اروپای گوتیک

قرن سیزدهم عصر بزرگ شکوفایی هنر به ویژه در زمینه معماری بود. هنر و مخصوصاً معماری بیان کننده وحدت اروپا شد و به فرآیند وحدت به طور بسیار مؤثری انسجام و قوت بخشید. ادبیات قرون وسطایی علی‌رغم تمام اشتراکات موجود میان‌شان اما به دلیل تنوعات زبانی، نسبت به یکدیگر بیگانه ماندند، لیکن این زبان هنر بود که در همه جا یکسان باقی ماند. سبک رومی همان‌گونه که از نامش برمی‌آید با عقبه و پشتوانه هنر روم باستان در مناطق وسیعی از قاره اروپا رواج و گسترش یافت. البته این گسترش در هر یک از مناطق قومی و جغرافیایی قاره متناسب با ویژگی‌ها و مختصات همان منطقه بود. در مقابل هنر گوتیک که «هنر فرانسوی» هم نامیده می‌شود سرتاسر اروپای مسیحی را در خود فراگرفت. معماری مذکور در شمال فرانسه و به خصوص در سرزمین اصلی آن که در قرن سیزدهم به آن «فرانسه واقعی» و بعدها «ایل دو فرانس» (1) می‌گفتند ابداع شد. پیدایش این هنر جدید که از نوع رُمانسک (2) آن بسیار متمایز بود از آن جا سرچشمه گرفت که نفوس و جمعیت به شدت رو به افزایش نهاده بود و لذا به کلیساهای بزرگ‌تری نیاز بود و در عین حال دگرگونی‌های عمیق در ذوق و سلیقه مردمان آن روزگار اقتضای چنین تحولی را داشت. در سبک گوتیک علاوه بر توجه به ابعاد گسترده سطحی و محیطی، ایجاد فضاهای عمودی و مرتفع، نور و حتی رنگ نیز از اهمیت و جاذبه برخوردار بود.

شهرهای بزرگ

هنر گوتیک برخلاف سبک رُمانسک هنری به غایت شهری محسوب می‌شد - محل رقابت احداث متهورانه‌ترین و زیباترین بناهای سبک گوتیک بودند که کلیساهای بزرگ سمبل آن محسوب می‌شدند. ژرژ دوبی این نهضت را «عصر کاتدرال‌ها» نام نهاده است. میل و رغبت به عظیم‌سازی و افراط‌گرایی در اروپا شکل گرفته بود. به نظر می‌رسید که احداث ابنیه هرچه مرتفع‌تر به شعار استاد معماران عصر گوتیک مبدل شده بود. بعد از این که اولین نسل کاتدرال‌ها در فاصله سال‌های 1140 و 1190 با شاهکارهای سانس، (3) نوایون (4) و لان (5) پدید آمد، اما این قرن سیزدهم بود که عصر شکوفایی کاتدرال‌ها محسوب می‌شد، دورانی که با احداث کلیسای بزرگ نوتردام در پاریس آغاز شده بود. احداث کاتدرال آمیان (6) سمبل تلاش‌ها و مساعی هیجانی برای احداث ابنیه با طول و ارتفاع هرچه بیشتر بود. ساختمان این کاتدرال 50 سال، از سال 1220 تا 1270 - یعنی عملاً در تمام دوران حکمروایی لوئی قدیس به درازا کشید و او در تالار مذبح کلیسا که در سال 1256 ساختمان آن به اتمام رسیده بود، Dit d`Amiens مشهور که حکمیت لوئی در پایان دادن به منازعه فیمابین پادشاه انگلستان (7) و بارون‌ها بود را اعلام کرد. کلیسای جامع آمیان 145 متر طول و 42/5 متر ارتفاع داشت. حداکثر ارتفاع کلیسایی در بووه به سال 1272 به دست آمد که ارتفاع تالار مذبح کلیسای این شهر به 47 متر هم افزون شد ولی در سال 1284 از هم فروپاشید.
نصب پنجره‌های بلند کلیسایی به سبک گوتیک معنویت و فروهری نور را به داخل کلیساها آورد. سوژر (8) رئیس دیر سن - دنی در قرن دوازدهم مبتکر چنین رأی و نظری بود و بر مبنای آن بازسازی کلیساهای دیری با اصول جدید الهیاتی - زیبایی‌شناختی صورت گرفت. برخلاف پنجره‌های رومی که غالباً سفید و یا خاکستری مرواریدی بودند، در پنجره‌های گوتیک الوان بسیار متنوعی به کار گرفته شدند که ناشی از کشت گیاهان رنگی نظیر بید و نیز حصول پیشرفت در فنون تولید رنگ بوده است. آلان ارلاند - براندنبورگ (9) در اثرش موسوم به «زمانی که کاتدرال‌ها رنگین شدند»، Quand le cathedrales etaient Peintes به توصیف پنجره‌های الوان که در ترکیب با مجسمه‌ها و تندیس‌های کلیسا جشنواره‌ای از رنگ ایجاد می‌کردند پرداخته است. هنر معماری گوتیک عملاً با شکوفائی هنر تندیس‌سازی - مخصوصاً در زمینه تذهیب کلیساها - همراه بود. تندیس‌ها به مدخل کلیساها که آراسته به تمثال‌ها و تصاویر بودند فضای نافذی بخشیده بودند و این امر به ویژه در صحنه‌پردازی روز رستخیز که تماشای آن بیم و امید توأمان زیادی در بیننده ایجاد می‌کرد و نیز توازن و هارمونی‌ای که در اوج‌های عمودی و فواره‌های نور وجود داشت همگی تأثیرگذاری‌های زیادی برجای می‌گذاشت.
اوج حشمت و شکوه یک اروپای مزین به پنجره‌های الوان کلیسایی در کلیسای جامع نوتردام در شارتر عرض‌اندام کرد که رنگمایه آبی آن تا امروزه نیز نافذیت خود را حفظ کرده است. انواع ابنیه مذهبی و محراب‌های بزرگی که در فرانسه احداث می‌شد در خارج از فرانسه هم مورد الگوبرداری و تقلید واقع می‌شد، هم از نوع معمولی آن که با سه شبستان بود و نیز محراب‌های پنج شبستانه نظیر آنچه که در بورژه (10) ساخته شده بود. زیباترین الگوبرداری‌ها در اسپانیا به ویژه در بورگوس، تولدو و یا لئون صورت گرفته است. در انگلستان سبک مخصوصی از هنر گوتیک برگرفته از ناحیه نورماندی گسترش یافت که اولین تجلی آنچه بود که بعدها در قرون 14 و 15 به سبک «فلامبویان (11) - شعله فام» مشهور گردید. در ایتالیا معماری گوتیک تاحد زیادی در منگنه سبک هنوز پابرجای رومی و نیز سبک رنسانس اولیه قرار گرفت. هنر و معماری گوتیک در این مملکت آلمانی و بیشتر در نواحی هانزائی تحت نفوذ تجار آلمانی نوع مخصوصی از کلیساهای سالنی احداث گردید. رولان رخت (12) محقق تاریخ هنر در نطق مراسم اخذ کرسی استادی‌اش در کالژ دو فرانس (14 مارس 2002) به قدمت تأثیرگذاری سنت‌های گوتیک در اروپا که تا امروزه نیز تداوم دارد تأکید ورزیده است. در این نطق از جمله اشاره شده است: «با نگاهی دقیق معلوم می‌شود که بسیاری از آثار ممتاز و با مجد و شکوهی که در قرن بیستم خلق شده‌اند به مجموعه کاملی از آثاری که در فاصله سال‌های 1140 تا 1350 در شمال غربی اروپا پدید آمده‌اند متمسک شده و آنها را غنی‌سازی و بازآفرینی کرده‌اند. استاد معمارانی نظیر پلتسیگ، (13) برونو تات، (14) میز فان در روهه، (15) گروپیوس، (16) نیمیر، (17) گادی، (18) و همچنین کسانی چون نروی، (19) گادین (20) یا گری (21) بیشتر آثار خود را مدیون چنین دورانی هستند. معماری عصر مدرنیته با رهاساختن خود از آرمان‌های عصر کلاسیک در عین حال کوشید به خلق الهامات و معانی‌ای بپردازد که این آرمان‌ها مانع از آن می‌شدند: تعریفی نوین، زیبایی‌شناسانه و ایستاتیک از دیوار، ابداع ساختارهای خوداتکا، به کارگیری سازه‌های پیش‌ساخته همگون و استانده و البته پیش از همه: نقش و کاربرد سازه‌ها که بطور شفاف و شاکله‌مند به بیننده منتقل می‌شدند». نگاهی اجمالی به اشکال و شیوه‌های متنوع هنر گوتیک در اینجا البته بسیار به درازا خواهد کشید. اما فراموش نکنیم که اروپای گوتیک قرن سیزدهم نه صرفاً یک اروپای معماری بلکه اروپای مجسمه‌ها و تندیس‌ها؛ دروازه‌های بزرگ کلیسایی؛ کاتدرال‌ها با تزئین‌های داخلی؛ نقش برجسته‌های بی‌شمار - نظیر منبر مشهور در پیزا -؛ تندیس‌های ملائک، دوشیزگان و پرنسس‌ها؛ نقش‌ها و نقاشی‌ها، دیوارنگاره‌ها و مینیاتورها هم بود. قرن گوتیک سیزدهم یک اروپا «نقشینه» را به وجه اعجاب‌آوری غنا بخشید.

اروپای با ادب

قرن سیزدهم یک اروپای رفتار و سلوک نیکو را هم با خود به همراه آورد، آن چه که مورخان و جامعه‌شناسان امروزی آن را تمدن می‌نامند و مسیحیان آن عصر از آن به عنوان اخلاق و رسومات مؤدبانه و بانزاکت یاد می‌کردند. بعدها کلماتی نظیر «مدنیت و شهرگرایی» و «اداب و نزاکت» که در محافل و مراکز شهری تجلی می‌یافت، به لطافت در احساس و نزاکت در کردار اطلاق می‌گردید. اولین مطالعات جامع پیرامون این موضوع توسط نوربرت الیاس (22) جامعه‌شناس آلمانی صورت گرفته که در سال 1939 در اثر نوآورانه‌اش بنام: «پیرامون فرآیند مدنیّت» ارائه شده است. ریشه زبانی آنچه در قرون وسطی لفظ «Courtoise- تشریفات و آداب دانی» برای آن استعمال می‌شد و حاکی از دگرگونی در شیوه‌های رفتاری و طرز سلوک مخصوصاً در قرن سیزدهم بود از دو منشاء اجتماعی: یکی دربار (23) و دیگری شهر برخوردار بود. با روند نزدیکی و قرابت میان آداب و رسومات اشرافی و شهری بود که در قرون 12 و 13 کتب راهنمای متعددی پیرامون شیوه کردارهای مؤدبانه و اخلاقیات منزه به زبان‌های لاتین و یا ملی و قومی منتشر گردید. آثاری نظیر کتاب مدنیّت Liber urbani (24) و آداب دان Facetus در انگلستان، میهمان ولشی (25) Der Welsche Gast اثر توماسین اهل سرکلار (26) و نزاکت شاهانه (27) نوشته تان هویزر (28) در آلمان و یا آداب پنجاه‌گانه اثر بونوزین د لا ریوا (29) تعلیم و تربیت‌دان میلانی. راهنمایی‌ها و نظراتی که در این نوشته‌ها ارائه شده بیشتر شامل آداب و تشریفات میز، نیازهای طبیعی انسان، مناسبات جنسی او و غلبه بر خلق و خوی مهاجمانه می‌باشد. به عنوان نمونه در آثار بونوزین از جمله چنین آمده است:
«پیاله سوپ را نباید هُرت کشید،
بلکه باید با قاشق از آن خورد که برازنده‌تر است.
کسی که بر پیاله خم شود
و آب دهن کثیف به راه اندازد، چون خوک،
آن به که با دیگر احشام به سر برد.»
چنگال، که خیلی زود و از بیزانس به ونیز آورده شده بود - البته ابتدائاً بدون توفیق - تازه از سده‌های 14 و 15 به تدریج استفاده از آن متداول شد و گسترش یافت.
منبع جامعی که تمام شیوه‌های رفتار و آداب معاشرت را در خود جمع‌آوری کرده است کتاب مشهور پیرامون ادب کودکان De civilitate morum puerilium نوشته اراسموس اهل روتردام (30) می‌باشد که به زبان لاتین نوشته شده، به زبان‌های ملی بسیاری ترجمه شده و در قرن شانزدهم فروش فوق‌العاده‌ای پیدا کرده است. آری، این قرن سیزدهم است که اروپای آداب و رسوم نیکو را خلق کرده است.

پی‌نوشت‌ها:

1. Ille-de-France
2. یا رومانسک نام شیوه‌ای در معماری و هنر اروپایی است. آغاز دوران معماری رمانسک در قرن 11 م بود، حال آن که هنرهای رمانسک به طور کلی در قرن ششم پیدایش یافته بود. پایان دوران رمانسک کم و بیش مقارن آغاز عهد گوتیک (قرن 13 م) است. به این ترتیب سبک‌های هنر و معماری رمانسک را می‌توان حد فاصل میان دوران هنر و معماری «رومی» و «گوتیک» به شمار آورد. سرچشمه اصلی نهضت رمانسک معماری و هنر امپراتوری روم بود. تأثیر معماری و هنر بیزانسی را نیز نباید در پیدایش این نهضت از نظر دور داشت. گذشته از این دو برخی از جنبه‌های هنر و معماری شرقی بخصوص شیوه‌های معمول در ایران و ماوراءالنهر از عوامل رشد و تکامل سبک‌های رمانسک بوده است. طرح‌ها و نقوش پارچه‌ها و بافته‌های ایران و بین‌النهرین توسط هنرمندان اروپایی بیشتر در تذهیب و حجاری دوران رمانسک به کار می‌رفت - مترجم.
3. Sens
4. Noyon
5. Laon
6. Amiens
7. منظور هنری سوم پادشاه انگلستان بود که در سال 1254 م. کوشیده بود پسرش را بر تخت سلطنت سیسیل بنشاند و این عمل موجب مخالفت بارون‌ها با وی گردید و لذا آنان در سال 1258 شاه را وادار کردند تا حکومت را به کمیته‌ای تفویض کند که مشترکاً توسط بارون‌ها و شاه انتخاب شود - مترجم.
8. Suger 1081-1151 م. کشیش فرانسوی، مورخ و از رجال سیاسی فرانسه که در خانواده‌ای فقیر زاده شد و برای تحصیل روانه دیر سن - دنی گردید. او رئیس دیر سن - دنی و وزیر لوئی ششم و هفتم بود و در امور مالی و ایجاد سازش و آشتی مهارت داشت. در 1147 که لوئی هفتم عازم دومین جنگ صلیبی شد شورای نیابت سلطنت تشکیل داد و سوژر برجسته‌ترین عضو آن بود. در اداره کردن امور مملکت (1147-1149) چنان لیاقتی نشان داد که لقب «پدر وطن» یافت. در دیر سن - دنی اصلاحاتی به عمل آورد و بردگان دیر را آزاد نمود. از آثارش کتابی در شرح زندگانی لوئی ششم است - مترجم.
9. Alain Erlande-Brandenburg
10. Bourges‌ شهری در دپارتمان سن فرانسه در 11 کیلومتری شمال شرق پاریس - مترجم.
11. Flamboyant
12. Roland Recht
13. Poelzig
14. Bruno Taut
15. Mies van der Rohe
16. Gropius
17. Niemeyer
18. Gaudi`
19. Nervi
20. Gaudin
21. Gehry
22. Norbert Elias 1897-1990 جامعه‌شناس یهودی‌تبار آلمانی که بعدها تابعیت انگلیسی پذیرفت. کتاب دو جلدی «درباره فرآیند مدنیت: Ueber den Prozess der Zivilisation» اولین‌بار در سال 1939 منتشر شد ولی توجه زیادی به آن نشد و بعد از اینکه در سال 1969 تجدید چاپ شد و جلد اول آن به زبان انگلیسی ترجمه گردید باعث اشتهار کتاب و نویسنده آن شد - مترجم.
23. Court
24. Book of the Civilized Man by Daniel of Beccles (Latin: Urbanus Magnus Danielis Becclesiensis) or Urbanus Magnus or Civilized Mann بنظر می‌رسد که اولین کتاب در آداب معاشرت و رفتارهای مؤدبانه در زندگی روزمره به زبان انگلیسی باشد که در قرن سیزدهم تألیف شده است - مترجم.
25. Welsh ولش به معنی ولزی یا منسوب به ناحیه ولز در انگلستان و زبان ولشی نام زبان محلی این ناحیه است که به دسته زبان‌های هندواروپایی متعلق است - مترجم.
26. Thomassin von Circlaere (Zirklaria) 1186-1235، شاعر قرون وسطایی از اصل و نسب ایتالیایی که اشعار آموزنده و مؤدبانه با مضامین مذهبی می‌سرود - مترجم.
27. Hofzucht
28. Der Tannhaeuser 1205-1266، شهسوار و شاعر آلمانی قرون وسطی - مترجم.
29. Bonvesin de la Riva
30. Erasmus von Rotterdam 1469 یا 1466؟-1536 فیلسوف، متأله، ادیب، مربی و کشیش کاتولیک هلندی که خود را دسیدریوس نامید. او افکار اومانیستی داشت و در زمینه آزادی اراده (De libero arbitrio - 1524 م.) با اصلاح دینی لوتر به مخالفت برخاست و او را با خود دشمن ساخت. او فیلسوفی جهان وطن بود و در مناطق مختلف اروپا به سر برد. از دیگر آثارش علاوه بر تحریر آثار آباء کلیسا کتاب‌های «مدح دیوانگی 1509 م» و «تربیت یک شاهزاده مسیحی 1515 م.» است - مترجم.

منبع مقاله :
لوگوف، ژاک؛ (1391)، اروپا، مولود قرون وسطی (بررسی تاریخی فرآیند تکوین و تکامل اروپا در قرون وسطی (سده‌های 4 تا 16 میلادی)، ترجمه‌ی بهاءالدین بازرگانی گیلانی، تهران: انتشارات کویر، چاپ دوم.