آستانه‌ي سامراء

(= آستانه‌ي سامرا= آستانه‌ي عسکريين)، اين آستانه‌ي مطهر مدفن مقدس حضرت امام علي الهادي (عليه السلام) (114-254ق) و مدفن حضرت امام حسن عسکري (عليه السلام) (232/231-260ق) است. همچنين مقبره‌ي نرجس و حکيمه، زنان امام حسن عسکري (عليه السلام) و جده‌ي مادر امام حسن عسکري (عليه السلام) و حسين فرزند علي الهادي (عليه السلام) و جعفر کذاب و ابوهاشم جعفري در اين آستانه قرار دارد. در ضلع غربي آستانه سرداب معروف به غيبة المهدي محل غيبت کبري حضرت مهدي (عج الله تعالي فرجه الشريف) امام دوازدهم شيعيان جهان واقع است. عمارت اول آستانه‌ي سامرا: اتفاق‌نظر کاملي است بين علماي فريقين که حضرت امام علي الهادي (عليه السلام) پس از مرگ خود در خانه‌ي خويش دفن گشت و حضرت اين خانه را از دليل، فرزند يعقوب نصراني خريداري فرموده بودند و چنانچه از متن روايات کافي و ارشاد و نيز کتب عامه استفاده مي‌گردد، اين خانه بسيار وسيع بوده و ظاهراً تمامي صحن شريف امروزي، خانه‌ي آن حضرت را در برمي‌گيرد. در متون تاريخ چنين تصريح گشته که پيکر مقدس حضرت علي هادي (عليه السلام) را در وسط حياط خانه‌ي خود دفن نمودند و پس از فوت حضرت امام حسن عسکري (عليه السلام) جسد مطهر او را نيز در جنب قبر شريف پدرش به خاک سپردند. ولي چون در اطراف آن پادگان نظامي بود، شيعيان و محبين خاندان عصمت و نبوت مخفيانه به زيارت مي‌شتافتند و پنجره‌اي به سمت خيابان باز نموده بودند که زائرين از آن پنجره زيارت مي‌کردند و داخل خانه نمي‌شدند. البته توليت آن به دست شيعيان بود. حضرت امام حسن عسکري (عليه السلام) داراي خادمي بود که ساکن اين خانه بود و هر قسمت از اين خانه که خراب مي‌گشت آن را مرمت مي‌کرد و اين حالت تا سال 328ق که پايان عصر غيبت صغري است ادامه داشت. عمارت دوم آستانه‌ي سامرا: عمارت دوم آستانه‌ي سامرا در سال 333ق توسط ابومحمد الحسن مشهور به ناصرالدوله فرزند ابي الهيجاء عبدالله آل حمدان انجام شد. وي اولين فرمانرواي شيعه بود که حرم و گنبد بر مزار امام دهم و امام يازدهم (عليهما السلام) بنا کرد و بر شهر سامره حصار نهاد و منازلي در اطراف آستانه بنا نمود و شيعيان را تشويق به سکوت در آن سامان کرد و کوشش فراواني در آباداني شهر سامرا کرد، ولي بر اثر جنگهايي که بين وي و معزالدوله بويهي رخ داد اکثر برنامه‌هاي عمراني او ناتمام باقي ماند. عمارت سوم آستانه‌ي سامرا: در سال 377ق ابي الحسين احمدبن بويه مشهور به معزالدوله آل بويه، پس از پيروزي بر ناصرالدوله وارد شهر سامراء شد و اموال زيادي در عمران شهر صرف نمود و گنبد بزرگي بر مزار امام علي الهادي (عليه السلام) و امام حسن عسکري (عليه السلام) برآورد و حرم مجللي اطراف قبر مطهر تأسيس نمود و صحني براي آستانه‌ احداث کرد. به دستور او ضريحي از چوب ساج ساخته و بر قبر مطهر نهادند و سرداب غيبة المهدي را که حوض آب جاري در آن بود با خاک پر نمودند و حقوق ماهانه از براي خدمه‌ي آستانه تعيين نمود و تمام تأسيسات ناصرالدوله آل حمدان را به اتمام رساند. عمارت چهارم آستانه‌ي سامرا: عمارت چهارم آستانه‌ي عسکريين به دست عضدالدوله بويهي (م 372ق) انجام گشت. عضدالدوله پس از ورود به بغداد و زيارت از عتبات مقدمه دستور داد تا تمامي عمارات آنها را خراب کرده و طبق يک نقشه‌ي سنجيده، آستانه‌هاي کربلا و نجف و کاظميه و سامراء را بنا نمايند. تجديد بناي آستانه‌ي سامرا از سال 367 تا 372ق که سال وفات عضدالدوله بويهي است- در نهايت شکوه و جلال و عظمت به اتمام رسيد و اين عظيمترين عمارتي بود که بر مزار عسکريين بنا گشت و تا عصر حاضر پابرجا مي‌باشد. وي همچنين حصار محکمي جهت امنيت شهر سامرا بنا کرد و خانه‌هايي در اطراف آستانه تأسيس نمود و حقوق مستمري جهت خدمه‌ي آستانه تعيين کرد و کوشش فراواني در آباداني شهر سامرا به خرج داد و اينهمه باعث شد شيعيان از اطراف و اکناف به اين شهر هجرت کنند. آستانه‌ي سامرا در قرن پنجم هجري: ابوالحرث ارسلان فرزند عبدالله بساسيري در سال 450ق بغداد را به تصرف خويش درآورد و دستور داد که در اذان مساجد بغداد «حي علي خيرالعمل» را که در نزاع بين شيعه و سني حذف شده بود بگويند. به گفته‌ي قاضي نورالله شوشتري: «وي عمارتي عالي بر قبر منور امامين همامين، علي الهدي و امام حسن بن علي (عليه السلام) در سامرا بنا نهاد و هدايائي به آستانه تقديم نمود»، در سال 495ق سلطان برکيارق سلجوقي توسط وزير خويش مجدالدوله درهاي آستانه را تجديد نمود و تعميراتي در صحن شريف و گنبد انجام داد. در سال 606ق تعميراتي توسط ناصر بالله خليفه‌ي عباسي در آستانه انجام گرفت که از آن جمله در سرداب غيبت حضرت المهدي (عج) مي‌باشد که تا عصر حاضر باقي است و تاريخ 606ق و بعضي از آيات و نقشهاي ديگر بر آن نمايان است. آستانه‌ي سامرا در قرن هفتم: در سال 640 بر اثر سقوط شمع بزرگي که حرم شريف را روشن مي‌کرد آتش‌سوزي در حرم رخ داده و ضريحي که بساسيري در سال 450ق به آستانه‌ي عسکريين اهداء نموده بود دچار حريق گشت. سپس خليفه‌ي عباسي المستنصر بالله جبران خسارات وارده به عمارت آستانه‌ي القدس و دو ضريح شريف نموده و آنها را به زيباترين شکل خود بازگرداند. آستانه‌ي سامرا در قرن هشتم: پس از تأسيس دولت جلايريان در ايران به دست شيخ حسن ايلکاني در سال 740ق، همو تعميرات وسيعي در آستانه‌ي عسکريين به سال 750ق انجام داد که شامل گنبد و گلدسته‌ها و حرم و رواقهاي مطهر آستانه مي‌شد و همچنين ضريح مطهر را تزيين کرد و در خارج از شهر، محلي را جهت دفن اموات اختصاص داد و دستور داد تا ديگر در صحن مطهر کسي را دفن نکنند. آستانه‌ي سامرا در عصر صفويه: پس از به قدرت رسيدن سلسله‌ي صفويه در ايران شاه اسماعيل صفوي در روز 25 جمادي الثاني سال 914ق بعنوان فاتح بغداد وارد اين شهر گشت و شيعيان عراق از وي استقبال نمودند. سپس راهي کربلا و نجف شد و بعد به سمت کاظميه و سامراء شتافت و هداياي ارزنده‌اي به عتبات مقدسه اهداء کرد، و در سامراء تمام حرم و رواقهاي اين آستانه را با فرشهاي ابريشمي مفروش ساخت. قنديلهاي طلا و نقره به حرم آستانه اهداء کرد و دستور تعميرات اين آستانه را صادر نمود و پس از مراجعت از زيارت عتبات به بغداد، حقوق مستمري جهت خدمه‌ي آستانه‌ي عتبات مقدسه تعيين نمود و دستور داد که درودگران و مهندسان و معماران را از اطراف و اکناف بلاد جمع کنند تا شش عدد صندوق خاتم، داراي نقشهاي خطائي و اسليمي، در نهايت ابداع و استواري بسازند و آنها را در حرم آستانه‌هاي مشرف بگذارند. آتش‌سوزي دوم آستانه‌ي سامرا: در سال (1106ق) فتنه‌ي بزرگي در سامره از طرف سلاطين عثماني براه افتاد و اکثر شيعيان در شهر سامرا باقي نماند و سهواً و يا عمداً آستانه‌ي مقدس سامرا را آتش زدند. موقعي که اين خبر موحش به اصفهان رسيد شاه سلطان حسين صفوي دخالت نمود و جمعي از علما و اعيان اصفهان را به سامرا گسيل داشت که تمامي خرابيها را ترميم نمودند و تزيين و تعميرات وسيعي را در آستانه انجام دادند. وي ضريحي از فولاد به حرم مطهر اهداء نمود و صندوق مطهر را تعمير کرد و کف حرم شريف و صحن را با سنگ مرمر مفروش داشت. آستانه‌ي سامرا در عصر نادرشاه: در سال 1156ق هنگامي که نادرشاه افشار به زيارت عتبات مقدسه‌ي عراق شتافت، تعميراتي در آستانه‌ي سامرا انجام داد و همچنين همسر وي رضيه بيگم دختر شاه سلطان حسين صفوي کاشيکاريهاي صحن و گنبد مطهر را ترميم نمود. آستانه‌ي سامرا در قرن سيزده هجري: در مطلع قرن سيزدهم هجري تعميرات آستانه‌ي سامرا توسط احمدخان برمکي آل دنبلي، از امراي آذربايجان شروع شد. او احمد خان ميرزا محمد رفيع فرزند ميرزا محمد شفيع مستوفي الممالک را با مبالغي عظيم از وجوه نقدي به سامرا گسيل داشت. در سال 1200ق به مباشرت وکيل وي شيخ محمد آل سلماسي و فرزند او شيخ زين العابدين کاظمي آل سلماسي، تعميرات وسيعي را در صحن و حرم و سرداب «غيبت» انجام دادند ولي اجل به احمدخان مهلت نداد. سپس فرزند وي حسين خان برمکي آل دنبلي اين کار عظيم را به انجام رساند. پس از به شهادت رسيدن صدر اعظم ايران ميرزا محمدتقي خان اميرکبير در سال 1268ق، شيخ عبدالحسين شيخ العراقين (م 1286ق) که وصي وي بر ثلث ماترک بود، اموال مذکور را صرف تعميرات عتبات مقدسه‌ي عراق نمود. از جمله در آستانه‌ي سامرا صحن شريف را توسعه داد و پس از تعميراتي در حرم، ضريح نقره‌اي بر مزار مقدس نهاد و به همت او گنبد آستانه‌ي سامرا طلاپوشي شد و صحن و گلدسته‌ها و سرداب غيبت کاشيکاري گرديد. کف حرم و صحن با سنگ مرمر مفروش شد. شروع اين تعميرات در سال 1270ق و پايان آن در سال 1286ق بود. بعضي از مورخان به اشتباه اين تعميرات را به ناصرالدينشاه قاجار نسبت داده‌اند. آستانه‌ي سامرا در قرن چهاردهم هجري: در مطلع قرن چهاردهم هجري در عصر ميرزاي اول مجدد شيرازي (م1312ق) حرم و رواقها آيينه‌کاري گشت و سنگهاي کف صحن شريف ترميم شد و ساعت بزرگي بر در قبله نصب نمودند و در اواخر سال 1355ق جمعي هنگام شب به آستانه‌ي سامرا حمله‌ور شده و مقداري از طلاهاي گنبد را به سرقت بردند و در ماه صفر سنه‌ي 1356ق در شب، قفل در آستانه را شکستند و شمعدانهاي آستانه را که از نقره‌ي خالص بود و هر يک هشتاد کيلو وزن داشت ربودند و در سال 1380ق تعميرات وسيعي توسط حاج علي اصفهاني آل کهربائي، از تجار معروف کربلا در آستانه‌ي عسکريين شروع گشت که اولين آن ضريح نقره و طلاي مزار مطهر است که فعلاً بر مرقد شريف نصب مي‌باشد. بر سر در ضريح مقدس ذکر شده که يک چهارم هزينه‌ي آن توسط حاج علي اصفهاني کهربائي تأمين شده است، سپس در سال 1387ق هر دو گلدسته‌ي آستانه به هزينه‌ي شخصي وي تذهيب گشت و همچنين خانه‌هاي قسمت شمال و شرق صحن شريف را خريداري نمود و صحن آستانه‌ي عسکريين را توسعه داد. آستانه‌ي عسکريين در عصر حاضر: شهر سامره در يکصد و بيست کيلومتري شمال بغداد و در شرق نهر دجله واقع است و اساس آن را خليفه‌ي عباسي المعتصم بالله در سال 221ق نهاد. در قلب اين شهر آستانه‌ي عظيم عسکريين واقع است اين آستانه يکي از مهمترين زيارتگاههاي شيعيان اثني عشريه‌ي جهان محسوب مي‌گردد. حرم آستانه‌ي سامرا که در وسط صحن شريف قرار دارد، از آثار عضدالدوله بويهي است و صحن شريف در قرون گذشته تغييراتي يافته که در آن از آثار صفويه و قاجاريه تا دوران معاصر به هم آميخته گشته است. قبر مقدس در وسط حرم آستانه واقع است. بر روي مزار مطهر صندوق نفيس خاتم کاري نسب شده که ساخته‌ي دست هنرمندان ايراني است. ضريح نقره و طلا صندوق را در بر دارد که در سال 1380ق به دست هنرمندان اصفهاني در اصفهان ساخته شده است. حرم مطهر داراي گنبد طلائي عظيمي است که از بزرگترين گنبدهاي جهان محسوب مي‌گردد، همچنين داراي رواقهاي متقارن و متحدالشکلي است و تمامي سقف و ديوارهاي حرم و رواقها در ربع قرن اخير به دست هنرمندان ايراني و با هزينه‌ي حاج علي نقي کاشاني آيينه‌کاري شده است. در مقابل در جنوبي حرم مطهر ايوان مستطيل شکل سرتاسري واقع است که ديوارهاي آن کاشيکاري شده و دو طرف شرق و غرب ايوان کفش‌کن، جهت ورود به ايوان و بعد به حرم مطهر، قرار دارد. همچنين در منتهي اليه غرب و شرق ايوان دو گلدسته بنا شده که در سال 1387ق توسط حاج علي اصفهاني کهربائي طلاپوشي شده است. در ضلع شمال غربي صحن شريف سرداب غيبت واقع است که داراي گنبد کاشيکاري مي‌باشد. آستانه‌ي غيبت و يا سرداب غيبت تا سال 1202ق داخل خانه‌اي قديمي بود و در آن از پشت آستانه‌ي عسکريين باز مي‌شد. سپس احمدخان برمکي آل دنبلي در آن را تغيير داد و از طرف شمال غربي صحن مطهر باز کرد و در اول را بست و گنبدي براي سرداب بنا کرد و آن را کاشيکاري نمود. در عصر حاضر پس از ورود به حرم به يک در قديمي برخورد مي‌کنيم که از آثار ناصرالدين خليفه‌ي عباسي است که در سال 606ق ساخته شده و اين تاريخ بر روي آن با نقشهاي زيبا ذکر گرديده است، سپس از پلکان به سرداب غيبت حضرت مهدي (عج الله تعالي فرجه الشريف) مي‌رويم که تمامي سقف و ديوارهاي آن آيينه‌کاري و کاشيکاري است.
کتابنامه:
اعيان الشيعه، 43/2؛ تاريخ سامرا، اکثر صفحات؛ تاريخ يعقوبي، 535/2-536؛ سفرنامه ابن بطوطه، 227/1؛ الکرام البررة، 714/2؛ مجالس المؤمنين، 423/2؛ موسوعة العتبات المقدسة، قسم سامراء، 1/اکثر صفحات، وشايح السراء في شان سامراء، اکثر صفحات؛ وفيات الاعيان، 316/3؛ مشاهد العترة الطاهرة، 101-108.