نویسنده: بهرام نصراللهی زاده (1)

مقدمه

کردستان عراق منطقه‌ای در شمال آن کشور است که محل سکونت قوم کرد می‌باشد. ویژگی اصلی این منطقه را هویت قومی آن یعنی قومیت کرد تشکیل می‌دهد. عراق کشور نوپا و جدید التاسیسی است که در سال 1921 در پایان جنگ جهانی اول و با تجزیه امپراطوری عثمانی در جغرافیای سیاسی کره زمین موجودیت یافت. (2) جامعه نوین عراق با جماعت‌هایی مشخص می‌شود که بعضی هویت خود را بر مبنای دین و گروه‌های دیگری براساسی قومیت و جماعت‌هایی نیز به شکل ایدئولوژیک مشخص می‌کنند. (3) به طور کلی کشور عراق از دو گروه قومی عمده یعنی عرب‌ها و کردها تشکیل شده است. این دو گروه از ابتدای تشکیل این کشور در تضاد همیشگی و در مواردی متعددی دیگر جنگ و بحران‌های مرگبار بوده‌اند. (4)
شکاف عمیق قومی بین دو بخش عمده ملت عراق و سابقه طولانی چالش خونی بین آنها گسستی ترمیم ناپذیر میان شمال و مرکز این کشور ایجاد کرده (5) و موجب شکل گیری دو نوع فضای سیاسی فرهنگی مشخص و دارای هویت متمایز در این کشور شده است. کردها که نسبت به عرب‌ها در اقلیت هستند همواره برای کسب حقوق خود در بستر هویت قومی، فعال بوده‌اند. از این رو کردستان عراق به رغم قرار گرفتن در چارچوب جغرافیایی و سیاسی کشور عراق، همواره شاهد تحولات خاص خود بوده و ویژگی‌های متمایز از کلیت آن کشور دارد. چنین شرایطی موجب شد که کردستان عراق پس از فروپاشی نظام دو قطبی و شکست صدام از نیروهای ائتلاف بین المللی در سال 1991 و سرانجام سقوط رژیم بعث عراق پس از جمله آمریکا و انگلیس در سال 2003، دارای نوعی حکومت خودگردان شود. (6)
اکثریت جمعیت کردستان عراق را مسلمانان اهل سنت تشکیل می‌دهند. علاوه بر اقلیتی از شیعیان و هم چنین پیروان آیین ایزدی، گروههای کوچکی نیز از مسیحیان آشوری، کلدانی و ارمنی در این منطقه سکونت دارند. جنبش‌ها و تحولات کردستان عراق از اوایل قرن بیستم تا دهه 80 این قرن دارای سرشت و ماهیت قوم محور بوده و اسلام و آموزه‌های اسلامی نقش محوری و بنیادی در آنها ایفا نکرده است. به رغم اینکه بسیاری از این جنبش‌ها و مبارزات تحت نفوذ، رهبری و زعامت شخصیت‌های دینی (7) و آئینی و بزرگان طریقت‌ها و اقطاب در اویش بوده‌اند. (8) اما رویکرد آنها بیشتر معطوف به احقاق حقوق قومی کردها و تمرکز بر ناسیونالیسم کردی بوده و موضوعاتی نظیر تحقق بخشیدن به اصول و مبانی دین اسلام و حاکمیت احکام شریعت جایگاهی در این مبارزات نداشته است. بتدریج تفکرات مبتنی بر سکولاریسم و بویژه جریانات چپ گرا و سوسیالیستی در کردستان عراق شیوع پیدا کرده و به گفتمان غالب در این منطقه تبدیل شدند.
از اوایل دهه 1980 تفکرات و جریانات سیاسی اسلام گرا در کردستان عراق شکل گرفتند و بر تحولات این منطقه تاثیر گذاشتند. این تحولات به شکل گیری سازمان ها، تشکیلات و احزاب سیایس با ماهیت اسلام گرایی و در تضاد و مخالفت با‌اندیشه‌های غیراسلامی سکولار منجر گردید. دغدغه‌ها و اهداف این گروه‌ها و جنبش‌ها احیاء اسلام، تلاش برای برپایی حکومت اسلامی، اقامه عدل و اصلاح، مبارزه با ظلم و فساد، تمسک به قرآن و ترویج ایمان و تربیت اسلامی و .. بود. نوع فعالیت این گروهها قابل توجه بوده و برخی از آنها دارای فعالیت محدودی بوده و پس از مدتی منحل شده و یا در جریانات دیگر ادغام شدند ولی برخی از آنها از جایگاه و استحکام بیشتری برخوردار بودند و علیرغم مواجه شدن با مشکلات و موانع جدی و نیر بروز انشعابات متعدد به حیات خود ادامه داده‌اند. در حال حاضر سه جریان اصلی بنام «حرکت اسلامی کردستان عراق»، «جماعت اسلامی کردستان عراق»، و «اتحاد اسلامی کردستان عراق»، به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهند. نکته قابل توجه این است که اغلب گروههای اسلام گرا نیز مانند جریانات سکولار به مساله هویت قومی اهتمام ورزیده و تلاش کرده‌اند با استناد به آموزه‌ها و تعالیم دینی از احقاق حقوق کردها و حفظ وصیانت از حقوق قومی آنها دفاع نمایند.

زمینه‌های شکل گیری جریانات اسلام گرا در کردستان عراق

اغلب جریان‌های سیاسی اسلام گرا در کردستان عراق از جنبش اخوان المسلمین مصر تاثیر پذیرفته و بسیاری از رهبران اسلام گرای کرد عراقی با این جنبش در ارتباط بوده‌اند. (9) ورود تفکرات اخوان المسلمین به عراق وسپس به کردستان آن کشور به حضور شیخ محمد صواف، محقق عراقی تحصیل کرده و در مصر مربوط می‌شود. وی در ملاقات با حسن البنا بنیان گذار اخوان المسلمین، وی را به تشکیل شاخه‌ای از این جنبش در عراق متقاعد کرد. (10) شیخ محمد صواف پس از بازگشت به عراق، جماعت اخوان عراق را در سال 1946 تاسیس می‌کند. وی سپس در سال 1952 به سلیمانیه و حلبچه در کردستان عراق سفر می‌کند. آشنایی و ارتباط وی با شخصیت‌هایی مانند ملاعثمان عبدالعزیز (امام جمعه حلبچه و مفسر قران) و ملامحمد بهاء الدین خرمال زمینه ساز ورود فکر و‌اندیشه اخوانی به کردستان عراق می‌شود.
اولین تشکیل اسلام گرا در کردستان بنام اتحادیه علمای کردستان در سال 1954 در حلبچه تاسیس شد. این اتحادیه یکی از سازمان‌های وابسته پیشتاز برای اخوان المسلمین محسوب می‌شد و یکی از مهمترین اهداف آن تاسیس یک جنبش اسلام گرای کردی بود. (11) علیرغم تاثیر اولیه و غیرقابل انکار اخوان المسلمین بر شکل گیری جنبش‌های اسلام گرا در کردستان عراق، این جنبش‌ها اختلاف نظرهایی با اخوانی‌ها پیدا می‌کنند که از جمله اعتقاد و توسل به حرکت‌های جهادی و مسلحانه که برعکس مبانی اخوان المسلمین یعنی تاکید بر تبلیغ و دعوت و رفتارهای مسالمت آمیز بود، گرایش به جریانات سلفی گری و نیز تاکید بر ناسیونالیسم کردی در مقابل جهت گیری‌های عربی و اسلامی اخوان المسلمین.
از دهه 1980 گروهها و جریان‌های اسلام گرای متعدد ی در کردستان عراق شکل گرفتند. چهار عامل در پیدایش این گروهها نقش موثری داشتند که عبارتند از:
1- تلاش صدام برای حمایت از اسلام گرایان به منظور مهار احزاب کرد.
2- نفوذ کشورهای همسایه در کردستان عراق، به خصوص از زمان خود مختاری کردها در سال 1991
3- ناامیدی گسترده در کردستان عراق به علت فقدان قدرت بازدارندگی احزاب کرد در مقابل حزب بعث. این ناامیدی پس از حملات شیمیایی به حلبچه و پاکسازی نژادی توسط صدام بیشتر شد.
4- ارتباط با القاعده، به خصوص پس از عقب نشینی اتحاد جماهیر شوروی (سابق) از افغانستان. (12)

احزاب و گروه‌های سیاسی اسلام گرای کردستان عراق

1- حرکت اسلامی کردستان عراق

حزب «حرکت اسلامی کردستان عراق»ف (بزوتنه وه) را شاید بتوان اولین و مهمترین تشکیلات اسلام گرای کردی در کردستان عراق دانست که به صورت علنی و مستقل از چهارچوب جغرافیایی کشور عراق تشکیل شد. این حزب که تاکنون نیز ادامه حیات داده است، بارها دچار انشعاب و چند دستگی شده و گروههای متعددی از دورن آن منشعب شده‌اند. خاستگاه این حزب شهر حلبچه می‌باشد که از مناطق مذهبی کردستان عراق محسوب می‌شود. مجاورت حلبچه و دیگر شهرهای مذهبی کردستان عراق مانند «بیاره»، «طویله» و «خرمال» با مرز ایران موجب گسترش ارتباطات با ایران به ویژه پس از بمباران شیمیایی حلبچه در اسفند 1366/ 1988 و پناهندگی و اسکان ساکنان این شهرها در استان‌های کردستان و کرمانشاه و نیز مهاجرت عمومی کردها در سال 1991 به ایران گردید. این ارتباطات زمینه شکل گیری «حزب حرکت اسلامی کردستان عراق» را به رهبری شیخ عثمان عبدالعزیز فراهم آورد. (13)
حرکت اسلامی کردستان طی سالهای 88-1986 یعنی اواخر جنگ تحمیلی عراق علیه ایران تاسیس شد. دولت ایران در ایجاد، حفاظت و حمایت از این گروه، با هدف ایجاد یک نیروی اسلام گرا در عراق و هم پیمان برای تقابل با بعثی‌ها در بغداد، نقش مهمی ایفا کرد. (14) منطقه حلبچه تحت نفوذ اتحادیه میهنی کردستان عراق به رهبری جلال طالبانی بود و چون این حزب با ایران همکاری مستقیم داشت، به مصلحت خود نمی دید که در مقابل تشکیل یک جریان و حزب اسلام گرا اعتراض نماید. طالبانی‌ها هیچ گاه از حضور این گروه در منطقه حاکمیت خود بویژه در منطقه مرزی با ایران رضایت نداشتند، زیرا کنترل این منطقه که محل تردید به ایران بود بدین ترتیب‌اندیشه سیاسی اسلامی پس از ایجاد تشکیلات مذکور در سراسر کردستان عراق گسترش یافت و حتی در مناطق تحت نفوذ حزب دمکرات کردستان عراق به رهبری بارزانی یعنی بادینان و اربیل نیز تشکلی به نام «یک گرتو» (اتحاد) با تفکرات اخوانی تشکیل شد که بیشتر به کار فرهنگی معتقد است تا کار مسلحانه. (15)
اهداف حرکت اسلامی عبارت بود از:
- تحقق عبودیت خداوند تعالی با پایبندی به شرع در همه جنبه‌های زندگی
- جهاد در راه برپایی حکومت اسلامی در کردستان عراق
- شناساندن قضیه کردی به همه ملل و سازمان‌های جهان و جهاد در راه اعاده حقوق غضب شده ملت کرد.
-جهاد در راه برچیدن حکومت دیکتاتوری و برپایی نظام ایالتی در عراق.
- جهاد در راه زودن آثار امپریالیسم و برچیدن پدیده‌های نژاد پرستی و شوونیسم و تمامی انواع سلطه گری بر ملت و میهن.
- تلاش برای حفظ حقوق بشر و حقوق اقلیت‌های دینی صاحب کتاب آسمانی و اقلیت‌های قومی در سایه قانون اساسی و شریعت اسلامی.
- ستیزه با ظلم و فساد و اقامه عدل و اصلاح و حفظ هویت اصلامی ملت مسلمان کرد.
- التزام از حیث عقیدتی، سیاسی و اجتماعی به اینکه اسلام در برگینده همه جنبه‌های حیات بشر است.
- تلاش برای تحقق ایمان که در وجود همگی آحاد امت اسلام موجود است.
- مرام و روش حرکت اسلامی کردستان عبارت است از: قرآن کریم و سنت نبوی شریف و نیز بهره گیری از نتایج اسلام و سرگذشت صالحان و تجارب جنبش‌های اسلامی
در «حرکت اسلامی» سمت «مرشد کل» به منزله فرمانده کل و نماد این گروه است که قبلا بر عهده شیخ علی عبدالعزیز (برادر شیخ عثمان عبدالعزیز بنیانگذار حزب که در سال 1999 وفات یافت) بود که وی نیز در اواسط سال 2007 وفات یافت. اما «شورای مرکزی» وظیفه فرماندهی و رهبری در حرکت اسلامی را طی مدت مابین برگزاری هر کنگره حزب تا کنگره بعدی که هر پنج سال یک بار برگزار می‌شود برعهده دارد. «هیات اعلای فتوای شرعی» نیز یک هیات مستقل در این حزب است که فتوا صادر می‌کند و فتوایش برای همه اعضا الزام آور است. این هیات تحت نظارت «مرشد کل» است» حرکت اسلامی دارای شاخه نظامی به نام «ارتش اسلامی کردستان» بود.
حرکت اسلامی در زمان رژیم صدام در اکثر گردهمایی‌های اپوزیسون عراق مشارکت داشت. این حزب در اولین انتخابات پارلمانی منطقه خود مختار کردستان عراق در سال 1992، ضمن ائتلاف با لیست گروههای اسلامی ش رکت کرد. احزاب اسلام گرا در این انتخابات رتبه سوم را کسب کردند ولی چون 5 درصد کل آراء را که برای ورود به پارلمان ضروری بود کسب نکردند در ورود به پارلمان ناکام ماندند. در زمانی که حزب دموکرات بارزانی و اتحادیه میهنی طالبانی هر یک دولت جداگانه‌ای تشکیل داده بودند، حرکت اسلامی ابتدا با بارزانی‌ها متحد شد و مسئولیت وزارتخانه‌های کشاورزی و آموزش و پرورش را عهده دار شد و پس از آنکه با اتحادیه میهنی ائتلاف کرد وزارتخانه‌های دادگستری و اوقاف را عهده دار گردید. (16)
حرکت اسلامی دوبار در سال‌های 1993 و 1997 یا نیروهای اتحادیه میهنی درگیر شد که هر دو بار با وساطت جمهوری اسلامی ایران توافق‌هایی بین آنها حاصل شد و این گروه توانستند به استقرا و حاکمیت خود در منطقه عمومی حلبچه و اطراف آن ادامه دهند. از طرفی رقابت‌های بین سران حرکت اسلامی، موجب بروز انشعاب‌هایی در درون این حزب شد. (17) حرکت اسلامی در سال 2001 به دستور حکومت محلی کردستان خلع سلاح شد. (18)
مهمترین انشعابات صورت گرفته در «حرکات اسلامی» عبارتند از:
- جماعیت «اصلاح» توسط ملاکریکار (با اسم حقیقی نجم الدین فرج)
- گروه توحید اسلامی توسط ابوعبیدا.. شافعی (با نام حقیقی وریا هولیری)
- گروه جماعت اسلامی توسط علی باپیر.
در بررسی علل انشعاب‌ها رد حرکت اسلامی به این موارد می‌تان اشاره نمود: عدم شفافیت در روند اداره تشکیلاتی حزب، بسته بودن سیستم رهبری، موضوعیت یافتن قرائت‌های مختلف از دین و ناتوانی فکری و معنوی رهبران آن در اقناع بدنه، سازش و همکاری با احزاب سکولار و شرکت در پارلمان و دولت سکولار محلی. حرکت اسلامی در رابطه با دو حزب عمده و حاکم سکولار (اتحادیه میهنی و حزب دموکرات) به اشکال گوناگون از رویارویی نظامی تا شرکت در انتخابات و عضویت در کابینه حکومت محلی تعامل نموده است. بعد از سقوط رژیم صدام نیز، نیروهای آمریکائی، در یک اقدام تقریبا غیرمنتظره، شیخ علی عبدالعزیز رهبر وقت حزب را همراه 14 نفر در خانه اش در شهر حلبچه در تاریخ 2003/8/3 برای مدتی بازداشت و سپس آزاد کردند.
حرکت اسلامی در حال حاضر نیز در عرصه سیاسی کردستان عراق و بویژه در مناطق تحت نفوذ سنتی اش یعنی حلبچه و اطراف آن و نیز برخی شهرهای دیگر فعالیت قانونی دارد. این حزب در آخرین انتخابات پارلمانی منطقه کردستان در سال 2009، 2 کرسی را بدست آورد. (19) ارگان رسمی این حزب دو هفته نام «جنبش اسلامی» (بزوتنه وه ئسیلامی) است.

2- جماعت اسلامی کردستان عراق

این گروه از اعضای حرکت اسلامی بودند که در نتیجه اختلافات با رهبری حزب و مشکلات درونی آن، پس از کنگره سال 2001، اعلام انشعاب نمودند. علی باپیر از نیروها و فرماندهان نظامی با سابقه حرکت اسلامی بود که در راس این گروه انشعابی قرار گرفت و به عنوان امیر آن انتخاب گردید. هم چنین شیخ محمد نجیب حسن البرزنجی نیز به عنوان امام این جماعت معرفی شد.
این گروه خود را به عنوان یک جنبش سلفی مخالف خشونت معرفی کرده (20) و گفته می‌شود مورد حمایت مالی عربستان بوده است. (21) این حزب با دولت ایران نیز روابط نزدیکی دارد. (22) بعد از اشغال عراق توسط آمریکایی ها، علی باپیر در سال 2003 به همراه چند نفر از هم فکرانش توسط آمریکایی‌ها بازداشت و 22 ماه را در زندان آن‌ها سپری کرد. جماعت اسلامی با حزب اتحادیه میهنی رابطه نزدیکی دارد و دو حزب کسولار زحمتکشان و سوسیالیست دمکرات ائتلاف کرده و با فهرست «اصلاح و خدمت» نامزد معرفی رکدند که فهرست آنها 13 کرسی پارلمان را بدست آورد. (23) هم چنین جماعت اسلامی در انتخابات سال 2010 پارلمان عراق 2 کرسی را به خود اختصاص دا. (24) جماعیت (کومه دل) روزنامه و ارگان این حزب می‌باشد.
بخشی از دیدگاه‌های علی باپیر رهبر جماعت اسلامی درمورد مسائل مهمی مانند حقوق بشر و دموکراسی به این شرح است:
الف) حقوق بشر در اسلام و غرب- بی گمان با احترام ترین مخلوق از دیدگاه اسلام که در روی زمین هست و پایدارترین مخلوق که خداوند متعال به صورت ویژه او را آفریده که مانند هیچ یک از مخلوقات دیگر نیست انسان است.
حلاا در این روزگار که انسان آگاه تر شده و در هم جنبه‌ها زندگی به جلو حرکت می‌کند یکی از مسائلی که همه در مورد آن متحد هستند عبارت است از مشخص نمودن حقوق انسان، اما متاسفانه در برابر نگاه اسلام به حقوق بشر تاریکی جلوی چشم انسان‌ها را گرفته است. بویژه کسانی هستند که به اسلام تهمت می‌زنند که اسلام برای انسان احترامی قائل نیست و توجهی به حقوق انسان ندارد. اما باید بدانیم آن احترا و پایه و مقام بلندی که اسلام برای انسان قائل شده است و آن حقوقی که می‌خواهد برای انسان‌ها تامین بکند- برای هر فردی با هر شیوه و رنگ و زبانی- در حقیقت در زیر سایه هیچ مرام دیگری انسان نمی تواند آنها را بدست آورد.
با نگاهی تارییخ به پیدایش جنبش حقوق بشر در غرب در می‌یابیم که غرب از چه وقتی توانست نسبت به وضع کردن حقوق بشر یک صدا شود؟ آی ااز اول این فکر بود یا بعد از کلی تلاش و کوشش و شورش به آن رسیدند؟ مردم غرب در قرون وسطی صاحب هیچ حق و حقوقی در برابر حکمرانان نبودند این چیزی است که در همه کتابهای تاریخ مشخص است به این خاطر که امپراتورها و قیصرها و پادشاهان روم و همه کشورهای غرب حتی آمریکا هم براسس حق خدیای خود حکمرانی می‌کدرند. مساله تئوکراسی که در مقابل دموکراسی است، در حقیقت برآمده از غرب است و در قرون وسطی حکمرانان غربی بدون استثناء براین اساس حکومت می‌نمودند که هر کدام از پاپ‌ها و امپراتورها خود را سایه و فرستاده خدا بر روی زمین مید انستدن و مردم حق انتخاب و انتقاد نداشتند و چیزی که بیشترین ضربه را به مردم زد این بود که سیستم کلیسا که طبقه اکلیروس (مردان دینی) نامیده می‌شدند حکمرانی را حکم خدایی خود بر سر مردم می‌دانستند و مردم حق هیچ گونه انتخابی و انتقادی و حتی پیشنهاد به مردان دینی نداشتند و این مردان کلیسا در این قضیه با مردان قدرت، همفکر و همدست بودند و هر دو برای مردم مزاحمت ایجاد می‌کردند یکی به اسم سیاست و یکی به اسم دین.
در این وضعیت بود که مردم آرام آرام شروع به حرکت نمودند چرا که خدای خالق انسان که خالق فطرت است و وجدان سالم و عقل فطری نسبت به حق و ناحق، سیاهی و سفیدی احساس دارند و اینجا بود که چند انقلاب بوجود آمد که شورش سال 1776 در آمریکا و بعداً انقلاب فرانسه در سال 1789 شکل گرفت. (25)
ب) دموکراسی- ما به عنوان مسلمان که همه نگاه اسلام برای ما مشخص است اعلام می‌کنیم در اسلام چیزی وجود ندارد که با عقل و فطرت، دشمن و مخالف باشد. یکی از مسائلی که دراین روزگار لازم است درباره آن اظهارنظر کنیم دموکراسی است که درباره آن سه دیدگاه وجود دارد:
- دیدگاهی که دموکراسی را با پوست و استخوان قبول دارد و معتقد است که هیچ نقص و کوتاهی در آن وجود ندارد.
- عقیده‌ای که برعکس عقیده اول است و می‌گوید دموکراسی هیچ خیری ندارد و به هیچ دردی نمی خورد و زیان بخش است.
- عقیده سوم این است که می‌گوید دموکراسی ازمون بشر است. در زمینه حکمرانی، هم خوب است و هم مکن است کوتاهی و نقص داشته باشد. مشخص است که ما با عقیده سوم موافقیم.
درباره کلمه دموکراسی چیزهای زیادی گفته‌اند و معانی گوناگونی درباره آن در کتابها و منابع آمده است اما ما به صورت خلاصه می‌گوییم کلمه دموکراسی کلمه ایست مرکب در اصل از دیموس و کراتوس که دیموس به معنای مردم و کراتوس به معنای حکومت تشکیل شده است. از نگاه سیاسی هم عبارت است حکومت مردم به پشتیبانی مردم و برای مردم که دموکراسی آن چیز و سیستمی است که مردم و ملت در آن حکمران هستند. چه در زمینه قانونگذاری و چه در زمینه انتخاب مسئولان و واگذاری مسئولیت‌ها و چه در زمینه قضایی و نظارت و سئوال کردن از مسئول و حکمرانان. همچنین درباره پایه‌های دموکراسی مطالب زیاید گفته شده است که پژوهشگارن هفت تا ده پایه را برای دموکراسی شمارش کرده‌اند از نظر من این چهار پایه، پایه‌های اساسی دموکراسی هستند و سایر پایه‌ها براساس آنها شکل گرفته‌اند و همه دموکراسی خواهان نیز بر روی آن‌ها اتفاق نظر دارند.
- حاکمیت مردم) که منظور آن است مردم باید در همه زمینه‌ها صاحب اختیار باشند چه در زمینه قانونگذاری چه در زمینه واگذاری مسئولیت‌ها چه در زمینه دادگاه و قضاوت؛ یعنی این اصل می‌گید مردم و ملت هر چیزی را هر جوری که بخواهند پیاده می‌کنند. شایان ذکر است که این اصل بزرگترین و مهمترین پایه دموکراسی است و سایر پایه‌ها و اصول دیگر به این اصل برمی گردند.
-سروری قانون ) منظور این است که همگان هم حکمران و هم رعیت به قانون گردن می‌نهند و قوانین. از طرف انجمن قانونگذاری وضع می‌شوند.
- حقوق بشرو آزادی‌های عمومی) منظور این است که شهروندان هم آزاد هستند و هم برابر، اما آزادی ابعاددیگری را نیز در بر می‌گیرد، این چهار قسمت همه دموکراسی خواهان در مورد آنها هم نظرند: آزادی شخصی، آزادی اجتماعی، آزادی اقتصادی و آزادی سیاسی. برابر بودن نیز خیلی چیزها را در بر می‌گیرد در این چهار زمینه همه تاکید دارند یکسانی در برابر قانون، در برابر دادگاه، در برابر مسئولیت دادن، و در برابر وظایف محوله.
- تفکیک قوا) که منظور هر سه قدرت است هم قانونگذاری هم مجریان و هم قضات. (26)

3- اتحاد اسلامی کردستان عراق

حزب اتحاد اسلامی کردستان (یه کگرتوو) در ششم فوریه 1994 پس از صدور قانون احزاب و جمعیت‌ها که اقتا می‌کرد احزاب ظرف مدت مشخصی اعلان موجودیت کنند، اعلان موجودیت کرد. دبیرکل سابق این حزب صلاح الدین محمد بهاء الدین و دبیر کلی فعلی محمد فرج می‌باشد. دبیر کل جدید اتحاد اسلامی کردستان عراق، در سال 1953 میلادی در شهر حلبچه به دنیا امد و سپس از اینکه مراحل تحصیلی را در رشته ی زبان و علوم اسلامی با موفقیت گذراند. در سال 1967 وارد فعالیت‌های اسلامی شد و در دوره ی قبلی پارلمان اقلیم کردستان، عضو و رییس کمیسیون حقوق بشر بوده است. محمد فرج، در فعالیت‌های حزبی نی یک دوره ی مسوولیت دفتر تحقیق و پژوهش ر ابرعههد داشته و همچنین مسوولیت دفاتر و سازمان‌های بخش‌های خواهران، دانش آموزان و اجتاعی حزب اتاد اسلامی کردستان عراق را عهده دار بوده است.
این حزب درک نار حرکت اسلامی کردستان، در انتخابات اقلیم کردستان شرکت فعالانه‌ای داشت (بیش از 60 درصد نامزدهای لیست اسلام گرایان کرد از این حزب بودند) و به موفقیت خوبی نیز دست یافت و در کردستان تاثیر زیاد و گسترش فراوانی دارد و نخبگان تحصیل کرده‌ای با سوابق و بریشه هیا «اخوان المسلمین» در آن عضویت دارند. این گروه با تشکیلات اخوان المسلمین در موصل روابط ارگانیک دارد، اما شاخه نظامی نداشت هو رویکردهای این گروه صلح طلبانه است و از جریان اخوان المسلمینی تاثیر پذیرفته که در دهه 1950 در عراق به وجود آمده بود.
اتاد اسلامی در 17 نوامبر 2005 به دور از هر گونه ائتلاف و هم پیمانی انتخاباتی در انتخابات پارلمانی عراق شرکت کرد، لی در 16 دسامبر 2005 یک گروه وابسته به حزب دموکرات کردستان، به مقر این حزب در دهوک حمله و برخی از اعضای آن را بازداشت کرد. در نهایت نیز این حزب (1/3 درصد) 5 کرسی از 275 کرسی پارلمان عراق را به دست آورد این اتحادیه در جریان انتخابات پارلمانی 2010 عراق نیز توانست چهار کرسی را به دست آورد همچنین این حزب در انتخابات پارلمانی 2009 کردستان عراق با به دست آوردن 6 کرسی از 111 کرسی به عنوان نیروی موثر و در حال رد جامعه به نقش آفرینی در عرصه سیاسی کردستان می‌پردازد و عمده فعالیت حزب به شکستن تابوی حاکمیت دوگانه ائتلاف کردستان عراق (حزب دموکراتیک و اتحادیه میهنی کردستان عراق) در اقلیم معطوف می‌باشد.
همچنین قابل ذکر است که این حزب در عرصه رسانه و اطلاعات نقش بارزی را در کردستان ایفا می‌کنند و هفت ایستگاه رادیویی و چهار کانال تلویزیونی زیر نظر حزب خدمات خود را ارائه می‌کنند و روزنامه یه کگرتوو توسط این حزب منتشر می‌شود که به دو زبان عربی و کردی است و سخنگوی رسمی حزب به شمار می‌رود. این حزب روزنامه دیگری به نام «ره سه ن» (یعنی اصالت) نیز دارد.
این حزب برای خود اصولی دارد که مهم ترین آنها عبارت‌اند از: اسلام روش حیات است ملت کرد جزو امت اسلامی است و حق دارد که از همه حقوق مشروع خود برخوردار باشد، ملت منبع همه قدرت هاست، این حزب هم چنین به اصل شورا و روش دموکراسی برای گزینش قدرت و حکومت معتقد است.
اهداف اصلی این حزب عبارت است از:
1- دعوت به تمسک به آموزه‌های دین اسلام؛
2- تربیت اسلامی اعضا و هواداران؛
3- پیکار برای حفظ حقوق قومی مشروع ملت کرد؛
4- تلاش برای تضمین حقوق قومی و دینی مشروع همه شهروندان کردستان؛
5- یاری ساند به ملت ترکمان عراق برای دستیابی آنها به حقوق قومی مشروع خود؛
6- یاری ساندن به ملل تحت ستم اسلامی و حمایت از مبارزات عادلانه به خصوص قضیه فلسطین. (27)
اتحاد اسلامی کردستان در بیانیه‌های خود، خط مشی معتدل و فعالیت‌های صلح آمیز را در نظام سیاسی کردها دنبال می‌کند. این حزب همواره از سوی کشورهای حوزه خلیج فارس حمایت شده است. رهبران حزب خود را این گونه معرفی می‌کنند: «ما در همه زمینه‌ها حاصل پیام اصلاح طلبی هستیم و آن را با سیاست هایمان اجرا می‌کنیم. ما مدعی داشتن سیاست‌های چند حزبی هستیم. ما معتقدیم که باید از احزاب سالم در رأس قدرت استفاده کرد. ما دیکتاتوری، سرکوب، انحصار طلبی و شکنجه را نمی پذیریم و در مقابل، به دموکراسی، آزادمنشی و اصلاح در احزاب مختلف معتقدیم». (28)

بخشی از اصول و مبانی نظری و فکری اتحاد اسلامی به این شرح است:

- از نظر اسلام نظریه جانشینی شکوهمند انسان در زمین بر پایه مسئولیت خلیفه الهی است، خدای بزرگ ادمی را خلق کرده که زمین را آباد گرداند، چه اینکه همه لوازم زندگی شرافتمندانه و آبرومند را در زمین برایش فراهم آورده است. زندگی شکوهمندی که شایسته مقام بلند آدمی باشد، این منطق می‌خواهد که انسان آزاد باشد و حقوق او پاس داشته شوند و راههای تعالی و شکوفایی نیروهایش گشوده باشد تا در مسیر ارتقای مدنیت بشریت آنها را بکار گیرد. آدمی در نگاه اسلام به عنوان «آدم» حرمت نهاده می‌شود، « ولقد کرمنا بنی آدم» واضح است اسلام هیچ گونه بی حرمتی به انسان را نمی پذیرد، بلکه آن را به شدت نکوهش می‌کند.
- وجود اقوام و ملیت‌های گوناگون، تحقق اراده الهی و حقیقت گردون است. خدای بزرگ می‌فرماید: خلق زمین و آسمانها و تفاوت رنگ‌ها و زبانها از آیات الهی است. یعنی جامعه بشری از گروه‌های انسانی مختلف که هر کدام دارای فرهنگ و سنن و روش زندگی و ویژگی‌های منحصر به خود هستند تشکیل شده، و این تفاوت‌ها نیز ارزش الهی هستند.
با نگاهی به این ایه قرآنی، «اتحاد اسلامی» نقش زبان کردی را بسیار با اهمیت و به مانند یکی از عوامل تشکیل دهنده ملت و هویت کردی می‌یابد.
«اتحاد اسلامی» همه تلاش‌های هدفمند انجام شده و در دست انجام برای تغییر هویت ملی، زبان و فرهنگ کردی و تلاش برای اضمحلال هویت و ملیت کردی و احساس موجودیت فرزندانش و کوشش برای استحاله شدن زبان کردی در زبان و فرهنگ گروه حاکم، را کوشش و تلاشی ضد اسلامی می‌داند. چه اینکه حکم اسلامی است: «تغییر هویت ملی ملیت‌ها و زبانها، مقابله با اراده الهی و خدای بزرگ است و یکی از ستم‌های روا شده بر کردها ستم بر فرهنگ کردها و محروم کردن فرزندانش از زبان مادری شان است».
- برابری اقوام و ملت‌ها از نگاه اسلام به مستندات نیاز ندارد. در اسلام ملت «برگزیده» و جود ندارد زیرا اسلام برای همه اقوام و ملت‌ها پیامی جهانی است. خدای بزرگ زبان، رنگ و ملیت را مبنای برتری هیچ کس قرار نداده، تا برخی اینگونه فکر نکنند که ستم کردن به دیگران و محروم کردنشان از حقوق و بکار گرفتن آنان براساس مصالح خود، آزاد است. مسایلی از این دست در شرع و عقل نکوهش شده و مورد تایید نیست، بلکه این گونه‌اندیشیدن را دریافتی غیرعقلانی از اسلام قلمداد می‌کند. از این منظر «اتحاد اسلامی» همه افکار و راهکارها و هر قدرتی را نامشروع می‌داند که براساس برتری یک ملت بر ملتی دیگر بنا شده؛ یا بر پایه نژادپرستی و ستم بر دیگری و نادیده انگاشتن حقوق دیگران وبراساس پارامترهای نژادی پایه گذاری شده باشد.
در کنار این، هر مبارزه‌ای برای احقاق حق و حذف ستم‌های جایر از راههای مشروع- انتخاب راه مبارزه به تناسبی ستم روا شده و حقوق تضییع شده- شرعی، بلکه وظیفه عمومی است. «اتحاد اسلامی» تایید می‌کند آنچه را که خدای بزرگ از آزادی شهروندان و حقوق ملت‌ها تایید کرده است و نیز آنچه از حقوق همه ملت‌ها در اسلام وجود دارد بمانند بخشی از درخواست‌ها و اهداف مان پیگیری می‌کنیم.
- موضعگیری صریح اسلام در برابر ستم: اتحاد اسلامی به مانند جنبشی اسلام خواه و بهره مند از نور این حقیقت، بدرستی آگاه است که ستم در آئین خدا حرام است. قرآن نیز مبارزه و جنگ برای ستم دیدگاه و بی پناهان را جهاد در راه خدا قلمداد می‌کند و کسانی را در مقابل ظلم و ستم موضعگیری نمی کنند به تندی محکوم می‌کند.
با الهام از فرهنگ غنی مبارزه با ستم، اتحاد اسلامی نه فقط مبارزه برای آزادی ملت کرد که ملتی مسلمان و دیرینه است؛ بلکه مبارزه برای آزادی انسان را- وظیفه خود و همه دلسوزان و اسلام خواهان می‌داند.
- جهانی بودن اسلام، اسلام برنامه خداست و برای آسایش انسان‌ها از هر نژاد و ملتی نازل شده است. (29)

4- جماعت انصار الاسلام

این گروه یک تشکیلات اسلام گرای سلفی کردی بود و در پی ادغام سه گروه کردی اسلام گرای سلفی در سال 2001 به وجود آمد که عبارت‌اند از: جندالاسلام، حماس کردی و حرکه التوحید. این گروه دارای‌اندیشه و ایده سلفی جهادی بود و ایدئولوژی فکری خود را از تزهای سید قطب برگرفته و در مرام نهضتی نیز از گروه مصری الجهاد و سایر گروه‌های مانند آن الهام می‌گرفت. این گروه پادگانی در سلیمانیه نزدیک مرز ایران در حوالی شهر بیاره عراق برای خود برپا کرد. هم چنین گفته می‌شود مشغول کپی سازی از شیوه طالبان افغانستان در عراق بوده است. این گروه دارای توان نظامی برجسته‌ای نبود، ولی روش جنگ پارتیزانی داشت. افراد این گروه نبردهای سنگیین با اتحادیه میهنی کردستان در سپتامبر 2001 انجام دادند.
اتحادیه میهنی این گروه را متهم به ترور بر هم مصالح از سران اتحادیه در دوم آوریل 2002 می‌کند. گروه نیز به عنوان کرد است که این کار را سه نفر از اعضای انصارالاسلام می‌خواسته‌اند انجام دهند. هم چنین حزب دموکرات کردستان، انصار الاسلام را متهم می‌کند که به قبر یکی از شیوخ نقشبندیه اهانت کرده‌اند. در تحقیقاتی که گروه انجام داد، معلوم شد که تعدادی از افرادش قبر آن شیخ را نبش کرده و استخوان هایش را به یک قبرستان عمومی برده و دفن کرده‌اند تا اتباع طریقت نقشبندیه موفق به زیارت او نشوند.
نیروهای امریکایی به بمباران مواضع و اماکن این گروه پرداختند و صدها نفر از اعضای این گروه در ابتدای عملیات نظامی امریکا علیه عراق در 29 مارس 2003 کشته شدند. این گروه جزئیات مربوط به ائتلاف خود با برخی از گروه‌های اسلامی را در سایت اینترنتی خود منتشر ساخت. گروه انصار الاسلام ارتشی به فرماندهی عبدالله الحسان بن محمود تشکیل داده بود که گفته می‌شود اردنی است و با تشکیلات القاعده مرتبط است. گروه انصار الاسلام روش سلفی جهادی در پیش گرفته و معتقد بود: «جهاد در عراق پس از حمله دشمن کافر به سرزمین اسلام، بر هر فرد مسلمانی واجب است.» امریکا در 26 مارس 2004 اعلان کرد که گروه انصار الاسلام یک گروهک تروریستی است. (30)
عناصر تشکیل دهنده انصار الاسلام در واقع گروه‌های تندرو و افراطی منشعب شده از حزب حرکت اسلامی بودند که بتدریج از آن تشکیلات جدا شدند. اغلب انها از حدود سال 1996 با گروه القاعده و بن لادن مرتبط شدند. این گروه از حدود سال 1999 ابتدا تحت نام « گروه توحید» تشکیل یافتند. آنها پس از جذب برخی عناصر تندرو از سایر جناح‌های حرکت اسلامی و با مشارکت تعدادی از عرب‌های عراقی و سایر کشورها گروهی به نام «جند الاسلام» ایجاد کردند که از سپتامبر 2001 نام «انصار الاسلام» به خود گرفت. (31)
انصارالاسلام ملا کریکار (با نام حقیقی نجم الدین فرج احمد) را به رهبری خود برگزید. ملاکریکار که در حال حاضر در هلند زندانی است در دهه ی 1980 در پاکستان زندگی می‌کرد و زیر نظر عبدالله عزام (استاد اسامه بن لادن)، در رشته حقوق به تحصیل پرداخت. گروه انصار الاسلام رابطه نزدیکی با القاعده داشت و براساس برخی اطلاعات شخص بن لادن در تشکیل این گروه نقش داشت و کمک‌های مالی فراانی نیز به آن کرد. گروه انصار الاسلام چند عملیات تروریستی در عراق انجام داد. گفته می‌شود انصار از مجموعه افراد فلسطینی، اردنی، افغانی و اعراب سایر کشورها تشکیل شده بود. (32) انصارالاسلام رابطه نزدیکی با گروه انصارالسنه، متشکل از اعراب سنی مذهب در عراق داشت. احتمال داده می‌شود که انصارالسنه از بقایای انصارالاسلام باشد که در سال 2005 از صحنه تحولات منطقه و صفحه روزگار حذف و ناپدید شد. (33)
منابع :
باپیر، عه لی، چند ند مه سه له یه کی باوی سه رده م (سه رنجیکی واقعیعیانه و هه لسه نگاندینگی شه رعیانه)، هه ولیر (عراق)، نوسینگه ی ته فسیر، 2005.
پناهی، جعفر، گزارش جریان‌های اسلامی در شمال عراق، فصلنامه مطالعات منطقه ای، جهان اسلام، شماره‌های 33 و 34، بهار و تابستان 1387، تهران.
پیشگاهی فرد، زهرا و نصرالهی زاده، بهرام، پیامدهای تشکیل حکومت ناحیه‌ای کردستان عراق در کردستان ایران، اصفهان، دانشگاه اصفهان، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 23، پیاپی 46، شماره 2، تابستان، 1391.
حق پناه، جعفر، کردها و سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1387
علیرضا شیخ عطار، کردها و قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه ای، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، 1382
عمر، هاوژین، پایان شب سیه (خاطرات 22 ماه زندان امیر جماعت اسلامی کردستان عراق)، ترجمه: بهزاد مولانی، تهران، موسسه مطالعات‌اندیشه سازان نور.
عه لی، نه بوبکر، ئیسلام و ناسیونالیسم، هولیر (عراق)، ریباز، 2008.
محمدی، حمیدرضا و خالدی، حسین، ژئوپلیتیک کردستان عراق، تهران، نشر انتخاب، 1390
مفیدی، صباح، کارکرد سیاسی دین در کردستان (با تاکید بر جریان مکتب قرآن)، روژه ف، فصلنامه سیاسی- اجتماعی، فرهنگی، نشریه دانشجویان کرد دانشگاه تهران، شماره اول، بهار 1385
نامی، محمد حسن و محمد پور، علی، جغرافیای کشور عراق با تاکید بر مسائل ژئوپلیتیک، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 387
پایگاه اطلاع رسانی موسسه مطالعات‌اندیشه سازان نور به آدرس: partits www.asnoor.ir/public

پی‌نوشت‌ها:

1-پژوهشگر علوم سیاسی (دانشجوی دکتری جغرافیای سیاسی دانشگاه تهران)
bm-nasr@yahoo.com
2- محمد حسن نامی و علی محمد پور، جغرافیای کشور عراق با تاکید بر مسائل ژئوپلیتیک، تهران، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1387، ص 225.
3- همان، ص 289
4- زهرا پیشگامی فرد و بهرام نصرالهی زاده، پیامدهای تشکیل حکومت ناحیه‌ای کردستان عراق در کردستان ایران، اصفهان، دانشگاه اصفهان، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 23، پیاپی 46، شماره 2، تابستان، 1391، ص 191
5-جعفر حق پناه، کردها و سیاست خارجی جمهوری اسلامی یاران، تهران، موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین المللی ابرار معاصر، 1387، ص 97.
6- زهرا پیشگاهی فرد و بهران نصراللهی زاده، پیشین، صص 191-190.
7- صباح مفیدی، کارکرد سیاسی دین در کردستان (با تاکید بر جریان مکتب قرآن)، روژه ف، فصلنامه سیاسی- اجتماعی، فرهنگی، نشریه دانشجویان کرد دانشگاه تهران، شماره اول، بهار 1385، ص 85.
8- جعفر حق پناه، پیشین، ص 217.
9- جعفر پناهی، گزارش جریان‌های اسلامی در شمال عراق، فصلنامه مطالعات منطقه ای، جهان اسلام، شماره‌های 23 و 34، بهار و تابستان 1387ف تهران، ص 8.
10- همان، ص 21
11-همان، ص 3
12- همان، ص 2
13- حق پناه، پیشین، ص 218.
14- پناهی، پیشین، ص 3
15- علیرضا شیخ عطار، کردها و قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه ای، تهران، مرکز تحقیقات استراتژیک، 1382، ص 276.
16-پایگاه اطلاع رسانی موسسه مطالعات‌اندیشه سازان نور به آدرس:
www.asnoor.it/public/parties=102531
17- علیرضا شیخ عطار، همان
18- جعفر پناهی، پیشین، ص 5
19- حمیدرضا محمدی و حسین خالدی، ژئوپلیتیک کردستان عراق، تهران، نشر انتخاب، 1390، ص 120
20-جعفر پناهی، پیشین، ص 5
21- علیرضا شیخ عطار، همان
22-- هاوژین، عمر، پایان شب سیه (خاطرات 22 ماه زندان امیر جماعت اسلامی کردستان عراق)، ترجمه: بهزاد مولائی، تهران، موسسه مطالعات‌اندیشه سازان نور، 1389، ص 53-50.
23- حمیدرضا محمدی و حسین خالدی، همان
24- پایگاه اطلاع رسانی موسسه مطالعات‌اندیشه سازان نور به آدرس:
parties=102413
www.asnoor.ir/public/
25-عه لی باپیر، چه ند مه سه له یه کی باوی سه رده م (سه رنجیکی واقیعیانه و هه لسه نگاندینگی شه رعیانه)، هه ولیر (عراق)، نوسینگه ی ته فسیر، 2005، صص 137-133
26- همان، صص 246-241
27-پایگاه اطلاع رسانی موسسه مطالعات‌اندیشه سازان نور به آدرس:

www.asnoor.it/public/parties=102551
28-جعفر پناهی، پیشین، ص 7
29-نه بوبکر عه لی، نیسلام و ناسیونالیسم، هولیر ((عراق)، ریباز، 2008، صص 297-257
30- پایگاه اطلاع رسانی موسسه مطالعات‌اندیشه سازان نور به آدرس:
www.asnoor.it/public/parties=101405
31-علیرضا شیخ عطار، پیشین، ص 276
32- جعفر پناهی، پیشین، ص 6
33-همان، ص 8