عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 12
چهارسو يا چهارسوق
چهارراههاي دو راستهي اصلي را چهارسو (چهارسوق) مينامند. بازار اصفهان به واسطهي وسعت و عظمتي که دارد داراي چهارسو است که زيبايي خاصي به فضاي بازار بخشيده است. بعضي از چهارسوهاي اين بازار با گنبدي رفيع و تزيين آجري و گچبريهاي خاص توجه هر بيننده را به خود جلب ميکند. گاهي چهارسوها داراي حوضي است که اغلب با اشکال دايرهاي، لطافت ويژهاي به هواي بازار ميبخشد. از چهارسوهاي معروف و بزرگ بازار اصفهان چهارسوي قيصريه و چهارسو نقاشي را ميتوان نام برد.
چهارسوها مرکز مهم تجاري در اغلب بازارهاي ايران و به ويژه اصفهان است. طرح آنها به شکل هشت ضلعي که در هر گوشهي آن حجره و راهپلهاي براي دسترسي به طبقهي دوم ساخته شده است. در گذشته چهارسوها محل استقرار داروغه و محتسب بوده است که به امور انتظامي و بر کل جريانات بازار نظارت داشتند. چهارسوهاي بازار اصفهان از نظر معماري درخور کمال اهميت است و شاهان صفوي گاهي از مهمانان خود در آنها پذيرايي ميکردند.
دالان يا بند
در بازار اصفهان به راستههاي فرعي سرپوشيده دالان يا بند اطلاق ميشود که حد فاصل بين راستهي اصلي و کاروانسرا يا سراهاست. طول و عرض دالانها کم و در دو طرف آن حجرهها و دکانها قرار گرفته است که داراي سکويي نيز ميباشد. دالانها از نظر تجار و بازاريان نسبت به راستههاي اصلي به واسطهي خلوت بودن، جايگاه دست دوم را دارد. اين دالانها محل مناسبي براي فعاليت توليدکنندگان صنايع دستي بوده است و در آنها معمولا فروش يک نوع کالا انجام ميگرفت. از معروفترين دالانهاي بازار اصفهان از دالانسراي مخلص ميتوان نام برد.
حجره يا دکان
کوچکترين و فراوانترين عناصر بازار را حجره يا دکان تشکيل ميدهد. حجره به دکانهايي اطلاق ميشود که دفاتر تجاري - اداري در آن جا مستقر باشند معمولا در اغلب بازارها طبقهي فوقاني چنين کاري را برعهده دارند. در کشورهاي عربيزبان خاورميانه به جاي دکان و حجره دو اصطلاح حانوت و محل به کار ميبرند. دو طرف راستهها را دکان و يا حجرهها تشکيل ميدهد. وسعت دکانها در بازار اصفهان بسيار متفاوت است، از سه تا 30 متر مربع. دکانها مستطيل شکل است که از قسمت انتهايي آن به عنوان انبار، کارگاه و دفتر استفاده ميشود. شکل سنتي اغلب دکانها تغيير يافته است؛ اين تغيير و دگرگوني را بايد در نفوذ تمدن غرب و تجددطلبي مردم جست و جو کرد. نوع فعاليت حجرهها معمولا به تناسب نياز در بازارها جاي گرفتهاند. مثلا شمعفروشي و کتابفروشيها در مجاورت مساجد و مدارس ديني استقرار دارند.
ضرابخانه
احداث ضرابخانهها در شهرهاي سنتي ايران معرف پويايي اقتصاد آنهاست. اصفهان از ديرباز داراي ضرابخانه بوده و مطالعهي سکههاي موجود در موزهها بيان کنندهي اين واقعيت است که اصفهان يکي از مراکز مهم ضرب سکه در کشور بوده است. قديميترين ضرابخانه در اصفهان به زمان ساسانيان ميرسد (25) در دورهي عباسي از سال 134 ق ضرب درهم در ضرابخانههاي ايران آغاز گرديده که اصفهان يکي از آنها بوده است. ضمنا سکههاي حضرت امام رضا (ع) نيز در سال 203 ق در اصفهان ضرب ميشده است. همچنين در دورهي طاهريان، صفاريان، آلبويه و غزنويان ضرابخانه به ضرب سکههايي ادامه ميداده است. در دورهي سلجوقيان با اين که ضرابخانه محدود بوده لکن در اصفهان ضرابخانهاي داير بوده است؛ حتي در دورهي ملکشاه سلجوقي دينار ضرب سميرم به تاريخ 482 ق به وزن 84ر2 گرم ضرب شده است. در عصر ايلخانان و تيموريان و آق قويونلو نيز ضرابخانه اصفهان به کار خود ادامه ميداده است. در عصر صفويه که اصفهان به اوج شکوفايي اقتصادي خود رسيده بود، نظم و ترتيب خاصي براي ضرب سکه در اين شهر به وجود آمد و سازمان گستردهاي براي کارکنان و توليدکنندگان آن زير نظر حکومت مرکزي پديد آمد و براي اين منظور در قيصريهي اصفهان محل مناسبي به نام ضرابخانه احداث گرديد که بناي زيباي آن هنوز باقي است و يکي از شعبات بانک در آن فعاليت دارد. سکههاي رايج در زمان صفويه از زر و سيم و برنز ساخته ميشد ولي در معاملات و داد و ستد بيشتر از سکههاي نقره و برنز استفاده ميشد. و سکههاي زرين کمتر در دست مردم بود و معمولا در جشنها و تاجگذاريها و اعياد ضرب ميشد. واحد پول دورهي صفويه تومان بود و سکهي زر به نام اشرفي و سکه نقره - بيستي محمودي - شاهي و عباسي ناميده ميشد و سکهي برنزي غازي نام داشت که معمولا به آنها فلوس ميگفتند. در زمان شاه عباس دوم (1077-1052) اغلب عناوين و القاب روي سکهها به فارسي نوشته شد.
در دوران افشاريه، زنديه و تا اواسط قاجاريه، وضع ضرب سکه کم و بيش به همان صورت وجود داشت تا سال 1282 ق که ناصرالدين شاه دستور داد ضرابخانهاي با روش جديد از فرانسه خريداري و به ايران وارد کنند و پس از وقفهاي دوازده ساله، ضرابخانهي جديد در سال 1294 ق به دستياري مستشار اتريشي به نام پشان (pachan) کار خود را آغاز کرد (26) و ضرابخانههاي قديم از آن تاريخ از کار افتاد.
نقارهخانه
نقارهخانه در بازار اصفهان سابقهي کهن دارد. منابع مکتوب نشان ميدهد که قديميترين نقارهخانه در کنار ميدان کهنه و در مسجد آغاسي بوده است و عوام ايوان آن را نقارهخانه ملکشاه ميناميدند(27) در عصر صفويه با توسعهي شهر و بازار به طرف جنوب و احداث ميدان نقش جهان، نقارهخانهي ميدان کهنه به اين ميدان منتقل شد که محل آن در طبقهي فوقاني ورودي قيصريه بوده است. در عصر صفويه با توسعه شهر و اقدامات شهرکسازي، شهر عباسآباد در جنوب غربي به وجود آمد که خود نقارهخانهي مستقلي داشت (28)
نقارهخانهها معمولا براي اعلام زمان و ساعت نماز و کار ايجاد ميشد؛ لکن بعد از اختراع ساعت و به کار بردن آن در ايران اعتبار نقارهخانهها کاسته شد.
