واژه‌ی صاحب در قرآن

نويسنده: عباس کوثري

«صاحب» جمع آن «صَحب» و جمع الجمع آن «اصحاب» (1) است، به معناي ملازم و همراه فرد است، چه انسان يا حيوان يا مکان يا زمان باشد. به مالک شيء صاحب آن گفته مي‌شود و همين‌گونه بر فردي که در تصرف اختياردار باشد، صاحب اطلاق مي‌شود. گفتني است در ملازمت فرق نمي‌کند که با جسم و بدن باشد يا به قصد و قلب، همانند آنچه در شعر آمده است: «لَئن غِبتَ عن عيني لما غبت عن قلبي»: اگر از چشم من پنهاني، از قلب من نرفته‌اي.
زماني به فرد «صاحب» گفته مي‌شود که ملازمت و همراهي‌اش بسيار باشد و گاه به افراد تحت مديريت و مرئوسان نسبت داده مي‌شود و گفته مي‌شود «صاحب الجيش» و گاه به رئيس و فرمانده، مثل «صاحب امير»: ملازم و همراه سلطان.
اين کلمه در مقايسه با کلمه «اجتماع» از مبالغه بيشتري برخوردار است؛ زيرا مصاحبت ملازم با کثرت در همراهي است؛ برخلاف اجتماع که ممکن است به صورت اتفاق باشد. اِصحاب - به کسر اول - به معناي انقياد و فرمانبري است؛ به گونه‌اي که شخص ملازم و همراه گردد و اگر به فردي که پسرش بزرگ و بالغ شده، گفته مي‌شود «اصحب فلانٌ» بر اين اساس است که بعد از بزرگ شدن يار و همراه پدر مي‌شود. (2) بر همين اساس ابن فارس معتقد است معناي اصلي «صَحب» ملازمت و قرين شدن است و بازگشت ديگر معاني ديگر به اين معناست. (3)

کاربردهاي صاحب در قرآن

1. همراه

قرآن کريم مي‌فرمايد: «وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَاناً وَبِذِي الْقُرْبَى‏ وَالْيَتَامَى‏ وَالْمَسَاكِينِ وَالْجَارِ ذِي الْقُرْبَى‏ وَالْجَارِ الْجُنُبِ وَالصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِيلِ وَمَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ». (4) «الصَّاحِبِ بِالْجَنْبِ» ملازم و همراهي است که در کنار انسان قرار مي‌گيرد و شامل همسفر، رفيق، خادم، زوجه و غير آن مي‌شود. (5) بنابراين اينکه برخي آن را ناظر به مصداق خاصي همانند همسفر يا زوجه دانسته‌اند، صحيح نيست؛ زيرا معناي صاحب تمامي مصاديق را دربر مي‌گيرد.
در يکي ديگر از آيات قرآن، صاحب به معناي همراه آمده است: «إِلَّا تَنصُرُوهُ فَقَدْ نَصَرَهُ اللّهُ إِذْ أَخْرَجَهُ الَّذِينَ كَفَرُوا ثَانِيَ اثْنَيْنِ إِذْ هُمَا فِي الْغَارِ إِذْ يَقُولُ لِصَاحِبِهِ لاَتَحْزَنْ إِنَّ اللّهَ مَعَنَا». (6) مقصود از صاحب، ابوبکر همسفر پيامبر به هنگام هجرت از مکه به مدينه است و معناي آيه چنين است: اگر او را ياري نمي‌کنيد، خداوند او را ياري کرده است، آن هنگام که کافران او را بيرون کردند، درحالي‌که يکي از دو نفر بود، در آن هنگام که آن دو در غار بودند و او به همراه خود مي‌گفت: غم مخور خدا با ماست.
صاحب در هيئت فعل مضارع نيز به همين معنا آمده است؛ قرآن در داستان خضر و موسي (عليهم‌السلام) مي‌فرمايد: «قَالَ إِن سَأَلْتُكَ عَن شَيْ‏ءٍ بَعْدَهَا فَلاَ تُصَاحِبْنِي قَدْ بَلَغْتَ مِن لَدُنِّي عُذْراً»: (7) [موسي گفت] اگر بعد از اين درباره چيزي از تو سؤال کردم، ديگر با من همراه نشو [و] از جانب من قطعاً معذور خواهي بود.

2. زوجه

قرآن کريم در پاسخ به کساني که به دروغ و از روي جهل، براي خداوند پسران و دختراني قرار داده‌اند، مي‌فرمايد: «بَدِيعُ السَّماوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى‏ يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُن لَهُ صَاحِبَةٌ»: (8) او پديد آورنده آسمان‌ها و زمين است. چگونه ممکن است فرزندي داشته باشد و حال آنکه همسري نداشته است.
به قرينه «أَنَّى‏ يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ» که درصدد نفي فرزند براي خداست، مقصود از «صَاحِبَةٌ» همسر است، چنان‌که در آيه «مَا اتَّخَذَ صَاحِبَةً وَلاَ وَلَداً» (9) مي‌توان کلمه «صَاحِبَةً» را به قرينه «وَلَداً» به معناي همسر دانست. به همين معناست کلام الهي که مي‌فرمايد: «فَإِذَا جَاءَتِ الصَّاخَّةُ * يَوْمَ يَفِرُّ الْمَرْءُ مِنْ أَخِيهِ * وَأُمِّهِ وَأَبِيهِ * وَصَاحِبَتِهِ وَبَنِيهِ». (10) کلمه «صاحبة» به صورت مؤنث در کنار برادر، مادر، پدر و پسر آمده است که قرينه است بر اينکه مقصود از آن همسر است و معناي آيه چنين است: هنگامي که آن صداي مُهيب (صيحه رستاخيز) بيايد، در آن روز انسان از برادر خود و از مادر و پدرش و زن و فرزندانش مي‌گريزد.

3. پيامبر (صلي الله عليه و آله و سلم)

در دو آيه از قرآن کريم از رسول گرامي اسلامي تعبير به صاحب شده است. خداوند متعال در سوره تکوير مي‌فرمايد: «وَمَا صَاحِبُكُم بِمَجْنُونٍ». (11) شايد علت تعبير به صاحب اين است که به کافران اعلام کند پيامبر مدت زيادي بين شما زندگي کرده و با شما ملازم و همراه بوده است. شما کمال عقل و استحکام رأي و راستگويي او را پيش از اين ديده‌ايد. فردي را که داراي اين صفات است، چگونه مي‌توان مجنون خواند. نظير همين تعبير در دو آيه ديگر قرآن آمده است: «ثُمَّ تَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِكُم مِن جِنَّةٍ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِيرٌ لَّكُم» (12) و «أَوَلَمْ يَتَفَكَّرُوا مَا بِصَاحِبِهِم مِن جِنَّةٍ». (13) همچنين خداوند متعال در سوره نجم مي‌فرمايد: «مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى‏»: (14) پيامبر شما منحرف نشده و مقصد را گم نکرده است.

4. پي‌کننده ناقه صالح

قرآن کريم در داستان قوم ثمود از پي‌کننده ناقه صالح تعبير به کلمه صاحب کرده، مي‌فرمايد: «فَنَادَوْا صَاحِبَهُمْ فَتَعَاطَى‏ فَعَقَرَ». (15) مقصود از «صَاحِبَهُمْ» پي‌کننده ناقه (16) به نام قِدار بن سالف معروف به احمر است که از ثموديان و در شمار کافران به حضرت صالح (عليه‌السلام) بوده است. تعبير «صَاحِبَهُمْ» بدين جهت است که قوم ثمود به کار او راضي و در اين راه يار و همراه او بودند. (17)
«اصحاب» جمع صاحب در قرآن کريم در معاني و مصاديق ذيل به کار رفته است: