انواع بیش‌فعالی و عوامل آن

1. بیش‌فعالی چند نوع است؟
2. علل بیش‌فعالی چیست؟

انواع بیش‌فعالی

اگرچه اغلب نشانه‌های کمبود توجه، تکانشگری و بیش‌فعالی با هم دیده می‌شوند، در برخی از افراد مبتلا، دسته‌ای از نشانه‌ها بارزتر است و بیشتر به چشم می‌خورد. بر همین اساس، این اختلال به سه حالت فرعی ذیل تقسیم شده است: (1)
سه نوع بیش‌فعالی داریم: 1. نوعی که مرکب از کمبود توجه و تکانشگری است، 2. نوعی که بیش‌فعالی- تکانشگری در آن غالب است، 3. نوعی که کمبود توجه در آن بیشتر دیده می‌شود.

1. نوع مرکب

این گونه بیش‌فعالی زمانی مطرح می‌شود که هم نشانه‌های کمبود توجه و هم نشانه‌های بیش‌فعالی - تکانشگری، در دست کم شش ماه گذشته، پیوسته نمود داشته باشند. در بیشتر کودکان و نوجوانان بیش فعال، نوع مرکب آن دیده می‌شود.

2. نوع بیش فعال- تکانشی غالب

این نوع فرعی زمانی مطرح می‌شود که نشانه‌های بیش‌فعالی- تکانشگری در شش ماه گذشته بیشتر از نشانه‌های نبود توجه دیده شده باشند. درباره‌ی کودکان پیش دبستانی که معمولاً والدین خود به کلینیک‌های روان‌شناختی و روان‌پزشکی مراجعه می‌کنند، این گونه بیشتر رایج است.

3. نوع کمبود توجه غالب

این گونه اختلال زمانی مطرح می‌شود که نشانه‌های نبود توجه در شش ماه گذشته، بیشتر از نشانه‌های بیش‌فعالی- تکانشگری دیده شده باشد. در کودکان دبستانی که والدین بنا بر توصیه‌ی معلمان یا مسئولان مدرسه به مراکز درمانی مراجعه می‌کنند، این گونه بیشتر دیده می‌شود.
سه نوع بیش‌فعالی داریم:
1. نوعی که مرکب از کمبود توجه و تکانشگری است
2. نوعی که بیش‌فعالی- تکانشگری در آن غالب است
3. نوعی که کمبود توجه در آن بیشتر دیده می‌شود

علل بیش‌فعالی

به طور طبیعی، بسیاری از والدین می‌خواهند بدانند که چرا فرزندشان بیش‌فعال شده است. هر چند هنوز هیچ علت یگانه و مشخصی برای اختلال بیش‌فعالی کشف نشده است، متخصصان توافق دارند که در پدیدایی این اختلال عوامل ژنتیکی و ارثی و عوامل محیطی، هر دو مؤثرند؛ به این معنا که ساختار ژنتیکی کودک و دیگر عوامل پیش از تولد، هنگام تولد یا پس از آن، زمینه‌ی این اختلال را فراهم می‌کند، اما ظهور رفتارهای مربوط به بیش‌فعالی، از فرهنگ و محیط نیز متأثر است. (2) در این بخش، به برخی از یافته‌هایی که بیش از دیگر عوامل اهمیت دارند، اشاره می‌کنیم:

1. وراثت

بسیاری از والدین کودکان بیش‌فعال اظهار می‌کنند که رفتار فرزندشان دیگر اعضای خانواده نیز وجود داشته است. (3) شواهد آزمایشی به دست آمده از تحقیقات پژوهشگران نیز نشان می‌دهد که وراثت می‌تواند در بیش‌فعالی نقش داشته باشد. اما با توجه به این نکته که اختلال بیش‌فعالی در دوران کودکی به طور معمول با اختلالات دیگری همراه است (4)، برای مشخص شدن تأثیر مسائل ژنتیکی بر این اختلال، به پژوهش‌های بیشتری نیاز داریم.

2. عوامل مربوط به هنگام بارداری و تولد

بنا بر شواهدی، رویارویی مادر با عفونت‌های فصل زمستان در سه ماه نخست بارداری، ممکن است در آشکار شدن نشانه‌های بیش‌فعالی در برخی کودکان آسیب‌پذیر نقش داشته باشد. (5) همچنین پژوهش‌های برخی دانشمندان نشان می‌دهد که میان کودکان بیش فعال و کودکان عادی، در عوامل مربوط به هنگام تولد، تفاوت‌هایی وجود دارد. (6) اما برای اینکه به نقش دقیق عوامل هنگام بارداری و تولد پی ببریم، در آینده به پژوهش‌های بیشتری نیازمندیم.

بیشتر بخوانید: بیماری های همراه با اختلال بیش فعالی- کمبود توجه

 

3. نقص کارکرد دستگاه عصبی

برخی دانشمندان این فرضیه را ارائه کرده‌اند که نقص کارکرد دستگاه عصبی، موجب بیش‌فعالی می‌شود. گاه نیز دیده شده است که شماری از کودکان بیش فعال، فعالیت موجی مغزشان بسیار آهسته است. اما هیچ مدرکی مبنی بر اینکه آسیب به مغز موجب بیش‌فعالی می‌شود، در دست نیست. از آنجا که آسیب‌های مغزی میان این گروه از کودکان بیشتر از کودکان عادی به چشم می‌خورد، چنین به نظر می‌رسد که این‌گونه رفتارها با وجود ناراحتی‌ای مغزی ارتباط داشته باشد. البته تاکنون آسیب یا ناراحتی مغزی شناخته شده‌ای وجود نداشته است؛ افزون بر اینکه همه‌ی کودکانِ با آسیب مغزی، رفتارهای بیش فعالانه ندارند.

4. رژیم غذایی

در سال 1975، دانشمندی به نام فینگُلد (7) ادعا کرد که مصرف برخی غذاها با بیش‌فعالی ارتباط دارد. وی گفت 25 تا 50 درصد کودکان بیش فعال در برابر حذف برخی مواد غذایی واکنش مطلوب نشان داده‌اند. در برابر، زمانی که بنا بر رژیم غذایی‌ای ویژه، کودکان یکی از غذاهای منع شده را بخورند، بیش‌فعالی برای مدت دو تا سه روز به گونه‌ای چشمگیر افزایش می‌یابد. البته پژوهش‌های انجام شده، کمتر از فرضیه‌ی تأثیر رژیم غذایی بر بیش‌فعالی حمایت می‌کند. (8) به هرحال، درباره‌ی تأثیر رژیم غذایی و مکانیزم تأثیرگذاری آن بر رفتار فرد مبتلا به بیش‌فعالی، باید منتظر پژوهش‌های بیشتر و قطعی‌تری بود.

5. عوامل محیطی

در برخی پژوهش‌ها، نقش برخی عوامل مسمومیت‌زا مانند سرب و بعضی اشعه‌های مؤثر نظیر اشعه‌ی ایکس بررسی، و فرضیه‌هایی مبنی بر تأثیر این عوامل در ایجاد بیش‌فعالی ارائه شده است. در چندین مطالعه، کودکانی که در محیطی آلوده به سرب زندگی می‌کردند یا به گونه‌ای میزان سرب خونشان بالا بود، با گروه دیگری که هیچ یک از این ویژگی‌ها را نداشتند، مقایسه شدند. نتیجه نشان داد که علایم بیش‌فعالی در گروه نخست بیشتر دیده شده است.
اختلال بیش‌فعالی اولین یا دومین اختلال فراوان در دوران کودکی و نوجوانی است. همچنین در پی انتشار این موضوع که مجاورت با اشعه‌ی ایکس موجب تحرک بیش از حدِ موش‌ها شده است، زیست‌شناسی به نام آت (9) این فرضیه را مطرح کرد: روشنایی لامپ‌های مهتابی که حامل مقداری اشعه‌ی ایکس است، می‌تواند به گونه‌ای مشابه عمل کند. وی در آزمایشی، دو کلاس درس را با لامپ‌های مهتابی و دو کلاس دیگر را با نور طیفِ کامل روشن کرد. گزارش‌ها حاکی از آن بود که گروه دوم نشانه‌های بیش‌فعالی را کمتر نشان داده‌اند. در هر صورت، هنوز دلیل‌های قانع کننده‌ای برای تأثیر عوامل محیطی در ایجاد بیش‌فعالی به دست نیامده است. (10)

6. علل روان‌شناختی

حوادث استرس زا و عوامل اضطراب‌انگیز مانند اختلافات خانوادگی، طلاق یا اعتیاد والدین، در آغاز و تداوم این اختلال تأثیرگذارند؛ به ویژه در کودکان کم سن و سال‌تر که ناراحتی یا تنش روانی در آنان بیشتر به شکل‌های جسمانی نمود می‌یابد. برای مثال، کودکانی که در پرورشگاه‌ها و مؤسسه‌های حمایتی دور از والدین خود زندگی می‌کنند، نشانه‌های این اختلال را بیشتر نشان می‌دهند. این مشکل از محرومیت عاطفی طولانی مدت ناشی شده، با رفع عوامل محرومیت از بین می‌رود. (11)
در برخی کودکان، بیش‌فعالی به نسبت محدود است و مشکلات چشمگیری در محورهای دیگر رشد آنان دیده نمی‌شود. تعادل روانی- حرکتی کودک به اختلال بارزی دچار نیست و تراز عقلی وی بهنجار است. در چنین مواردی مسئله‌ی اصلی چگونگی تحمل اطرافیان، به ویژه والدین کودک و واکنش آنان در برابر رفتار اوست. ممکن است برخی از کودکان به صورت مادرزادی، وضع حرکتی انفجاری داشته باشند. در چنین مواردی، پاسخ‌های سخت‌گیرانه یا خواسته‌های بیش از حد اطرافیان می‌تواند کودک را در حالت بیش فعال ناهنجار نگاه دارد.
در برخی دیگر از کودکان، بیش‌فعالی جنبه‌ی مرضی دارد. برای مثال، می‌توان به رفتارهای تحریک‌آمیز و خطرناکی اشاره کرد که موجب می‌شوند کودک خود را پیوسته در موقعیت‌های مخاطره‌آمیز قرار دهد یا سرزنش و تنبیه اطرافیان را برانگیزد. به نظر می‌رسد که کودک برای تنبیه شدن، این گونه رفتار می‌کند.
اختلال بیش‌فعالی اولین یا دومین اختلال فراوان در دوران کودکی و نوجوانی است.

نمایش پی نوشت ها:
1. انجمن روان پزشکی آمریکا، راهنمای تشخیصی و اماری اختلال‌های روانی، ترجمه‌ی محمدرضا نیکخو، ص165.
2. فیلیپ سی. کندال، روان‌شناسی مرضی کودک، ترجمه‌ی بهمن نجاریان و ایران داوودی، ص102.
3. ریتا ویکس نلسون و آلن سی. ایزرائل، اختلال‌های رفتاری کودکان، ترجمه‌ی محمدتقی منشی طوسی، ص461.
4. فیلیپ سی. کندال، روان‌شناسی مرضی کودک، ترجمه‌ی بهمن نجاریان و ایران داوودی، ص99.
5. هارولد کاپلان و بنیامین سادوک، خلاصه‌ی روان‌پزشکی، ترجمه‌ی سعید رضا یوسف، ص384.
6.ریتا ویکس نلسون و آلن سی. ایزرائل، اختلال‌های رفتاری کودکان، ترجمه‌ی محمدتقی منشی طوسی، ص461.
7. Feingold
8. فیلیپ سی. کندال، روانشناسی مرضی کودک، ترجمه بهمن نجاریان و ایران داوودی، ص100.
9. Ott
10. ریتا ویکس نلسون و آلن سی. ایزرائل، اختلال‌های رفتاری کودکان، ترجمه‌ی محمد تقی منشی طوسی، ص466.
11. هارولد کاپلان و بنیامین سادوک، خلاصه‌ی روان‌پزشکی، ترجمه‌ی سعیدرضا یوسف، ص385.

منبع مقاله :
دیانت مقدم، سیدمصطفی، (1391)، کمی قرار، برای یک بی‌قرار؛ بیش‌فعالی کودکان و راه‌های درمان آن، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول.