عناصر بازار اصفهان و موقوفات آن 12

چهارسو يا چهارسوق
چهارراه‏هاي دو راسته‏ي اصلي را چهارسو (چهارسوق) مي‏نامند. بازار اصفهان به واسطه‏ي وسعت و عظمتي که دارد داراي چهارسو است که زيبايي خاصي به فضاي بازار بخشيده است. بعضي از چهارسوهاي اين بازار با گنبدي رفيع و تزيين آجري و گچ‏بري‏هاي خاص توجه هر بيننده را به خود جلب مي‏کند. گاهي چهارسوها داراي حوضي است که اغلب با اشکال دايره‏اي، لطافت ويژه‏اي به هواي بازار مي‏بخشد. از چهارسوهاي معروف و بزرگ بازار اصفهان چهارسوي قيصريه و چهارسو نقاشي را مي‏توان نام برد.
چهارسوها مرکز مهم تجاري در اغلب بازارهاي ايران و به ويژه اصفهان است. طرح آن‏ها به شکل هشت ضلعي که در هر گوشه‏ي آن حجره و راه‏پله‏اي براي دسترسي به طبقه‏ي دوم ساخته شده است. در گذشته چهارسوها محل استقرار داروغه و محتسب بوده است که به امور انتظامي و بر کل جريانات بازار نظارت داشتند. چهارسوهاي بازار اصفهان از نظر معماري درخور کمال اهميت است و شاهان صفوي گاهي از مهمانان خود در آن‏ها پذيرايي مي‏کردند.
دالان يا بند
در بازار اصفهان به راسته‏هاي فرعي سرپوشيده دالان يا بند اطلاق مي‏شود که حد فاصل بين راسته‏ي اصلي و کاروان‏سرا يا سراهاست. طول و عرض دالان‏ها کم و در دو طرف آن حجره‏ها و دکان‏ها قرار گرفته است که داراي سکويي نيز مي‏باشد. دالان‏ها از نظر تجار و بازاريان نسبت به راسته‏هاي اصلي به واسطه‏ي خلوت بودن، جايگاه دست دوم را دارد. اين دالان‏ها محل مناسبي براي فعاليت توليدکنندگان صنايع دستي بوده است و در آن‏ها معمولا فروش يک نوع کالا انجام مي‏گرفت. از معروف‏ترين دالان‏هاي بازار اصفهان از دالان‏سراي مخلص مي‏توان نام برد.
حجره يا دکان
کوچک‏ترين و فراوان‏ترين عناصر بازار را حجره يا دکان تشکيل مي‏دهد. حجره به دکان‏هايي اطلاق مي‏شود که دفاتر تجاري - اداري در آن جا مستقر باشند معمولا در اغلب بازارها طبقه‏ي فوقاني چنين کاري را برعهده دارند. در کشورهاي عربي‏زبان خاورميانه به جاي دکان و حجره دو اصطلاح حانوت و محل به کار مي‏برند. دو طرف راسته‏ها را دکان و يا حجره‏ها تشکيل مي‏دهد. وسعت دکان‏ها در بازار اصفهان بسيار متفاوت است، از سه تا 30 متر مربع. دکان‏ها مستطيل شکل است که از قسمت انتهايي آن به عنوان انبار، کارگاه و دفتر استفاده مي‏شود. شکل سنتي اغلب دکان‏ها تغيير يافته است؛ اين تغيير و دگرگوني را بايد در نفوذ تمدن غرب و تجددطلبي مردم جست و جو کرد. نوع فعاليت حجره‏ها معمولا به تناسب نياز در بازارها جاي گرفته‏اند. مثلا شمع‏فروشي و کتاب‏فروشي‏ها در مجاورت مساجد و مدارس ديني استقرار دارند.
ضرابخانه
احداث ضرابخانه‏ها در شهرهاي سنتي ايران معرف پويايي اقتصاد آن‏هاست. اصفهان از ديرباز داراي ضرابخانه بوده و مطالعه‏ي سکه‏هاي موجود در موزه‏ها بيان کننده‏ي اين واقعيت است که اصفهان يکي از مراکز مهم ضرب سکه در کشور بوده است. قديمي‏ترين ضرابخانه در اصفهان به زمان ساسانيان مي‏رسد (25) در دوره‏ي عباسي از سال 134 ق ضرب درهم در ضرابخانه‏هاي ايران آغاز گرديده که اصفهان يکي از آن‏ها بوده است. ضمنا سکه‏هاي حضرت امام رضا (ع) نيز در سال 203 ق در اصفهان ضرب مي‏شده است. همچنين در دوره‏ي طاهريان، صفاريان، آل‏بويه و غزنويان ضرابخانه به ضرب سکه‏هايي ادامه مي‏داده است. در دوره‏ي سلجوقيان با اين که ضرابخانه محدود بوده لکن در اصفهان ضرابخانه‏اي داير بوده است؛ حتي در دوره‏ي ملکشاه سلجوقي دينار ضرب سميرم به تاريخ 482 ق به وزن 84ر2 گرم ضرب شده است. در عصر ايلخانان و تيموريان و آق قويونلو نيز ضرابخانه اصفهان به کار خود ادامه مي‏داده است. در عصر صفويه که اصفهان به اوج شکوفايي اقتصادي خود رسيده بود، نظم و ترتيب خاصي براي ضرب سکه در اين شهر به وجود آمد و سازمان گسترده‏اي براي کارکنان و توليدکنندگان آن زير نظر حکومت مرکزي پديد آمد و براي اين منظور در قيصريه‏ي اصفهان محل مناسبي به نام ضرابخانه احداث گرديد که بناي زيباي آن هنوز باقي است و يکي از شعبات بانک در آن فعاليت دارد. سکه‏هاي رايج در زمان صفويه از زر و سيم و برنز ساخته مي‏شد ولي در معاملات و داد و ستد بيش‏تر از سکه‏هاي نقره و برنز استفاده مي‏شد. و سکه‏هاي زرين کم‏تر در دست مردم بود و معمولا در جشن‏ها و تاجگذاري‏ها و اعياد ضرب مي‏شد. واحد پول دوره‏ي صفويه تومان بود و سکه‏ي زر به نام اشرفي و سکه نقره - بيستي محمودي - شاهي و عباسي ناميده مي‏شد و سکه‏ي برنزي غازي نام داشت که معمولا به آن‏ها فلوس مي‏گفتند. در زمان شاه عباس دوم (1077-1052) اغلب عناوين و القاب روي سکه‏ها به فارسي نوشته شد.
در دوران افشاريه، زنديه و تا اواسط قاجاريه، وضع ضرب سکه کم و بيش به همان صورت وجود داشت تا سال 1282 ق که ناصرالدين شاه دستور داد ضرابخانه‏اي با روش جديد از فرانسه خريداري و به ايران وارد کنند و پس از وقفه‏اي دوازده ساله، ضرابخانه‏ي جديد در سال 1294 ق به دستياري مستشار اتريشي به نام پشان (pachan) کار خود را آغاز کرد (26) و ضرابخانه‏هاي قديم از آن تاريخ از کار افتاد.
نقاره‏خانه
نقاره‏خانه در بازار اصفهان سابقه‏ي کهن دارد. منابع مکتوب نشان مي‏دهد که قديمي‏ترين نقاره‏خانه در کنار ميدان کهنه و در مسجد آغاسي بوده است و عوام ايوان آن را نقاره‏خانه ملکشاه مي‏ناميدند(27) در عصر صفويه با توسعه‏ي شهر و بازار به طرف جنوب و احداث ميدان نقش جهان، نقاره‏خانه‏ي ميدان کهنه به اين ميدان منتقل شد که محل آن در طبقه‏ي فوقاني ورودي قيصريه بوده است. در عصر صفويه با توسعه شهر و اقدامات شهرک‏سازي، شهر عباس‏آباد در جنوب غربي به وجود آمد که خود نقاره‏خانه‏ي مستقلي داشت (28)
نقاره‏خانه‏ها معمولا براي اعلام زمان و ساعت نماز و کار ايجاد مي‏شد؛ لکن بعد از اختراع ساعت و به کار بردن آن در ايران اعتبار نقاره‏خانه‏ها کاسته شد.