نویسنده: شیخ حسین رضایی
محمّد‌بن موسی خوارزمی از برجسته‌ترین ریاضی‌دانان و منجّمان مسلمان ایرانی است. تاریخ تولّد او به درستی روشن نیست، امّا می‌دانیم که در شهر خوارزم متولّد شده و در سال 232هـ .ق. درگذشته است، از زندگی او نیز اطّلاعات کمی در دست است. خوارزمی قسمتی از عمرش را در بغداد گذراند و به نوشته‌ی مورّخان برای مسلّط شدن بر علوم هندی سفری هم به هندوستان کرد.خوارزمی از جمله دانشمندان مشهور دربار مأمون عبّاسی بود. او و فضل بن نوبخت، ریاست نخستین رصدخانه‌ی اسلامی را که به دستور مأمون در سال 213هـ .ق. در بغداد تأسیس شد، بر عهده داشتند. او همچنین عضو گروه ستاره‌شناسانی بود که مأمون آنان را برای اندازه‌گیری طول قوس یک درجه‌ی نصف‌النهار مأمور کرد. خوارزمی در زندگی شخصی خود بسیار بزرگ‌منش و پایبند به اخلاق بود. او با آن مدّتی را در بیت‌الحکمه‌ی مأمون سپری کرد و می‌توانست خود را در نظر مردم بسیار بزرگ جلوه دهد، همواره از شهرت و افتادن بر سر زبان‌ها پرهیز کرد. او بهترین پاداش کارش را نام نیک می‌دانست و به حق که به این پاداش نیز رسید. خوارزمی در جغرافیا نیز آثاری نگاشته است. کتاب او به نام صورة‌الارض در حقیقت پایه‌ی علم جغرافیا در میان مسلمانان است. کتاب او هم در متن و هم در داشتن نقشه‌های جغرافیایی، بر کتاب بطلمیوس، دانشمند بزرگ یونانی برتری دارد. او همچنین نقشه‌های جغرافیایی و آسمانی بسیاری کشید و در بعضی از آن‌ها نوشته‌های بطلمیوس را اصلاح کرد. خوارزمی در نجوم نیز دستی داشت و دو زیج (جداول نجومی) از خود به جای گذاشت. زیج کوچک‌تر او به زبان لاتین ترجمه شده و در بین مسلمانان و مسیحیان اسپانیا تأثیر فراوان داشته است.
امّا مهم‌ترین تأثیر خوارزمی را باید مربوط به ریاضیات دانست. کتاب جبر و مقابله‌ی او نخستین کتاب دوره‌ی اسلامی در رشته‌ی جبر است. نام این علم پس از او در شرق و غرب به صورت «جبر» یا «آلجبرا» ثبت شد که یادگار نامگذاری اوست. خوارزمی همچنین نخستین کسی است که نظام عددنویسی هندی را وارد جهان اسلامی کرد و این نظام از راه ترجمه‌ی آثار او به مغرب زمین راه یافت و به «ارقام عربی» مشهور شد. امروزه هر کسی که در هر کجای عالم از این نظام عددنویسی استفاده می‌کند، در واقع مدیون کارهای خوارزمی است. تأثیر خوارزمی بر مردم مغرب زمین به حدّی بود که تا مدّت‌ها کلمه‌ی «الگوریتم» که همان تغییر یافته‌ی کلمه‌ی خوارزمی است، به معنای علم حساب به کار می‌رفت. همچنین کلمه‌ی «لگاریتم» که امروزه همچنان در ریاضیّات به کار می‌رود، برگرفته از نام خوارزمی است.
بیشتر بخوانید: زندگی نامه و کارنامه ی علمی ابوریحان بیرونی
خوارزمی در زندگی شخصی خود بسیار بزرگ‌منش و پایبند به اخلاق بود. او با آن مدّتی را در بیت‌الحکمه‌ی مأمون سپری کرد و می‌توانست خود را در نظر مردم بسیار بزرگ جلوه دهد، همواره از شهرت و افتادن بر سر زبان‌ها پرهیز کرد. او بهترین پاداش کارش را نام نیک می‌دانست و به حق که به این پاداش نیز رسید. در زیر، قسمتی از ترجمه‌ی کتاب جبر و مقابله‌ی خوارزمی را که مربوط به حلّ یک معادله است، نقل می‌کنیم:
اگر کسی گوید: ده را به دو قسمت تقسیم و هر قسمت را در خودش ضرب کردم، سپس مقدار کمتر را از مقدار بیشتر کسر کردم [و] چهل باقی ماند،[آن‌گاه او عدد ده را چگونه تقسیم کرده است؟] راه حل آن چنین است:«ده منهای شیء را در خودش ضرب می‌کنی؛ می‌شود صد به اضافه‌ی مال، منهای بیست شیء. شیء را در شیء ضرب می‌کنی، می‌شود مال. این مال را از صد به اضافه‌ی مال منهای بیست شیء کم می‌کنی، باقی می‌ماند صد منهای بیست شیء که برابر است با چهل درهم. پس صد را با بیست شیء جبر می‌کنی و آن را بر چهل می‌افزایی. نتیجه چنین می‌شود: صد که برابر است با بیست شیء به اضافه‌ی چهل درهم. چهل را از صد کم می‌کنی. باقی مانده چنین می‌شود: شصت درهم که برابر است با بیست شیء. پس یک شیء برابر خواهد بود با سه و این یکی از دو قسمت ده است.
در این مسئله خوارزمی به دنبال آن است که بگوید چگونه باید عدد ده را به دو قسمت تقسیم کرد که حاصل تفریق مربّع این اعداد برابر چهل شود. حلّ این مسئله با نمادهای امروزی جبر چنین است:
و خوارزمی هم در انتها به پاسخ 3 رسیده است.منبع مقاله :
شیخ رضایی، حسین، (1390)، داستان فکری ایرانی-4: دوران طلایی ، تهران: نشر افق، چاپ سوم
