همراه با کنگره‌ی بین المللی بزرگداشت ثقة الاسلام کلینی

کتاب شریف الکافی، تألیف ثقة الاسلام محمّد بن یعقوب کلینی (رحمه الله)، مهم‌ترین و برترین اثر مکتوب شیعه به شمار می‌رود. این کتاب - که حاوی احادیث پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم‌السلام) در عرصه‌های مختلف دینی است -، به جهت ویژگی‌های منحصر به فرد، محور شکل گیری و تولید بخش وسیعی از ادبیات مکتوب شیعه بوده و در طول تاریخ، مورد اهتمام عالمان شیعه قرار گرفته و شرح‌ها و تعلیقه‌ها و ترجمه‌های فراوان برای آن و درباره‌ی آن، عرضه شده است. مروری بر فعّالیت‌های علمی و مکتوب شیعه، اعم از مطبوع و مخطوط، این ادّعا را ثابت می‌کند. (1)

الف. فعالیت‌های انجام شده بر «الکافی»

بر پایه‌ی اطلاعات به دست آمده، با این حجم از فعّالیت‌ها درباره‌ی کتاب الکافی رو به رو هستیم:
1. نخسه‌های خطی الکافی در ایران: 1500 نسخه (2)
2. آثار چاپ شده:
- شروح و حواشی، 112 عنوان؛
- شرح تک حدیث، 74 عنوان؛
- ترجمه‌ها، 16 عنوان؛
- گزیده و تلخیص، 31 عنوان؛
- فهرس و معجم، 21 عنوان؛
- چاپ‌ها، 36 عنوان؛
- کتاب‌های مستقل درباره‌ی الکافی، 32 عنوان؛
- کتاب‌های مشتمل درباره‌ی الکافی، 74 عنوان؛
- پایان نامه‌ها، 18 عنوان؛
- مقالات، 55 عنوان؛
این مجموعه، دربردارنده‌ی 450 عنوان اثر چاپ شده است. (3)
با این همه، نمی‌توان مدّعی شد که کارهای بر زمین مانده درباره‌ی کلینی و الکافی، به چشم نمی‌خورد و پرونده‌ی پژوهش در این زمینه، مختومه است. از این رو، آستان حضرت عبدالعظیم حسنی (علیه‌السلام) و مؤسّسه علمی - فرهنگی دار الحدیث، سومین همایش از طرح «گرامی داشت بزرگان و عالمان ری» را به بزرگداشت ثقة الاسلام کلینی اختصاص داد.

ب. اهداف برگزاری کنگره‌ی ثقة الاسلام کلینی

اهداف مورد نظر در این بزرگداشت، عبارت بود از:
1. معرّفی شخصیت علمی و معنوی ثقة الاسلام کلینی؛
2. ترویج معارف حدیثی اهل بیت (علیهم‌السلام)؛
3. تحقیق و پژوهش در میراث ثقة الاسلام کلینی؛
4. شناخت جایگاه و تأثیرگذاری کتاب الکافی.

ج. برنامه ریزی علمی کنگره

کمیته‌ی علمی کنگره، پس از برگزاری کنگره‌ی بزرگداشت ابوالفتوح رازی در پاییز 1384، کار برنامه ریزی علمی این کنگره را آغاز کرد و این برنامه‌ها را در دستور کار قرار داد:
1. به دست دادن نسخه‌ای تحقیق شده از کتاب الکافی؛
2. تصحیح و تحقیق آثار مخطوط مربوط به الکافی (اعم از: ترجمه، شرح، تعلیقه و ...)؛
3. گشودن افق‌های تازه‌ی پژوهشی در زمینه‌ی الکافی؛
4. تجزیه و تحلیل نقدها و پرسش‌های مربوط به الکافی؛
5. ساماندهی اطلاعات و آثار مکتوب مرتبط با کلینی و الکافی و ارائه‌ی آنها در قالب DVD (لوح چند منظوره‌ی دیجیتال).

د. آثار کنگره

آنچه کمیته‌ی علمی در مدت سه سال و اندی تلاش بِدان دست یافت (4) و هم زمان با برگزار کنگره ارائه می‌گردد، از این قرار است:

یک. «الکافی»: 15 جلد

کتاب الکافی، پس از مقابله با نسخه‌های کهن و مورد وثوق و نیز اعراب گذاری، به همراه تعلیقه‌هایی در رفع مشکلات برخی از اسناد و برخی توضیحات فقه الحدیثی، در قالب نوینی به زیور طبع، آراسته گردید.

دو. شروح و تعلیقه‌های الکافی: 28 جلد

بر کتاب الکافی، شروح و تعلیقه‌های بسیاری نوشته شده که تاکنون اندکی از آنها به چاپ رسیده‌اند. کمیته‌ی علمی، با تلاش فراوان، این شروح و تعلیقه‌ها را شناسایی کرد و تصحیح و عرضه‌ی آنها را در دستور کار خود قرار داد و توانست برای برپایی کنگره، این موارد را به چاپ برسانَد:
1. الشافی فی شرح الکافی، ملّا خلیل بن غازی قزوینی (م 1089 ق)، 2 جلد؛
2. صافی [در شرح کافی]، ملّا خلیل بن غازی قزوینی (م 1089ق)، 2 جلد؛
3. الحاشیة علی اُصول الکافی، ملّا محمّد امین استرآبادی (م 1036ق)، 1 جلد؛
4. الحاشیة علی اُصول الکافی، سیّد احمد علوی عاملی (زنده در 1050ق)، 1 جلد؛
5. الحاشیة علی اُصول الکافی، سیّد بدرالدین حسینی عاملی (زنده در 1060 ق)، 1 جلد؛
6. الکشف الوافی فی شرح اُصول الکافی، محمّد هادی بن محمّد معین الدین آصف شیرازی (م 1081ق)، 1 جلد؛
7. الحاشیة علی اُصول الکافی، میرزا رفیعا (م 1082ق)، 1 جلد؛
8. الهدایا لشیعة أئمّة الهدی (شرح اُصول الکافی)، شرف الدین محمّد بن محمّد رضا مجذوب تبریزی (قرن 11 ق)، 2 جلد؛
9. الذریعة إلی حافظ الشریعة (شرح اُصول الکافی)، رفیع الدین محمّد بن محمّد مؤمن گیلانی (قرن 11ق)، 2 جلد؛
10. و 11. الدرّ المنظوم، شیخ علی کبیر (م 1104ق) و الحاشیة علی اُصول الکافی، شیخ علی صغیر (قرن 12)، 1 جلد؛
12. تحفة الأولیاء (ترجمه اُصول الکافی)، محمّد علی بن محمّد حسن فاضل نحوی اردکانی (زنده در 1237 ق)، 4 جلد؛
13. شرح فروع الکافی، محمّد هادی بن محمّد صالح مازندرانی (م 1120ق)، 5 جلد؛
14. البضاعة المزجاة (شرح روضة الکافی)، محمّد حسین بن قاریاغدی (م 1089ق)، 2 جلد؛
15. منهج الیقین (شرح وصیت امام صادق (علیه‌السلام) به شیعیان)، سیّد علاء الدین محمّد گلستانه (م 1110 ق)، 1 جلد؛
16. مجموعه رسائل در شرح احادیثی از الکافی، 2 جلد؛

سه. مجموعه آثار تولیدی کنگره: 19 جلد

منظور از این عنوان، آثار تولیدی کمیته‌ی علمی است. در این حوزه، این آثار، عرضه گردید:
1. حیاة الشیخ الکلینی، سیّد ثامر العمیدی، 1 جلد؛
2. توضیح الأسناد، سیّد محمّد جواد شبیری، 2 جلد؛
3. العنعنة من صیغ الأداء للحدیث الشریف فی الکافی، سیّد محمّد رضا حسینی جلالی، 1 جلد؛
4. نسخه شناسی الکافی، علی صدرایی خویی با همکاری سیّد صادق اشکوری، 1 جلد؛
5. کتاب شناسی کلینی و کتاب الکافی، محمّد قنبری، 1 جلد؛
6. شناخت نامه کلینی و الکافی، محمّد قنبری، 4 جلد؛
7. کافی پژوهی (گزارش پایان نامه‌های مرتبط با کلینی و الکافی)، سیّد محمّد علی ایازی، 1 جلد؛
8. مجموعه مقالاتب همایش، گروهی از پژوهشگران: 7 جلد، شامل:
- مجموعه مقالات فارسی، 67 مقاله در 5 جلد،
- مجموعه مقالات عربی، 22 مقاله در 2 جلد؛
9. گفتگوها و گفتارها درباره‌ی کلینی و «الکافی»، 1 جلد؛

چهار. ویژه نامه‌های مجلّات

فصل نامه‌های سفینه و علوم حدیث، هم زمان با برپایی کنگره، ویژه نامه‌هایی منتشر کردند.

پنج. خبرنامه

خبرنامه‌ی کنگره که به اطلاع رسانی پیش از برپایی کنگره، تا زمان برگزاری آن پرداخت و چهار شماره از آن، منتشر شد.

شش. DVD

نرم افزار «ثقة الإسلام کلینی» که در قالب یک DVD با همکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) منتشر شد و مجموعه آثار کنگره، برخی نسخه‌های خطّی الکافی، و نیز دیگر شروح، تعلیقه‌ها و ترجمه‌های چاپ شده‌ی الکافی را در خود دارد.

هـ . پژوهش‌های برجای مانده

با این همه، هنوز هم عرصه‌های پژوهش درباره‌ی کتاب الکافی و زندگی و شخصیت کلینی، فراوان است که به برخی از آنها اشاره می‌گردد:
1. پژوهش درباره‌ی مصادر الکافی؛
2. بازسازی تألیفات کلینی؛
3. تحلیل نسخه ها، شروح و ترجمه‌های الکافی؛
4. الکافی در آثار و نوشته‌های مخالفان و مستشرقان؛
5. پژوهش‌هایی درباره‌ی کلینی، از قبیل:
- رابطه‌ی کلینی با مکتب حدیثی قم،
- رابطه‌ی کلینی با مکتب حدیثی بغداد،
- رابطه کلینی با مکتب حدیثی کوفه،
- جایگاه کلینی در فهرست‌ها و مشیخه‌ها،
- رابطه‌ی کلینی با دولت آل بویه،
- مراکز حضور کلینی (قم، ری، بغداد، نیشابور، کوفه و ...)،
- کلینی و اندیشه‌ی غلو.
***
در پایان، اعلام می‌دارد همایش‌های علمی آینده‌ی آستانه حضرت عبدالعظیم (علیه‌السلام) و مؤسّسه‌ی علمی - فرهنگی دارالحدیث، از این قرارند:
1. بزرگداشت شیخ صدوق: 1432ق، برابر با 1390ش؛
2. بزرگداشت عبدالجلیل رازی قزوینی؛ 1434 ق، برابر با 1392 ش؛
3. بزرگداشت هزاره‌ی سیّد مرتضی: 1436ق، برابر با 1394 ش.

پی‌نوشت‌ها:

1. این مقاله، پیش از این، در فصل نامه‌ی علوم حدیث (ش 51) منتشر شده است.
2. ر.ک: کافی پژوهی در عرصه‌ی نسخه‌های خطی، از مجموعه آثار کنگره، ج 33.
3. ر.ک: کتاب شناسی کلینی و الکافی، از مجموعه آثار کنگره، ج 34.
4. یادآوری می‌شود که کار تصحیح الکافی، از سال 1381 آغاز شد و تا سال 1387، به مدّت هفت سال، ادامه یافت و کتاب، در بهار 1388 منتشر گردید و البته کار تدوین فهرست‌ها و نمایه‌ی آن نیز همچنان ادامه دارد.

منبع مقاله:
مهریزی، مهدی؛ (1389)، حدیث پژوهی، قم: دارالحدیث، چاپ اول.