امارات متحده عربي و جايگاه شيعيان

امارات متحده عربي *

امارات متحده عربي، در انتهاي جنوب شرقي شبه جزيره عربستان، بر کرانه جنوبي خليج فارس قرار گرفته و از شعم در کرانه ي جنوبي دهانه ي تنگه ي هرمز، تا خور العديد در جنوب شرقي شبه جزيره قطر امتداد دارد. اين کشور از هفت امارت ابوظبي، دوبي، رأس الخيمه، عجمان، شارجه، ام القوين و فجيره تشکيل شده است. امارت، 7/700 کيلومتر مربع وسعت و 3/754/000 نفر سکنه دارد و هشتاد درصد جمعيت آن را مهاجران به وجود آورده اند که غالباً آسيايي هستند. با اين حال، 42 درصد آن ها عرب و پنجاه درصد آن را مهاجران ايراني، پاکستاني و هندي تشکيل داده اند. دين رسمي آن اسلام است و 97 درصد مسلمان و بقيه مسيحي اند. از کل مسلمانان، حدود هفت درصد شيعه هستند.
اين شيخ نشين ها تا قبل از سلطه ي انگلستان، جزء امپراتوري عثماني بود و با ضعف تدريجي اين امپراتوري، تسلط انگلستان بر آن آغاز شد. در سال 1347 ش، دولت ياد شده به دليل گرفتاري هاي اقتصادي و سياسي و نيز توافق با آمريکا، اعلام کرد که تا سال 1350 ش نيروهاي خود را از شرق سوئد فرا خواهد خواند. پس از خروج بريتانيا، اجتماعي با شرکت حاکمان امارات به وجود آمد و طرح موافقت نامه ي تأسيس اتحاديه امارات متحده عربي تهيه گرديد. بر اين اساس، عالي ترين قدرت امارات، شوراي عالي است که از اجتماع حاکمان هفت اميرنشين تشکيل شده است و يک رئيس و يک نائب رئيس دارد، که از سوي اعضاي شوراي عالي و از ميان خود آن ها به مدت پنج سال انتخاب مي شود.
مرکز حکومت آن ابوظبي است، ولي دوبي، کانون اقتصادي آن است و شارجه، مرکز فرهنگي آن به شمار مي آيد. زبان رسمي عربي است، ولي انگليسي هم در آن رواج دارد.
امارات متحده ي عربي عضو سازمان اوپک است و روزانه بيش از دو ميليون بشکه نفت توليد مي کند. صادرات نفت، هشتاد درصد درآمدهاي ارزي آن را تأمين مي نمايد.
در امارات، مسجد از جايگاه مهمي برخوردار است و دولت از طريق وزارت دادگستري، اوقات و امور اسلامي آن ها را اداره مي کند. در اين کشور 3500 مسجد وجود دارد.
امارات تنها کشور عضو شوراي همکاري خليج فارس است که تا کنون هيچ گونه انتخابات مردمي، حتي در سطح شوراهاي شهر در آن برگزار نشده است. در اين کشور، اجازه تأسيس احزاب نيز به مردم داده نمي شود. مجلس ملي فدرال امارات با عضويت چهل نماينده انتصابي از سوي حاکمان بدون داشتن حق قانون گذاري و تصويب قوانين، يا حق رد صلاحيت و تأييد وزيران، فقط به عنوان نهادي مشورتي عمل مي کند. (1)

جغرافياي سياسي امارات متحده عربي **
جغرافياي سياسي سرزمين و ويژگي هاي فيزيکي آن

کشور امارات متحده عربي، با مساحتي حدود 83600 کيلومتر مربع، بين عرض جغرافيايي 22 تا 26 درجه و 30 دقيقه، و 51 تا 56 درجه و 30 دقيقه طول شرقي واقع شده است و بخشي از منطقه خليج فارس به شمار مي آيد که
با کشورهاي عمان در شمال شرقي، عربستان در جنوب و غرب، و قطر در شمال غربي مرز مشترک دارد. اين کشور سرزميني است کم ارتفاع که قسمت اعظم آن را بيابان ها و صحراها پوشانده و تنها در قسمت کناره اي درياي عمان، از جمله رشته کوه اخضر مرتفع يافت مي شود. از مهم ترين جزاير آن مي توان از: داس، سر بني ياس، دلما و مقيشط نام برد. آب و هواي آن عمدتاً گرم و خشک و کم باران است. (2)
پوشش گياهي منطقه، غالباً از گياهان خاردار است. انبوه ترين اين گياهان خاردار و خارزارهاي دشت هاي غرب در سلسله جبال حجر واقع است... مهم ترين پوشش گياهي ناحيه، بدين ناحيه قرار است: خرما، کهوز، اکاسيا، گز، گل ابريشم، تمر، گل کاغذي، ياس، رازقي، خرزهره و ساير گياهان گرمسيري و بياباني. (3)
به لحاظ جغرافيايي، اين کشور از هفت اميرنشين ابوظبي، دوبي، شارجه، ام القوين، عجمان و فجيره و رأس الخيمه متشکل شده است که از ميان آن ها، اميرنشين هاي ابوظبي و دبي اهميت بيش تري دارد.

ابوظبي

شيخ نشين ابوظبي که پايتخت امارات متحده عربي نيز به شمار مي آيد، مهم ترين اميرنشين اين کشور است که هم به لحاظ ثروت و هم از لحاظ نظامي اهميت دارد.
ابوظبي، وسيع ترين و از لحاظ نظامي، نيرومندترين «نه شيخ نشين» (4) در حاشيه ي پاييني خليج فارس است و مهم ترين عضو امارات متحده عربي به شمار مي رود... بر حسب درآمد سرانه، ابوظبي ثروتمندترين دولت جهان است و ثروت ابوظبي به تنهايي، مقام منحصر به فرد آن را در حکومت فدرال توجيه مي کند. (5)

دبي

دومين شيخ نشين امارات متحده که به لحاظ تجاري و جمعيتي اهميت دارد، اميرنشين دبي است که از جنبه ي جمعيتي، پر جمعيت ترين شهر امارات و از بعد تجاري، شهر بندري و پر رونق امارات متحده و منطقه آزاد تجاري به شمار مي آيد. حاکمان اين کشور با توسل به بازرگاني و سياست تجارت آزاد، به رغم درآمدهاي اندک حاصل از فروش نفت وسعت و مساحت کم، اين اميرنشين را به يکي از پر رونق ترين مناطق تبديل نموده اند. اين امارت داراي يک منطقه آزاد تجاري به نام «جبل علي» است. در «جبل علي» سرمايه گذاران سال هاست که به داد و ستد کالا مي پردازند. اين بندر آزاد، دروازه ي ورود کالاهاي ساخته شده شرق آسيا و مرکز صادرات مجدد اين گونه کالاها به کشورهاي حوزه خليج فارس است. دبي با جمعيتي بالغ بر 750 هزار نفر، به عمده فروشي و خرده فروشي بيش از نفت متکي است. (6)
ديگر شيخ نشين ها به لحاظ امکانات شهري و مدنيت بسيار عقب افتاده تر از اين دو شيخ نشين هستند. مهم ترين صنايع اين کشور، پالايش نفت و سيمان بوده و در زمينه توليد نفت، ابوظبي از ديگر اميرنشين ها موفق تر عمل نموده است.
تا پيش از کشف نفت، اقتصاد شيخ نشين ها يا امارات بر اساس صيد مرواريد، ماهي گيري، تجارت و کشاورزي به طور محدود استوار بود. از سال 1958، هنگامي که نفت براي اولين بار در سواحل ابوظبي کشف شد و خصوصاً از ژوئن 1962، يعني هنگامي که براي اولين بار نفت به خارج صادر گرديد، اقتصاد اين منطقه تغيير کلي يافت. (7)
به نقل از دايره المعارف اين کار تا، اين کشور حدود سه درصد ذخاير گاز طبيعي کل جهان را دارا مي باشد و در مجموع، نود درصد ذخاير نفت و گاز کشور در دو اميرنشين ابوظبي و دبي قرار دارد.

جغرافيايي سياسي مرزهاي بين المللي

از مسايل و مشکلات مهمي که اين کشور همواره با آن دست به گريبان بوده،
اختلافات مرزي ميان شيخ نشين هاي هفتگانه از يک طرف، و ميان هر يک از آن ها با ديگر کشورهاي همسايه مي باشد که حتي موجب درگيري هاي مرزي بين شيخ نشين ها و همسايگان شده است. (8)
البته به اعتقاد برخي صاحب نظران، امارات متحده براي حفظ هويت فدرالي، حل اختلافات داخلي و جلوگيري از تجزيه کشورش، نيازمند گسترش اختلافات مرزي و تهديدات خارجي است.
از مهم ترين اختلافات منطقه اي، ادعاي ارضي اين کشور بر جزاير سه گانه تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسي است که اينک در کنف حاکميت جمهوري اسلامي ايران هستند. اين ادعا، هر از چند گاهي از سوي امارات متحده در مجامع بين المللي و همايش هاي منطقه اي مطرح مي شود و البته جمهوري اسلامي ايران نيز طرح چنين ادعايي را بي مورد و بي اساس تلقي مي کند.
هم چنين بين سه کشور عمان، امارات متحده و عربستان سعودي، همواره بر سر واحه ي «بوريمي» منازعه و کشمکش وجود داشته است؛
«بوريمي» واحه ي پر آب و سرسبز و داراي ذخاير نفتي است و در فاصله يکصد مايلي جنوب شرق امارات ابوظبي واقع شده و شامل چند دهکده مصفا و فلات نسبتاً پر آب و نخل است. اختلافات بر سر حاکميت، «بوريمي» به سال 1952 بر مي گردد و به تدريج ابعاد بين المللي به خود گرفت. (9)
گر چه در سال 1974 اين اختلافات با توافق نامه اي که بين سه کشور منعقد گرديده، به ظاهر فيصله پيدا کرد، اما همواره به عنوان يک منبع بالقوه ي تنش و درگيري بين سه کشور باقي ماند.
از سوي ديگر عمان و امارات متحده عربي علاوه بر واحه بوريمي که شرح آن گذشت، در منطقه «العين» در امارات شارجه و مناطق مرزي «ربع، روضه و دبا» در امارات الخيمه اختلافات ديرينه دارد. (10)

جغرافياي سياسي و عوامل جمعيتي

بر اساس آخرين سرشماري در سال 1999، ميزان جميعت اين کشور حدود 2344402 نفر برآورده شده است که از اين ميزان، حدود 31 زير 14 سال، 67 درصد جمعيت فعال (بين 15 تا 64 سال) و 2 درصد جمعيت پير و بالاي 65 سال هستند.
جمعيت: (2344402)
سن 0 تا 14 سال: (% 31 «368844 مرد، 355183 نفر زن»)
سن 15 تا 64 سال: (% 67 «1015690 مرد، 558902 زن»)
سن 65 سال به بالا: (% 2 «32935 مرد، 14848 زن»)
درصد رشد جمعيت: (% 1/78)
ميزان تولد: (در هر 1000 نفر): (18/86)
گروه هاي قومي: (% 19 اماراتي، % 23 ايراني ها و عرب هاي ديگر)
مذهب: (% 96 مسلمان «% 16 شيعه، و بقيه سني» % 4 بقيه مذاهب) (11)
جدول شماره 5: جدول جمعيتي امارات متحده
بافت اجتماعي اين کشور نيز به صورت قبيله اي است. در واقع، نظام اجتماعي اين کشور و جهت گيري آن، تحت تأثير فرهنگ عربي، ارزش هاي اسلامي و آداب و رسوم قبيله اي قرار دارد.

ابوظبي

اين اميرنشين که پايتخت امارات نيز مي باشد، بيش از ساير شيخ نشين ها قبايل پراکنده دارد که مهم ترين آن ها عبارت اند از: بني ياس که از پانزده قبيله تشکيل شده، قبيله مناصر و قبيله ظواهر که آن هم از پانزده قبيله ديگر تشکيل شده است.

دبي

يکي از شاخه هاي قبيله بني ياس، آل بوفله نام دارد که در دوبي زندگي مي کنند و خانواده ي شيخ راشد، حاکم دبي نيز از اين قبيله است. بحارينه، قبيله ديگري است که در دبي ساکن اند و مذهب تشيع را پذيرفته اند. همچنين قبايل سوران و شاوي هين نيز در اين شهر مسکن گزيده اند.

شارجه

خاندان قاسمي، خاندان حاکم اين شيخ نشين هستند و پس از آنان، دو خاندان آل مدفع و طريم با در اختيار گرفتن برخي مشاغل دولتي، در اين حکومت سهيم شده اند. افزون بر اين ها، خاندان هاي عبادالله، العلي، حواله، مارا، شادي هين، سودان و طنيج نيز در اين شهر زندگي مي کنند.

رأس الخيمه

خاندان حکومتي، خاندان بني محمد هستند که پر نفوذترين خاندان اين امير نشين به شمار مي آيند. پس از آنان، بني سلطان، رقيب سياسي خاندان حکومتي است که البته اين دو قبيله، در اصل متعلق به قبيله قاسمي هستند. افرادي از قبايل ديگري چون طنيج، غفاله و بني شميل نيز در اين شيخ نشين زندگي مي کنند.

عجمان وام القوين و فجيره

جوامع عجمان، ام القوين و فجيره، مانند شيخ نشين هاي ديگر و حتي کمي بيش از آن ها حالت و خصوصيت قبيله اي دارند. حتي آن ها را مي توان از جهاتي، سنتي ترين جوامع قبيله اي دانست. (12)
قبايل مسلط اين اميرنشين ها، به ترتيب عبارت اند از: قبيله نعيم در عجمان، قبيله نعيم در ام القوين و قبيله الشرقي در فجيره.
نکته قابل توجه آن است که:
همه ي اين قبايل، از لحاظ جغرافيايي در شيخ نشين متبوع خود زندگي نمي کنند و در سراسر امارات متحده عربي پراکنده اند. (13)
که اين پراکندگي، مشکلات بسياري را براي اين شيخ نشين ها به وجود آورده است.
وجود چنين تنوع قومي ـ قبيله اي در امارات متحده عربي، چه به لحاظ مذهبي چه فرهنگي، تبعات سياسي گوناگوني به همراه دارد که اتحاد کنفدراسيون را قدري با مشکل مواجه مي سازد. آن چه اين گسستگي را مانع مي شود، وجود دشمن خارجي مشترک است. به ويژه آن که در برخي مرزهاي شيخ نشين ها، قبيله هاي مختلفي که با کشورهاي همسايه سنخيت قومي ـ مذهبي دارند، تعارضات و گرايش هاي گريز از مرکزي به بار آورده اند.
از سوي ديگر، با وجود آن که حدود 96 درصد از ساکنين اين کشور مسلمان هستند، ولي شاهد مذاهب مختلفي چون حنبلي ها، شافعي ها، مالکي ها، شيعيان و گروه اقليت وهابي ها مي باشيم که اين تنوع مذهبي، مي تواند تأثير فراواني بر بافت اجتماعي و سياسي آن داشته باشد.

شبکه هاي ارتباطي

حمل و نقل کالا براي بنادر آزاد و نيز ساير بنادر عمده امارات متحده عربي در خليج فارس، از طريق تنگه هرمز انجام مي پذيرد. امارات متحده در ساحل خليج فارس، بنادر مهمي را چون بندر زايد در ابوظبي، بندر راشد و جبل علي در دبي، بندر خالد در شارجه، عجمان و بندر سقر در رأس الخيمه در اختيار دارد. ناگفته نماند که امارات، در ساحل درياي عمان نيز دو بندر عمده ي فجيره و خورفکان را جهت تخليه و بارگيري کالا در اختيار دارد که در دوران جنگ عراق عليه ايران و به خصوص جنگ نفتکش ها در خليج فارس، فعاليت گسترده اي داشت. دو بندر خورفکان و فجيره، به وسيله ي شبکه راه زميني اتوبان به ساحل غربي ـ يعني شارجه و دبي ـ متصل مي شود و از کشش و ظرفيت خوبي برخوردار است. هر چند حمل و نقل هوايي و زميني در بيلان حمل و نقل کالا و مواد نقش دارد، ولي نسبت به حمل و نقل دريايي سهم ناچيزي را به خود اختصاص مي دهد. (14)
در اين کشور هشت روزنامه فعاليت مي کنند که مهم ترين آن ها «الاتحاد» است.

جغرافياي سياسي نظام اجرايي

اين کشور به لحاظ شکل سازمان دهي داخلي، به صورت کنفدراسيوني و متشکل از هفت شيخ نشين است که در رأس هر کدام از آن ها اميري حکومت مي کند.
نظام حکومتي در اين شيخ نشين ها آمرانه و پدر سالاري است در واقع حکومت پادشاهي به شمار مي آيد و همان گونه که يک کنفدرال اداره مي شود، اميرنشين هاي امارات نيز به رغم اين که به لحاظ سياسي، اقتصادي، اداري و... مستقل هستند، توسط اتحادي که در سال 1971 بين آن ها بسته شد، يک کنفدراسيون را تشکيل مي دهند.
البته از آنجا اين کشور از هفت اميرنشين جداگانه تشکيل شده که در هر يک از آن ها، ساختارهاي اجتماعي و سياسي مجزايي حکم فرماست و هم چنين به دليل وجود بافت اجتماعي متنوع، کنترل سياسي تمام سرزمين ها، براي پايتخت، به يک ميزان و هم سطح امکان پذير نيست.

شيعيان امارات متحده عربي

در خصوص شيعيان امارات متحده، اطلاعات چنداني در اختيار نيست و متأسفانه تلاش نگارنده براي کسب اطلاعاتي در اين زمينه، بي نتيجه ماند. آمار ارائه شده در مورد جمعيت شيعيان اين کشور نيز متفاوت است. به گفته اطلس جهاني، حدود 16 درصد از کل جمعيت اين کشور شيعه هستند؛ در حالي که در برخي منابع، جمعيت آنان بين 6 تا 20 درصد تخمين زده شده است. به هر حال، بيش تر اين شيعيان در امارت دبي ساکن اند که از مهم ترين و در عين حال، يکي از پر جمعيت ترين اميرنشين هاي امارات متحده به شمار مي آيد.
دبي، شهر بندري و پر رونق امارات متحده عربي، منطقه آزاد تجاري مي باشد که اکثريت شيعيان اين کشور در اين شهر ساکن مي باشند. (15)
در برخي مقالات، مطرح شده که بيش از 23 درصد جمعيت دبي را شيعيان تشکيل مي دهند.
اين تمرکز در مهم ترين امير نشين امارات متحده عربي، مسائلي از همان نوع را ايجاد مي کند که در ديگر اميرنشين ها به وجود آورده است، ضمن آن که در دبي نيز مانند بحرين، نفوذ شديد ايران وجود دارد. (16)
اصولاً کشور امارات متحده عربي، کشوري مهاجر پذير است، به گونه اي که مي گويند حدود چهار پنجم جمعيت آن را مهاجرين تشکيل داده اند و بنابراين، اين که گفته مي شود بيشتر شيعيان اين کشور ايراني اند، دور از انتظار نيست. بعضي ها هم مي گويند شيعيان اين کشور، متعلق به قبيله ي بحارينه مي باشند که:
ممکن است اين قبيله در حدود سيصد سال پيش، با قبول مذهب تشيع از قبايل نعين ـ از قبيله ي عرب ـ به وجود آمده باشد؛ گر چه بعضي ها معتقدند اين مردمان، از ساکنان اصلي و بوميان ناحيه هستند که به دست اعراب شکست يافته اند. تمام مردم قبيله شيعه مذهب اند و به تجارت و کشاورزي اشتغال دارند. (7)
شيعيان اين کشور نيز نفوذ چنداني در ساختار سياسي کشور نداشته و عموماً به تجارت و بازرگاني مشغول اند.

پي نوشت:

1 ـ جهان اسلام، ذيل امارات متحده عربي؛ «امارات متحده ي عربي»، روزنامه جام جم، شماره 946؛ روزنامه اطلاعات، شماره ي 22937؛ گلبانگ مسجد، شماه 19، ص 12.
2 ـ فرامرز پاوري، گيتاشناسي جغرافيايي طبيعي، سياسي و اقتصادي و تاريخي محجوب، ص 37.
3 ـ دونالد هاولي، درياي پارس و سرزمين هاي متصالح، ترجمه: حسن زنگنه، ص 324.
4 ـ نه شيخ نشين: بحرين و قطر را نيز جزء آن ها حساب کرده است.
5 ـ مهدي مظفري، امارات خليج فارس، پژوهش اقتصادي، سياسي و اجتماعي، ترجمه: مهدي مظفري، ص 86.
6 ـ «اقتصاد دبي از کاهش شمار گردشگران روس آسيب ديده است» نشريه ي بررسي هاي بازرگاني، ش 142، ص 1.
7 ـ امارات متحده، از سري انتشارات نظري اجمالي به کشورها، شماره 7 دي ماه 1364، مؤسسه مطالعات و پژوهش هاي بازرگاني، ص 69.
8 ـ غلامرضا محمدي، «امارات با بحران زنده است»، رسالت، 29 فروردين ماه 1378.
9 ـ سيد محسن توکلي، «نگاهي به اختلافات عمان و امارات متحده عربي» نشريه ي ديدگاه ها و تحليل ها، ش 128.
10 ـ همان، ص 2.
11 ـ world atlas.cd 2003
12 ـ مهدي مظفري، پيشين، ص 115.
13 ـ همان، ص 157.
14 ـ محمدرضا حافظ نيا، خليج فارس و نقش استراتژيک تنگه هرمز، ص 247.
15 ـ همان، ص 224.
16 ـ رسول جعفريان، جغرافياي تاريخي و انساني شيعه در جهان اسلام، ص 101.
17 ـ دونالد هاولي، پيشين، ص 325.

فهرست منابع:
* گلي زواره، غلامرضا: جغرافياي جهان اسلام، انتشارات مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني، چاپ اول، 1385، صفحات 226 - 227.
** متقي زاده، زينب: جغرافياي سياسي شيعيان منطقه خليج فارس، انتشارات مؤسسه شيعه شناسي، چاپ اول 1384، صفحات 89 - 96 و 154 - 155.
/خ