نقش وقف در ترویج فرهنگ مطالعه

در طول تاریخ این سرزمین آثار عملی وقف مترتب بر نظام آموزشی بوده است. لذا ابتدا به اختصار به وضعیت آموزش در ایران قبل از پیروزی اسلام و تأکید اسلام بر فراگیری علم و دانش اشاره نموده و سپس به ارتباط پدیده وقف با مواردی همچون اساتید ـ شاگردان و مدارس و... می پردازیم:

وضعیت آموزشی در ایران قبل از اسلام و تأکید دین جدید به فراگیری علم
هنگامیکه به کتب و منابع تاریخ آموزش و پرورش در ایران رجوع می کنیم در می یابیم که قبل از پیروزی اعراب مسلمان در جنگ با سرداران ایرانی و تسلط ایدئولوژی اسلامی بعنوان دین حاکم کشور، مراکز متعدد جهت نشر و گسترش علم و دانش وجود داشته که بارزترین نمونه آن را «دانشگاه جندی شاپور» می دانند.

ولی در خصوص علل شکست ارتش قدرتمند ایران و سقوط حکومت ساسانیان موارد بسیاری ذکر گردیده که به نظر اندیشمندان و محققان تاریخ ایران قبل از اسلام، یکی از مهمترین آنها وجود نظام طبقاتی در همه ابعاد زندگی ایرانیان است.


و این نظام طبقاتی به عینی ترین شکلش در مورد آموزش و پرورش اجرا گردید چرا که نه تنها دبیران و کاتبان طبقه خاصی بودند بلکه کتابت و قرائت از امتیازات طبقه معینی بود.
 

 قبل از پیروزی اعراب و تسلط ایدئولوژی اسلامی در ایران، مراکز مختلفی برای نشر و گسترش علم و دانش وجود داشت. یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های آن دانشگاه جندی شاپور بود که در دوران ساسانیان تأسیس شد و به عنوان یکی از مراکز آموزش عالی و تحقیقاتی بسیار مهم در آن زمان شناخته می‌شود.

اما درباره علل شکست ارتش قدرتمند ایران و سقوط حکومت ساسانیان، در تحقیقات تاریخی بسیاری موارد مطرح شده است. یکی از این عوامل وجود نظام طبقاتی در جوامع قبل از اسلام است که در همه ابعاد زندگی ایرانیان تأثیرگذار بوده است.

این نظام طبقاتی بر اساس تقسیمات اجتماعی و اقتصادی بوده و می‌تواند به عنوان یکی از علل شکست و سقوط حکومت ساسانیان در نظام آموزش و پرورش نقش داشته باشد.

نظام طبقاتی می‌تواند تأثیر منفی بر توسعه و پیشرفت علم و دانش داشته باشد. با وجود توجه به تحصیل و یادگیری در برخی از طبقات برتر، طبقات پایین‌تر ممکن است در دسترسی به آموزش و تحصیلات عالی محدودیت داشته باشند. این می‌تواند منجر به کاهش قدرت و توانمندی کل جامعه شود و در نهایت تأثیری بر استحکام ساختارهای اجتماعی و سیاسی داشته باشد.


از طرفی، عوامل دیگری نیز در شکست ارتش قدرتمند ایران و سقوط حکومت ساسانیان نقش داشته‌اند، مانند تهاجمات اعراب و تغییرات سیاسی و اقتصادی در منطقه. بنابراین، شکست ارتش و سقوط حکومت ساسانیان یک مسئله پیچیده است و تنها به نظام طبقاتی در آموزش و پرورش برنگردانده می‌شود.

فردوسی گوید:
بدو گفت شاه: ای خردمند مرد
برو همچنان بازگردان شتر
چو بازارگان بچه گردد دبیر
چو فرزند ما بر نشیند به تخت
هنر باید از مرد موزه فروش
به دست خردمند مرد نژاد
به ما بر پس مرگ نفرین بود
چرا دیو چشمم ترا خیره کرد
مبادا کزو سیم خواهیم و دُر
هنرمند و با دانش و یادگیر
دبیری ببایدش پیروز سخت
سپارد بر او چشم بینا و گوش
نماند بجز حسرت و سرد باد
چو آئین این روزگار این بود

انوشیروان حاضر نمی گردد در قبال دریافت سیصدهزار دینار از مرد کفاش اجازه دهد که کودک وی از حق تعلیم و تربیت برخودار گردد. اسلام با طرد نظام طبقاتی بطور اساسی با تبعیض در آموزش و پرورش مبارزه نمود.

آموزش و پرورش را بدون توجه به هیچ مانعی وظیفه و تکلیف اجتماع قرار داد و آنرا از واجبات اجتماعی شمارد و لذا آموزش و پرورش بعد از حمله اعراب به ایران از دو نظر آموزشی است اسلامی:
1ـ آموزش و پرورش متعلق به اجتماع است.نه به طبقات مشخص
2ـ آموزش و پرورش جامعه وظیفه و تکلیف اجتماعی است حتی اهمیت علم و دانش در دین اسلام به حدی است که اولین آیات وحی در این خصوص نازل شده: «اقراء باسم ربک الذی خلق، خلق الانسان من علق، اقراء و ربک الاکرم، الذی علم بالقلم، علما الانسان ما لم یعلم».

و در تجلیل های شگفت از علم و تعلیم می خوانیم (العلماء ورثه الانبیا). به هر حال تعلیم الهی ـ انسانی دین مبین اسلام باعث گردید که مردم ایران بنحو بی سابقه ای پذیرای دین جدید گردند.

هنگامی که ما به بررسی تاریخ علم و آموزش در اسلام می پردازیم در می یابیم که از ابتدای دعوت پیامبر گرامی اسلام(ص) علم طلبی و کسب دانش از وظایف هر مسلمان ذکر شده است .

تا جایی که در جنگ بدر پیامبر برای نخستین بار در تاریخ انسان (اسیرانی را که در اولین پیروزی جنگی اش از دشمن گرفته بود).
اعلام کرد همه اسیران جنگی را که باسواد هستند رایگان آزاد می کنم مشروط بر اینکه هر اسیری ده تن از اطفال مسلمین را خواندن و نوشتن بیاموزد در حالیکه اینان خطرناکترین دشمنان وی بودند.

و مسلمانان در فقری وحشتناک بسر می بردند. نکته دیگر این که پیامبر اسلام اولین کسی بود که اسیران را «وقف موقت» در راه آموزش اطفال نمود، به بیان بهتر پیامبر گرامی اسلام اولاً اهمیت علم و دانش را عملاً به مسلمانان یادآوری نمود

. ثانیاً با این عمل خود جواز وقف نمودن افراد در راه علم و دانش را صادر فرمود. این منزلت و ارزش علم و دانش باعث گردید که فرهنگ و تمدن و علوم در سرتاسر جهان اسلام گسترش یابد.

آزادی قابل ملاحظه‌ای که اسلام به علمای مختلف ارزانی داشت باعث گردید که آحاد اجتماع به طرق مختلف درصدد گسترش علم و ترویج آن برآیند که یکی از ابزارهای اساسی در جهت بسط و نشر علم و دانش در دنیای اسلام عمل به «وقف» بود.

بسیاری از پادشاهان ـ امراء ـ علمای دینی ـ اندیشمندان و بزرگان قوم و حتی مردم کوچه بازارـ اموال و دارائیهای خود را جهت گسترش دانش وقف نمودند.

پیدایش سواد خواندن و نوشتن در اسلام
پیدایش فرهنگ تمدن و معارف اصیل و عمیق اسلام از یک طرف و ریشه و تطور فرهنگ و تمدنهای بیگانه و علوم در آغوش جامعه اسلامی از سوی دیگر نمی توانست و نمی تواند بدون وسیله ای مناسب و راه و روش مخصوص و آموزش و پرورش اصولی که این کار را تسهیل نماید صورت گیرد .

و لذا اولین و مهمترین وسیله ای که در آموزش و پرورش اسلامی مورد استفاده قرار گرفت سواد خواندن و نوشتن بود. بدون شک سواد خواندن و نوشتن در اسلام با سرعتی فوق العاده صورت پذیرفت .

اولین مکاتبی که در خصوص آموزش سواد خواندن و نوشتن در اسلام دایر گردید مکاتبی بودند که اسیران باسواد جنگ بدر جهت آزادی خود در مسجد مدینه تشکیل دادند و شگفتا که این عمل پیامبر اولاً ارزش و اهمیت علم و دانش در دین اسلام را ثابت نمود. ثانیاً اولین معلمان در نظام تربیت اسلام کسانی بودند

که بطور موقت وقف آموزش علم شده بودند. ثالثاً اولین مکاتب در اسلام متأثر از پدیده وقف است این نکته اخیر از جالب ترین مواردی است که کمتر به ذهن اندیشمندان و صاحبنظران تاریخ آموزش و پرورش اسلامی خطور کرده است .

به بیان دیگر یا بهتر پیامبر گرامی اسلام حتی قبل از گسترش اسلام در شبه جزیره عربستان جواز «وقف» را صادر فرمودند و این عمل پیامبر گرامی هنگامی اهمیت و ارزش آن آشکار می شود که دریابیم در سرتاسر عربستان تنها ده نفر و اندی خواندن و نوشتن می دانستند به عبارت دیگر عربستان قبل از اسلام تقریباً در بیسوادی کامل بود و حتی زبان کتبی و خط نداشتند.

جالب اینکه در این مکاتب که معلمان اسیر آن را اداره می کردند قرآن را به اطفال آموزش می دادند و اولین کتاب درسی در اسلام قرآن بود. و بدین نحو پیامبر گرامی اسلام(ص) هم کودکان مسلمان را با سواد نموده و هم اسیران بخاطر تأثیر از کلام وحی الهی مسلمان می شدند.

برخی از فواید علم

برخی از فواید علم را از دیدگاه روایات اسلامی در زیر برای شما لیست خواهم کرد:
۱. علم، نوری است که خداوند به قلب مؤمن می‌فرستد.
۲. علم، ارزشمندترین ثروتی است که انسان می‌تواند داشته باشد.
۳. علم، سبب رشد و توسعه فردی و اجتماعی انسان می‌شود.
۴. علم، سبب توسعه فکری و ذهنی انسان می‌گردد.
۵. علم، قدرتی است که انسان را از ظلم و نادانی نجات می‌دهد.
۶. علم، سبب افزایش خودباوری و اعتماد به نفس می‌شود.
۷. علم، سبب افزایش توانمندی‌های عملی و علمی انسان می‌شود.
۸. علم، سبب رشد اقتصادی و توسعه فناوری می‌شود.
۹. علم، سبب توسعه صنایع و کشاورزی است.
۱۰. علم، سبب ارتقای سلامتی و بهبود زندگی انسان‌ها می‌گردد.
۱۱. علم، سبب ایجاد تعادل در زندگی و جامعه می‌شود.
۱۲. علم، سبب توسعه هنر و آفرینش می‌گردد.
۱۳. علم، سبب بهبود روابط انسانی و اجتماعی می‌شود.
۱۴. علم، سبب ترقی فرهنگ و تمدن می‌شود.
۱۵. علم، سبب شناخت بهتر خداوند و خلقت می‌شود.
۱۶. علم، سبب ایجاد صلح و عدالت در جامعه می‌گردد.
۱۷. علم، سبب افزایش دانش و آگاهی جامعه می‌شود.
۱۸. علم، سبب افزایش توانایی‌های تفکر و تحلیلی انسان می‌شود.
۱۹. علم، سبب بهبود مدیریت و برنامه‌ریزی جامعه می‌گردد.
۲۰. علم، سبب ایجاد امید و انگیزه برای پیشرفت و تحقق اهداف می‌شود.
این فواید تنها بخشی از مزایای علم هستند که از دیدگاه روایات اسلامی منتقل شده‌اند. علم در دین اسلام مورد توجه و ارزش قرار دارد و به عنوان یک ابزار برای پیشرفت شخصی، جامعه و تحقق اهداف انسان تأکید می‌شود.

سواد خواندن و نوشتن در اسلام
سواد خواندن و نوشتن در اسلام به عنوان یکی از نعمت‌های الهی تلقی می‌شود و از طریق آموزش و تربیت در جامعه مسلمانان منتقل می‌شود. پیشرفت و گسترش سواد در اسلام به دوران پیامبر اسلام (ص) بازمی‌گردد.

پیامبر اسلام (ص) بزرگوار در زمانی که وحی از طرف خداوند بر ایشان نازل می‌شد، مکتبی برای آموزش و تربیت اعضای جامعه ایجاد کردند. ایشان به اهمیت آموزش و تحصیل در جامعه تأکید داشتند و مؤمنان را به یادگیری علوم و ادبیات دعوت می‌کردند.

پس از درگذشت پیامبر، خلفای راشدین و حکام اسلامی برای ترویج آموزش و تحصیل در جامعه برنامه‌هایی را اجرا کردند. آموزشگاه‌ها، کتابخانه‌ها و دانشگاه‌هایی در سراسر خلافت اسلامی تأسیس شد و برنامه‌های آموزشی جدیدی برای افراد ارائه شد. این تلاش‌ها باعث شد که سواد و دانش در جوامع اسلامی گسترش یابد.

بنابراین، اسلام از مؤمنان خود می‌خواهد که در هر مکان و زمانی به دنبال علم و دانش باشند. این علم می‌تواند از منابع مختلف، اعم از مسلمانان یا غیرمسلمانان، به دست آید. البته، در مواردی که علم معکوس و مخربی است، به مسلمانان توصیه می‌شود که از آن دوری کنند و به جای آن به علمی سازنده و مفید تمرکز کنند.

بنابراین، اسلام تأکید می‌کند که علم را برای پیشرفت جامعه و خدمت به بشریت از هر منبع قابل قبولی یاد بگیریم. اما باید مراقب باشیم که علم و دانشی که از دشمنان می‌آموزیم، با اصول و تعالیم دین سازگار باشد و به جایی منجر شود که به حقیقت و خیر و نیکویی برسیم.

 چرا وقف می‌تواند به موارد علم کمک کند 
۱. تأمین منابع مالی: وقف می‌تواند منابع مالی لازم برای تأمین هزینه‌های مرتبط با علم و تحقیقات فراهم کند، از جمله تأسیس دانشگاه‌ها، کتابخانه‌ها، مراکز تحقیقاتی و پرداخت حقوق و دستمزد محققان و متخصصان.

۲. حفظ و نگهداری منابع علمی: وقف می‌تواند به حفظ و نگهداری منابع علمی، مانند کتب، نسخ خطی، نقوش و سند‌های تاریخی کمک کند. این منابع باعث حفظ تاریخ و فرهنگ علمی جوامع می‌شوند و برای تحقیقات آینده ارزشمند هستند.

۳. تأسیس مراکز تحقیقاتی و آموزشی: وقف می‌تواند به تأسیس و توسعه مراکز تحقیقاتی و آموزشی در حوزه‌های علمی مختلف کمک کند. این مراکز می‌توانند به توسعه علم و فناوری در جوامع کمک کنند.

۴. ارتقای کیفیت آموزش: وقف می‌تواند به ارتقای کیفیت آموزش علمی و تقویت زیرساخت‌های آموزشی کمک کند. این شامل افزایش تجهیزات و تکنولوژی آموزشی، آموزش و پرورش معلمان و دانشجویان، و توسعه برنامه‌های تحصیلی می‌شود.

۵. حمایت از پژوهش‌های علمی: وقف می‌تواند به حمایت از پژوهش‌های علمی و تحقیقات پیشرفته کمک کند. این شامل تأمین امکانات لازم برای انجام تحقیقات، پشتیبانی مالی از پژوهشگران، و ارائه جوایز و اعترافات به دانشمندان و محققان است.

برای اینکه وقف در خدمت علم و ترقی باشد، می‌توانید اقدامات زیر را انجام دهید:
۱. تشکیل صندوق وقف: ایجاد یکصندوق وقف می‌تواند به شما کمک کند تا منابع مالی لازم برای پشتیبانی از علم و تحقیقات را جمع آوری و مدیریت کنید.

۲. تشویق به وقف‌های علمی: افراد و سازمان‌ها را تشویق کنید تا اموال و دارایی‌های خود را به عنوان وقف به منظور حمایت از علم و تحقیقات اختصاص دهند.

۳. همکاری با مراکز تحقیقاتی و آموزشی: همکاری با مراکز تحقیقاتی و آموزشی می‌تواند به شما کمک کند تا وقف‌هایتان را به بهترین شکل ممکن در جهت تحقق اهداف علمی و تحقیقاتی مورد استفاده قرار دهید.

۴. ترویج فرهنگ وقف در جامعه: آگاهی‌بخشی و آموزش درباره اهمیت و قدرت وقف در حمایت از علم و تحقیقات می‌تواند به ترویج فرهنگ وقف در جامعه کمک کند.

۵. انتخاب پروژه‌های علمی و تحقیقاتی موثر: در انتخاب پروژه‌ها و تحقیقاتی که قصد حمایت از آنها را دارید، دقت کنید و از تحقق اهداف علمی و اجتماعی مفید اطمینان حاصل کنید.

با این رویکردها و اقدامات، شما می‌توانید وقف را در خدمت علم و ترقی قرار داده و به پیشرفت جامعه و توسعه علمی کمک کنید.