص و صداقت در اثر برخورد با سیاست‏بازان بیرون دانشگاهی و یا گروه‏های سایه، در مواردی کم‏رنگ شده و یا به استخدام سیاست‏بازان حرفه‏ای درآمده است‏» . (30)
در نقطه مقابل، جنبش دانشجویی باید با مدرک‏گرایی، تعلقات دنیوی، مصلحت پرستی، مال پرستی و شهرت‏طلبی، کسب عیش زودگذر زندگی، روحیه حق گریزی و حق ستیزی به شدت پرهیز و احساس خطر نماید .
دو عامل مهم و سازنده‏ای که به صدق، صفا و خلوص حرکت‏های دانشجویی می‏افزاید، کمی تعلقات دنیوی و روحیه حق‏پذیری و ترویج و توسعه و ترویج فرهنگ ایثار و شهادت است; فرهنگی که توان مقابله با تهدیدات زورگویان را دارد و می‏تواند ریشه‏های وابستگی را بخشکاند; دنیازدگی را از جان و دل انسان بزداید و ترس، مصلحت‏پرستی و ذلت را به کناری نهد . چه زیبا گفته جلال آل قلم، روشنفکر گرانقدر . جلال آل احمد:
دو دسته به قلمرو روشنفکری در نمی‏آیند:
1 . گرفتاران تن و شکم;
2 . گرفتاران تعصب و تعبد . (31)
6 . آزادی از وابستگی‏های حزبی، سیاسی و ...
«حسن محیط جوانانه دانشگاه، این است که اگر اطلاعات کافی و درست و تحلیل‏های منطقی سیاسی عرضه شود، چون در این محیط، اغراض و اهوای سیاسی ریشه ندوانده و راه ایمان سالم سیاسی (و حق‏پذیری و عدالت‏خواهی) را مسدود نکرده است، لذا اطلاعات مناسب، به سرعت‏به عمل صحیح سیاسی تبدیل خواهد شد . این نکته، دقیقا یکی از تفاوت‏های جدی محیطهای سیاسی محض، با محیط دانشجویی است . در نسل دانشجو، کمبود اطلاعات و منابع درست تحلیل، سرچشمه اصلی خطاها و انحراف‏های سیاسی است; اما در نسل سیاستمدار کهنه‏کار، موانع عمده در قدرت‏طلبی‏ها، خودخواهی‏ها، حسادت‏های سیاسی و . .. است . در نتیجه نسل نخست، به سرعت‏با تمهیدات درست در جهت اطلاع‏رسانی صحیح به حقانیت‏حقیقت مؤمن خواهند شد و در برابر آن سرتسلیم فرود خواهند آورد و نادرستی باطل را خواهند دید و از پیروی آن سر خواهند پیچید» . (32)
دانشجوی تحول‏جو و پرسشگر - که زهر چه رنگ تعلق پذیرد، آزاد است وبا معیارها و آرمان‏های متعالی آشنا شده - با تفکر و تامل روی پدیده‏ها و مسائل گوناگون جامعه، ملاحظه شخص، گروه و حزب و ... را نمی‏کند و با توجه به روحیه حق‏پذیری و عدالت‏طلبی، حقیقت را فدای مصلحت نمی‏کند و قیود و بندهایی را که وابستگی‏های حزبی، سیاسی و قومی بر پای اندیشه و دست آرمان‏های والایش می‏نهند، نمی‏پذیرد .
لذا در مجموعه حرکت دانشجویی از مصلحت‏گرایی و مصلحت‏اندیشی و تقیداتی که معمولا مجموعه‏های گوناگون سیاسی و غیرسیاسی برای اعضایشان فراهم می‏کنند، خبری نیست و نباید هم باشد .
7 . مبتنی نبودن بر اشخاص
حرکت‏های دانشجویی، بیش از آنکه به شخص دانشجو تکیه نماید، به قشر آگاه دانشجو و فرهنگ دانشگاهی تکیه می‏کند . این حرکت‏ها متعلق به فضا و مجموعه دانشجویی است; یعنی حرکت دانشجویی یک دانشگاه، امروز هم هست، ده سال پیش هم بوده و ده سال بعد هم خواهد بود; اما نه ده سال پیش دانشجوی x بود و نه ده سال بعد دانشجوی X در آن دانشگاه حضور دارد . اما این حرکت همچنان وجود دارد .
این مسئله از آنجا اهمیت پیدا می‏کند که اگر جنبش دانشجویی، نقش ارتجاعی و منفی داشته باشد و در خلاف خواست مردم و جامعه حرکت نماید، عده‏ای دیگر از دانشجویان فعال در صحنه‏های اجتماع و سیاست مسیر آن را تغییر می‏دهند و برای تحقق آرمان‏های متعالی و منافع ملی جامعه اهتمام می‏ورزند; چرا که جنبش دانشجویی متکی به افراد خاص و اشخاص نیست; همانند انقلاب اسلامی که بایستی پیوسته مواظب زایش‏های طبیعی و غیرطبیتی آن باشیم و از ریزش‏های انقلابیون سابق هراسی به دل‏خویش راه ندهیم . این نکته مهم و اساسی در گفتاری از مقام معظم رهبری چنین آمده است:
«به نظر من، یکی از مهم‏ترین حرف‏های امام بزرگوار این بود که می‏فرمود: این نظام، وابسته به من و زید و عمرو نیست . او می‏گفت که این نظام، متکی به من نیست; من هم که نباشم، این نظام و این ملت هستند ... وقتی نسبت‏به امام، این طور باشد، نسبت‏به همه اشخاص، این طوری است .»
«این نظام، متکی به اشخاص نیست; متکی به حقایق و متکی به آحاد ملت و متکی به آن معنویتی است که در میان این ملت وجود دارد و لطف خدا را جلب کرده است . تا وقتی این ملت، با همین ایمان و با همین اخلاص و با همین صفا پیش می‏رود و حرکت و مبارزه می‏کند، هر کسی در این دنیا و در این نظام باشد یا نباشد، لطف خدای متعال شامل این نظام است و این نظام، همان قدرت و نشاط و حضور و توانایی فوق‏العاده را دارد و خواهد داشت . (33)
8 . حاکمیت تلفیق منطق و اندیشه با احساسات و غیرت
خصوصیت دیگر حرکت‏های دانشجویی و پدیده ذاتی محیط دانشگاه، این است که فقط بر این حرکت و این محیط احساسات تعلق نمی‏کند; بلکه منطق و تفکر و بینش و تحصیل و میل به فهمیدن و تدقیق هم در آن وجود دارد . ضمن اینکه غیرت و تعصب هست، آگاهی و ژرف اندیشی و تحول‏جویی نیز وجود دارد; البته شدت و ضعیف دارد; گاهی کم و گاهی زیاد . (34) یا به سخنی دیگر «دانشجویان به عنوان یک مجموعه روشنفکر و آگاه در کنار احساسات، بر اساس فکر، عقل و علم تصمیم می‏گیرند» . (35)
مقام معظم رهبری در گفتاری ارزشمند، دانشجویان و حرکت‏های دانشجویی را به این نکته رهنمون می‏سازند که در کنار معرفت آموزی و اندیشیدن، احساس مسئولیت نمایند و احساس بدون دانایی و منطق را مضر عنوان می‏کنند و می‏فرماید:
«... در کنار معرفت آموزی، شور و عشق ناشی از احساس مسئولیت هم لازم است; شور و عشقی که یک انسان آگاه و با معرفت را بی‏تاب می‏کند و به سمت ماموریت صحیح خود و پیمودن صراط مستقیم به حرکت در می‏آورد . از این شور و توجه و عشق به ماموریت و مسئولیت غافل نشویم . در کنار دانایی، این احساس باید وجود داشته باشد .»
«البته احساس بدون دانایی مضر است و به افراط و تفریط و کارهای بی‏قاعده و بی‏رویه کشیده خواهد شد . دانایی بدون شور و احساس و نشاط هم هیچ کارایی ندارد; مثل سرمایه راکدی است که از آن هیچ استفاده‏ای نمی‏شود . اگر بخواهیم سرمایه دانایی معرفت و آگاهی و شناخت‏به کار بیفتد، و در خدمت هدف‏های والا قرار بگیرد، باید با همان شور و احساس مسئولیت همراه شود . این دو بال می‏توانند انسان را پرواز دهند و به اوج برسانند» . (36)
رفتار جوانان و جنبش دانشجویی با غیرت و تعصب، تلاش و مجاهده، احساس مسئولیت و آگاهی و ... است که می‏تواند مملکت را در جهت‏شکوفایی و پیشرفت‏سوق دهد . رهبر معظم انقلاب در زمینه شکوفایی تمدن اسلام و پیشرفت جامعه اسلامی معتقدند که تعصب ملی را باید در میان دانشجویان برانگیخت و در گفتاری می‏فرماید:
«باید تعصب ملی را در دانشجو برانگیزانید . بر خلاف آنچه در ذهن‏ها می‏افتد، تعصب یک معنای همیشه منفی و بد نیست . برخی تعصب‏ها لازم است; یعنی بدون آن تعصب‏ها انسان ول است و مثل غبارهای سبک و بی‏وزن در هوا حرکت می‏کند . پایبندی‏هایی برای شخصیت و هویت انسان لازم است; حال این انسان هر که می‏خواهد باشد - عالم باشد، صنعتگر باشد، هر فعالیتی داشته باشد - بالاخره پایبندی‏ای لازم دارد» . (37)
پایان سخن اینکه:
«وقتی جوان مملکت هوشیارانه، با تدبیر، با حلم، با توجه به موقعیت‏ها حرف بزند و تصمیم بگیرد و عمل بکند، کشور گلستان خواهد شد ...» (38)