درون مایه‌ی علم اخلاق

پژوهشگران علوم دینی در مطالعه‌ی آثاری در باب ارزش‌های الهی و کمالات انسانی که در تمدن اسلامی نوشته شده است، به دو گونه آثار نظام‌مند و سازوار برخوردند: آثار عرفانی به مثابه‌ی آیینه‌ی علم سلوک و دیگری، آثار اخلاقی که نماینده‌ی علم اخلاق هستند.
علم اخلاق به عنوان نظام سازمند اخلاقی - علمی است که پس از بازشناسی صفات پسندیده و ناپسند انسان، به گونه‌ای روشمند «به چه باید کردها و چه نباید کردها» می‌پردازد. این علم در تمدن اسلامی به طور کلی در دو جریان و گرایش مطرح است:
یکی گرایش اخلاق فلسفی که در آن علم اخلاق بر بنیان‌های انسان‌شناسی فلسفی و روش عقلی و استدلالی تکیه شده است و در آن عقل عملی سعی می‌کند صفات خوب و بد را به عنوان فضایل و رذایل بشناسد. شایان ذکر است گرایش یاد شده بر اساس نظریه‌ی اعتدال اخلاقی تنظیم شده است. در این گرایش که با تفکر اخلاقی ارسطو گره می‌خورد، نفس آدمی دارای قوای متباینی مانند قوه‌ی شهوت، قوه‌ی غضب و قوه‌ی عقل است که هر یک دارای شأن خاص و کارکردی ویژه هستند و همه‌ی فضایل و رذایل با گرای میل و جهت حرکت آنان و از نوع کردار و رفتار آنان به وجود می‌آیند. اگر قوای نفس به قرامین عقل - بایدها و نبایدها - جامه عمل بپوشانند و سرکشی نکنند و معتدلانه حرکت کنند،اعمال برآمده از آن قوا فضیلت نام می‌گیرد و گرنه با آلودگی به افراط و تفریط موجب خیزش رذیلت می‌شوند؛ لذا کمال غایی اخلاق فلسفی اعتدال اخلاقی است. (1) به اخلاق فلسفی که قسمی از حکمت عملی است، حکمت خُلقی نیز گویند. (2) تهذی الاخلاق و تطهیر الاعراق ابن مسکویه، اخلاق ناصری خواجه نصیر طوسی و جامع السعادات محمد مهدی نراقی از آثار اخلاق فلسفی به شمار می‌آیند.
گرایش دیگر گرایش اخلاق عرفانی است که در آن علم اخلاق با دغدغه‌ی وصول به خدای سبحان و با توجه به تجربه‌های عرفانی استوار و صفات خوب و بد به عنوان اعمالی قلبی و از حیث موانع و عوامل رشد سلوکی لحاظ شده است. گرایش مذکور را می‌توان در آثاری چون احیاء علوم‌الدین غزالی و محجه البیضاء فی احیاء الاحیاء و الحقائق فی محاسن الاخلاق فیض کاشانی مشاهده کرد. گفتنی است این گرایش به دلیل تشابه نگرشی و روشی با علم سلوک در زمره‌ی عرفان عملی می‌گنجد.
علم سلوک و به تعبیر مشهور، عرفان عملی، علمی است باطنی که در ساحت طریقت جای دارد و با پشتوانه‌ی آموزه‌های دینی ساحت اعمال و احوال قلبی را می‌شناسد و بر پایه‌ی قوانین عرفانی و تجربه‌های سلوکی به گونه‌ای روشمند به چگونگی معامله‌ی قلبی می‌پردازد. همچنین علم سلوک راه پیراستگی از مهلکات و آراستگی به منجیات را تبیین و به گونه‌ی ترتیبی وتدریجی آن اعمال و آن منجیات را در نظامی منسجم ترسیم می‌کند تا از این رهگذر صراط ترقی به مقام عندیت - تقرب تام به خدای سبحان - به مثابه کمال و غایت سیر و سلوک، روشن شود. (3) بنابراین علم سلوک علمی سازوار است که متعهد تفسیر چگونگی سلوک به غایت کمال قصو است؛ (4) متکفل تشریح تحولات قلب در طول سیر الهی است (5) و به هدف مجموعه دستورها و قاعده‌های معطوف به اعمال و احوال قلبی در قالب منازل و مقامات است. (6)
با توجه به این تعریف، موضوع علم سلوک روشن شد و آن اعمال قلبی از حیث ایصال به کمال حقیقی یعنی قرب تام به خدای سبحان است. (7) مقصود از اعمال قلبی صفات دل هستند که از فعل و انفعالات قلب در صراط سلوک و هنگام معامله با خدای سبحان برمی‌آیند؛ از این رو به علم سلوک علم قلوب نیز گویند. (8) راز قید حیث اتصال به کمال حقیقی اشاره به جنبه‌ی صعودی و تدریجی اعمال قلبی است؛ زیرا سلوک یعنی حرکت از نقص به کمال در صراط مستقیم. چون کمال سالک قرب الهی است، از این رو حرکت سالک به سوی قرب الهی است و وصول به قرب الهی با پیمودن صراط مستقیم ممکن می‌شود. چون مبدأ و منتهای صراط مستقیم یعنی دنیای مادی و عرش الهی در یک رتبه‌ی وجودی و در عرض هم نیستند، لذا صراط مستقیم قوسی صعودی و عروجی است؛ از این رو سیر در صراط سیری طولی است و سیر طولی آن هنگامی میسور است که سالک اعمال قلبی را در سلسله‌ای پویا و تصاعدی ترتیب دهد و به گونه‌ی متوالی آن اعمال را به انجام برساند. به این علت به اعمال قلبی «مقامات» گویند.
بیشترین مسائل علم سلوک نیز مقامات سلوکی هستند که چینش سازوار این مقامات در آثار عرفانی بر یک وتیره نیست. (9) در این میان سه دستگاه از اهمیت بیشتری برخوردارند: یکی دستگاه ابونصر سراج در اللمع؛ دیگری دستگاه خواجه عبدالله انصاری در منازل‌السائرین و سومی روزبهان بقلی شیرازی در مشرب الارواح که می‌توان هر یک از سه دستگاه را به صورت طرح‌واره ترسیم کرد.
ابونصر سراج در اللمع برای ترسیم، نخست منازل را به طور کلی به دو قسم احوال به معنای مواهب و مقامات به معنای مکاسب تقسیم کرده است؛ آنگاه مقامات را به هفت مقام و احوال را به ده حال ترتیب داده است. وی در پرداختن به هر یک از مقامات و احوال نخست تعریف یا تعاریف دقیقی از زبان عرفای بزرگ همراه با شواهد قرآنی ارائه داده است؛ آن‌گاه هر منزل را به سه درجه‌ی عموم، خصوص و خصوص الخصوص تقسیم کرده است.
خواجه عبدالله انصاری در منازل السائرین صراط سلوک را به ترتیب به سه مقام اسلام، ایمان و احسان تقسیم کرده است که مقام اسلام به عنوان مرتبه‌ی سلوک و مقام ایمان به عنوان مرتبه‌ی وصول و مقام احسان به عنوان مرتبه‌ی کمال است؛ سپس صراط سلوک را در ده وادی بدایات، ابواب کمال، معاملات، اخلاق، اصول، ادویه، احوال، ولایات، حقایق و نهایات مرزبندی کرد و در هر وادی ده منزل جای داد و هر منزل را به سه درجه تقسیم کرد.
روزبهان بقلی در مشرب‌الارواح نیز نخست ارباب سلوک را به بیست صنف تقسیم کرده و بر اساس غلبه‌ی مقامی هر صنف نام خاصی برای آنها برگزیده است، که آن اصناف عبارت‌اند از: «مقامات مجذوبین، سالکین، سابقین، صدیقین، محبین، مشتاقین، عاشقین، عارفین، شاهدین، مقربین، موحدین، واصلین، نقبا، اصفیا، اولیا، نجبا، مصطفین، خلفا، بدلا و اقطاب». پس از این تبارشناسی ذیل هر صنف پنجاه مقام مترتب را گنجانده و روان‌شناسانه و با تکیه بر تجربیات سالکانه هر یک از آن مقامات را تعریف و توصیف کرده است. البته وی میان این پنجاه مقام چند مقام را اصلی و محوری و بقیه را به نوعی از شرایط، لوازم و احوال پیشین و پسین آن مقامات اصلی در نظر می‌گیرد.

پی‌نوشت‌ها:

1. ر.ک به: خواجه نصیر طوسی؛ تهذیب‌الاخلاق؛ ص 38-45.
2. ر. ک به: همو، اخلاق ناصری؛ ص 36.
3. ر. ک به: علی فضلی؛ علم سلوک؛ ص 57- 69.
4. ر. ک به: علی عابدی شاهرودی؛ مقدمه مفاتیح‌الغیب (ملا صدرا)؛ ج1، ص 27.
5. ر. ک به: ویلیام چیتیک؛ تعالیم معنوی مولوی؛ ص 13.
6. ر. ک به: سید یدالله یزدان‌پناه؛ مبانی و اصول عرفان نظری؛ ص 72.
7. ر. ک به: ابوحامد غزالی؛ احیاء علوم الدین؛ ج1، صص 5، 29 و 36.
8. ر. ک به: ابوطالب مکی؛ قوت القلوب؛ ج1، صص 243 و 250 و 261.
9. در فصل سوم از بخش اول کتاب علم سلوک به توصیف دستگاه‌های عرفان عملی پرداخته شد.

منبع مقاله :
فضلی، علی، (1394)، فلسفه عرفان (ماهیت و مؤلفه‌ها)، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ اول.