واژه‌ی اشترا در قرآن

«اشترا» از ماده «شری» از اضداد است كه به معنای فروختن و خریدن به كار می‌رود. (1) در بیع كالا به كالا می‌توان هر یك از دو طرف را بایع و مشتری لحاظ كرد و به همین دلیل است كه لفظ «بیع» و «شراء» به جای یكدیگر به كار می‌روند. گاه لفظ «شراء» و «اشتراء» به صورت مجاز در كاری كاربرد می‌یابد كه با آن چیزی به دست آید، مثل «إِنَّ الَّذِینَ یَشْتَرُونَ بِعَهْدِ اللَّهِ ...» (2)، «... اشْتَرَوُا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا...» (3) و«... اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى ...» (4)و (5).

كاربردهای اشتراء در قرآن

1. خریدن

«اشتراء» بیشتر در معنای خریدن به كار می‌رود. خداوند متعال می‌فرماید: «وَ قَالَ الَّذِی اشْتَرَاهُ مِنْ مِصْرَ لاِمْرَأَتِهِ أَکْرِمِی مَثْوَاهُ ...» (6): [عزیز مصر] كه یوسف را خریده بود، به همسرش گفت: جایگاه او را نیكو بدار. جمله «اشتریه» بیانگر خریدن است. عزیز مصر در آن زمان به رسم برده‌داری، یوسف (علیه السلام) را خریداری كرد. تفاسیر نام عزیز مصر را كه مسئول خزانه‌داری كشور مصر را بوده است، قطفیر یا اطفیر دانسته و از پادشاه آن زمان به نام ریان بن الولید یاد كرده‌اند. (7)

2. برگزیدن و انتخاب

گاه «اشتراء» به شیوه استعاره به معنای برگزیدن و جایگزین ساختن آمده است. استعاره نوعی از مجاز است كه با تشبیه امتزاج یافته است و می‌توان در تعریف آن گفت: استعاره لفظی است كه در معنایی كه شباهت به معنای اصلی دارد به كار رفته است و حكمت آن فهماندن، مبالغه، آشكاری امر پنهان یا رؤیت‌پذیر كردن معنا و... است. (8) این اهداف موجب تمایز استعاره از تشبیه و مجاز شده است، چنان كه در آیه «أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الضَّلاَلَةَ بِالْهُدَى ...» (9). «اشترا» كه به معنای خرید و فروش است، به استعاره، به معنای تبدیل هدایت به ضلالت به كار رفته است. گویا فرد، سرمایه فطری و متاع وجودی و نورانی هدایت را پرداخت كرده و گمراهی را در عوض و بهای آن گرفته است. این آیه ضمن تشبیه معقول به محسوس، به عمل شخص گمراه جلوه‌ای حسی بخشیده است تا به صورت روشن ضرر و زیان خویش را دریابد. (10)
بر همین سیاق است آیات: «أُولئِکَ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْحَیَاةَ الدُّنْیَا بِالْآخِرَةِ ...» (11)، «... یَشْتَرُونَ الضَّلاَلَةَ...» (12)، «وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْتَرِی لَهْوَ الْحَدِیثِ لِیُضِلَّ عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ ...» (13)، «إِنَّ الَّذِینَ اشْتَرَوُا الْکُفْرَ بِالْإِیمَانِ ...» (14) و «اشْتَرَوْا بِآیَاتِ اللَّهِ ثَمَناً قَلِیلاً» (15).

3. فروختن

خداوند متعال می‌فرماید: «بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ یَکْفُرُوا بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْیاً أَنْ یُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ ...» (16): آنان در مقابل بهای بدی خود را فروختند كه به ناروا، به آیاتی كه خدا فرستاده بود، كافر شدند و از روی حسد معترض بودند كه چرا خداوند به فضل خویش، بر هر كس از بندگانش بخواهد، آیاتش را نازل می‌كند.
شیخ طوسی در التبیان می‌نویسد: «اشتروا به انفسهم» یعنی خود را به كفر فروختند. وی در ادامه آورده است: بیع و شرا نزد عرب زائل ساختن ملكیت و انتقال آن به دیگری است و سپس در هر موردی كه مقابل عمل و انجام دادن كار عوضی اعم از نیك و بد قرار بگیرد، كاربرد یافته است و چون یهود سرمایه وجودی خویش را نابود ساخت و عوض پاداش الهی به كفر روی آورد، خداوند آنان را با عرف زمان خودشان مخاطب ساخت و كلمه اشترا را به كار برد. طبرسی نیز در مجمع البیان به همین سان آورده است (17)، چنان كه زمخشری نیز در تفسیرش اشترا در این آیه را به معنای فروختن دانسته است. (18)

پی‌نوشت‌ها:

1. احمد فیومی، المصباح المنیر، ج1و2، ص312، «شری».
2. آل عمران: 77.
3. بقره: 86.
4. همان، 16.
5. حسین راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص453، «شری».
6. یوسف: 21.
7. محمود زمخشری، الكشاف، ج2، ص 453.
8. جلال الدین سیوطی، الاتقان، ج2، ص94. همو، معترك الاقران، ج1،‌ص208-209.
9. بقره: 16.
10. رك: محمود زمخشری، الكشاف، ج1، ص 69.
11. بقره: 86.
12. نساء: 44.
13. لقمان: 6.
14. آل عمران: 177.
15. توبه: 9.
16. بقره: 90.
17. فضل بن حسن طبرسی؛ مجمع البیان، ج1و2، ص314.
18. محمود زمخشری، الكشاف، ج1، ص165.

منبع مقاله :
كوثری، عباس، (1394)، فرهنگنامه تحلیلی وجوه و نظائر در قرآن (جلد اول)، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ اول