مدفن حضرت شاهزاده حسين فرزند امام رضا (عليه السلام) در شهر قزوين، که مشهورترين و باشکوه‌ترين اماکن زيارتي و مشاهد متبرکه‌ي آن شهر و از توجه و اعتقاد کامل مردمان آن ديار برخوردار است و از کهن‌ترين مزارات موجود ايران است. اين بقعه در وسط گورستاني واقع بوده که متعلق به اوايل دوره‌ي صفوي است. ولي در حال حاضر به جاي آن گورستان، ميداني سرسبز در شمال و درختستاني در جنوب مزار قرار گرفته است. درباره‌ي نسب شاهزاده حسين بين مورخين اختلاف است. مؤلف برگي از تاريخ قزوين مي‌نويسد: قديم‌ترين مأخذي که در آن ذکر اين مزار رفته کتاب تاريخ قزوين و فضائلها تأليف حافظ ابويعلي خليل بن عبدالله بن احمد قزويني (م 446ق) است. ولي اين کتاب اکنون در دست نيست، ليکن بيشتر مطالب آن در کتاب التدوين في ذکر اخبار قزوين تأليف رافعي قزويني (م 623ق) ذکر شده. در اين کتاب ذيل سخن از مقابر قزوين آمده است که: «در اين گورستان مزاري منسوب به فرزند حضرت علي بن موسي الرضا (عليه السلام) است که در خردسالي درگذشته بود». در کتاب النقض هم که در قرن ششم هجري نوشته شده، آمده است که: «اهل قزوين سني و شيعي به زيارت ابو عبدالله حسين بن الرضا روند». حمدالله مستوفي در قرن هشتم، از اين امامزاده در دو جاي کتاب خود تاريخ گزيده نام برده است. درباره‌ي مجموعه‌ي بناي آستانه سخن را از ورودي اصلي به طرف صحن آغاز مي‌کنيم. ورودي آستانه از بناي دروازه‌ها که در عهد ناصرالدينشاه در برخي از شهرهاي ايران و از جمله قزوين برپا گرديدند، الهام گرفته است. در بناي سردر مزبور بيش از هر چيز رعايت جنبه‌هاي تزييني شده است. در بالاي قوس سردر ورودي قسمت خورشيدي بنا قرار دارد که داراي تزيينات کاشي با نقش هندسي است که دو سوي آن دو منار بلند قرار دارد. در دو سوي ورودي بر رويهم شش مناره‌ي تزييني قرار دارد. در دو سوي ورودي بر رويهم شش مناره‌ي تزييني قرار دارد. کتيبه‌ي سردر، شامل دوازده بيت شعر است مربوط به سال 1307ق. پس از ورودي، هشتي قرار دارد که با گذشتن از آن به صحن وسيعي وارد مي‌شويم. صحن عبارتست از يک شش ضلعي ناقص. در دو سوي ورودي هر طرف پنج حجره‌ي ايوان‌دار و در سه جانب ديگر صحن پنجاه و دو ايوان بنا شده است. در وسط صحن مقابل ورودي، سقاخانه‌ي بزرگي با طرح هشت ضعلي قرار دارد که کتيبه‌ي آن، سال بنا را 1340ق ياد مي‌کند. بناي اصلي آستانه بنائي است شش ضلعي. در جانب شمال، ايوان آيينه‌کاري بزرگي که از آثار دوران قاجار است، نظر هر زائري را به خود جلب مي‌سازد. طول ايوان 20 و پهناي آن 7 متر و بلنديش از کف صحن 10 متر است. ايوان مزبور از سنگ مرمر بنا شده است. از دو سوي ايوان به کمک دو پلکان به کفش‌داريهاي زنانه و مردانه راه مي‌يابد. ازاره‌ي جنوبي ايوان که معرف نماي دوره‌ي صفويه است، با قطعات بزرگ سنگ مرمر پوشش شده که بر روي دو قطعه‌ي دو سوي در، گلدان گلي حجاري شده است. آيينه‌کاري ديوارهاي ايوان در سال 1293ق انجام گرفته است. کتيبه‌ي بالاي تزيينات آيينه‌کاري ايوان با اين بيت آغاز مي‌شود:
«قزوين و صفاتها بلطف ازلي *** من لمعة بقعة حسين بن علي»
سقف ايوان در قسمت جلو بر روي چهار ستون چوبي هشت ترک و دو نيم ستون سه ترک قرار گرفته است. سردر تزييني ايوان به کمک کاشيهاي هفت رنگ دوره‌ي قاجار، تزيين شده است. با عبور از اين ايوان به رواق مقابل حرم وارد مي‌شويم که مستطيل شکل مي‌باشد. در دو جانب شرقي و غربي دو در کوتاه به دو اتاق منتهي مي‌گردد. ازاره‌ي رواق تا 1/10 متر از سنگ مرمر و بالاي آن تزيينات گچبري و آيينه‌کاي قرار دارد. اطاق سمت راست رواق که نمازخانه‌ي مردانه است از تزيينات جالبي برخوردار است و از آثار زيباي دوران صفويه به شمار مي‌رود. ازاره‌ي اتاق از سنگ مرمر است و بالاي آن هشت طاقچه مانند با تزيينات مقرنس ايجاد شده است. بالاي طاقچه‌ها حاشيه‌اي به عرض 30 سانتيمتر وجود دارد که درون دو طرح تزييني ستاره‌ي هشت پر و لوزي، شعرها و کلماتي نقش بسته است. تزيينات زير سقف به رنگ طلائي و با خط‌هاي سياه انجام شده که شبيه نقش کارهاي چوبي است. از رواق مزبور با عبور از يک در منبت که از شاهکارهاي دوران صفويه به شمار مي‌رود، به حرم داخل مي‌شويم که طرح آن عبارت است از يک بيست ضلعي که در چهار جهت اصلي آن چهار قوس بلند برپا گرديده است. بين قوسها چهار فيل‌پوش بنا شده که به کمک کاربنديها، پوشش گنبدي شکل را بر روي خود استوار ساخته‌اند، سقف حرم داراي تزيينات گچبري و آيينه‌کاري با طرح بته‌جقه و قابهاي بيضي شکل است. در بالاي ورودي و گرداگرد حرم کتيبه‌اي به خط نسخ و به رنگ طلائي بر روي متن لاجوردي نوشته شده که مضمون آن عبارتست از سوره‌ي «هل أتي علي الانسان حين من الدهر» و سوره‌ي مبارکه‌ي جمعه. در زير آن روي اضلاع بيست‌گانه، قابسازي‌هائي با گچبري و تزيينات آيينه صورت گرفته است. ازاره‌ي حرم با کاشيهاي چهارگوش لعابدار معروف به شيشه‌اي با نگاره‌هاي گل و برگ و اسليمي پوشش شده است. بناي حرم را بايد دست کم مربوط به قرن نهم هجري دانست. در دو جانب شرقي و غربي حرم، مسجد پائين پا و بالاي سر قرار دارد و در جانب جنوب «مسجد روبرو». در چوبي واقع بين حرم و اين قسمت از آثار جالب آستانه است، اين در، در گذشته تمامي از خاتم بوده ولي در حال حاضر تنها قابهاي وسط آن باقي مانده است. در منبت بزرگ حرم که از آثار دوران شاه طهماسب است، داراي 3 متر طول و 2 متر عرض مي‌باشد که با شيوه‌ي گره ساخته شده است. کتيبه‌ي روي در تاريخ 967ق و کار استاد علاء الدين محمد نجار رازي است. صندوق روي مرقد که به شيوه‌ي «گره مجوف» با ريزه‌کاريهاي خاصي ساخته شده از نمونه‌هاي بسيار نفيس هنر منبت کاري به شمار مي‌رود. در چهار جانب حاشيه‌هاي صندوق دو رديف کتيبه‌ي ريز و درشت به خط نسخ ممتاز کنده‌کاري شده که در زمينه‌ي روشن، تاريخ ساختن آستانه و شخصيت صاحب آن داراي ارزش بسيار است. کتيبه‌ي مزبور چنين است: «هذا المشهد المنور و المرقد المطهر، لثمرة شجرة الاماميه، عبدالله الحسين ابن امام حجة المرتضي علي الرضا بن امام امين العالم و الامام الکاظم موسي بن السيد الناطق الامام الصادق جعفر العارف العالم الزاهر و الامام الباقر بن الامام زين العابدين و قرة عين الزاهدين، علي بن الامام سيد الشهداء اول فصل الاصفيا، الحسين ابن الامام اميرالمؤمنين و سيد الوصيين و قائد غرالمحجلين، اسدالله الغالب علي بن ابي طالب عليه السلام و قد قضي نحبه بقزوين في شعبان سنه احدي و مأتين (201) من تاريخ هجرة جده سيدالثقلين صلوات الله و علي آله الطيبين الطاهرين». تا سال 1340 خورشيدي ضريح چوبي بزرگي بر روي مرقد قرار داشت که با ساختن ضريح زيباي کنوني آن را به نيشابور انتقال دادند و بر روي مرقد امامزاده محروق نصب کردند. تاريخ ضريح مزبور 1305ق است. کتيبه‌ي ديگري، که در آستانه وجود دارد، مربوط است به سردر جنوبي صحن از آثار زينت بيگم دختر شاه طهماسب که به دستور او کارهاي تعميراتي و ساختماني وسيعي در آستانه صورت گرفته است.
کتابنامه:مينودر، 650-665؛ برگي از تاريخ قزوين، 9/1-10، تاريخ گزيده، 205، 784، النقض، 643.
گروه نويسندگان، (1391) دائرةالمعارف تشيع، تهران: حکمت، چاپ اول.
