نویسنده: مجید همتی
1. برای نظم‌آموزی به کودکان زیر یک سال چه کنیم؟
2. کودکان یک تا سه ساله را چگونه منظم بار آوریم؟
3. چگونه به کودکان سه تا پنج ساله نظم را بیاموزیم؟
4. کودکان دبستانی چگونه منظم می‌شوند؟
5.برای نوجوانان سیزده تا هجده ساله چه نظمی مناسب است؟ طعم شیرین موفقیت را به فرزندمان بچشانیم تا خودش به دنبال آن برود، نه اینکه ما پیوسته او را هل دهیم
چگونگی نظم‌آموزی به کودکان زیر یک سال
نظم‌آموزی به کودکان زیر یک سال چندان معنا ندارد. در این مرحله‌ی سنی باید زیربنای شخصیت سالم را در نوزادان پیریزی کرد.اگر والدین این خشت نخست شخصیت کودک خود را به خوبی بگذارند، نظم‌آموزی به آنها در آینده آسان‌تر انجام می‌شود.
برای این منظور، والدین باید روحیه‌ی اعتماد و اطمینان را در نوزادشان ایجاد کنند. برای رسیدن به این مهم، باید هر جا که لازم است به او توجه کنند و نیازهایش را برآورده سازند. باید دنیای این کودکان را امن و سالم نگاه داشت. تنها در این صورت است که کودکان در مقاطع بعدی بهتر گوش می‌دهند و راحت‌تر نظم را می‌آموزند. (1)
چگونگی نظم‌آموزی به کودکان یک تا سه ساله
برخی والدین گمان می‌کنند باید به کودکان یک تا سه ساله‌ی خود به شدت سخت بگیرند تا نظم و تربیت را بیاموزند. به باور این دسته از والدین، اگر سخت‌گیری جدی در کار نباشد، کودکان لوس می‌شوند؛ در حالی که باید از خشونت و نظم‌آموزی خشک و بی‌روح به طور جدی پرهیز کرد.رفتار ما با کودکان، باید کودکانه و متناسب با سن آنان باشد؛ یعنی باید نظم را در قالبی کودکانه به آنها آموخت. رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) در این باره می‌فرمایند: «هر کس کودکی دارد، باید با او کوکانه رفتار کند». (2) البته این بدان معنا نیست که به کودکان اجازه دهیم هر کاری که خواستند انجام دهند، بلکه باید رفتارمان در عین آمیختگی به محبت، با قاطعیت همراه باشد. کودکان یک تا سه ساله خوش حال از آزادیِ تازه به دست آمده، می‌خواهند هر کاری را خودشان انجام دهند، و جان کلام آنها این است: «خودم انجام می‌دهم». بنابراین باید به آنان اجازه دهیم تا کاری را که می‌توانند، انجام دهند. درباره‌ی این کودکان، به جای گفتن «نه»، «نمی‌توانی»، «دست نزن» و ...، می‌توان از روش‌های پیشگیرانه‌ی زیر بهره گرفت:
1. پرت کردن حواس
گفتن جمله‌ای مانند «ببین من چی دارم»، حواس بسیاری از بچه‌ها را پرت می‌کند تا به چیزی که نباید، دست نزنند. والدین برای پرت کردن حواس کودکشان می‌توانند از روش‌های گوناگونی استفاده کنند که نوع آن، به هنر آنها در این زمینه بستگی دارد.2. جای‌گزینی
روش مؤثر دیگر برای تغییر رفتارهای نابجای نوزادان و نوپایان، جای‌گزینی است. جای گزینی یعنی معامله کردن با آنها و جانشین ساختن رفتارهای پسندیده به جای رفتارهای ناپسند. برای مثال، اگر طفل شما با شیئی خطرناک بازی می‌کند، می‌توانید با دادن یک اسباب‌بازی یا چیزی که دوست دارد با او معامله کنید؛ بدون آنکه از زور بهره ببرید.3. امکان انتخاب دادن
وقتی به کودکمان امکان انتخاب می‌دهیم، در واقع به طور غیرمستقیم این پیام را به او منتقل کرده‌ایم که برایش ارزش قائلیم و به او اعتماد داریم. این رفتار ما، زمینه‌ی استقلال و خودباوری را در او به وجود می‌آورد. برای همین بهتر است به جای آنکه بگویید: «زود باش جورابت را بپوش»، از این جمله استفاده کنید: «دوست داری جوراب قرمزت را بپوشی یا جوراب آبی را؟»بیشتر بخوانید: آموزش کودک و رشد ذهنی او
4. ذخیره کردن واژه‌ی «نه» برای موارد مهم
با ایجاد محیطی امن و سالم به کمک روش‌های بالا، می‌توان نظم و ترتیب را به کودکان آموخت؛ با این حال، گاهی باید به آنها «نه» گفت. آنها گاه باید بدانند که کارشان نادرست و اشتباه است.نظم‌آموزی مناسب و درست بدین معناست که به فرزندان خود آزادی عمل بدهیم تا دنیایشان را وارسی کنند و بتوانند کنجکاوی متعادلی داشته باشند. همچنین باید توجه داشته باشیم که کودکان در این مرحله‌ی سنی می‌خواهند استقلال خود را به نمایش بگذارند. از این رو، بسیاری از لج‌بازی‌های آنان در این سن، مقتضای سنشان است. پس والدین باید با تدبیر و سعه‌ی صدر از روش‌های یاد شده استفاده کنند.
5. حفظ خون سردی
بسیاری از کودکان وقتی خسته می‌شوند بدخلقی می‌کنند، و گاه با این کار، انرژی اضافی خود را از دست می‌دهند. در این مواقع، خون سردی خود را حفظ کنید و بی‌دلیل تابع بدخلقی آنها نشوید. بکوشید دلیل بدخلقی‌شان را دریابید و آن را برطرف کنید. اما اگر شما نیز عصبانی شوید، ممکن است کودکتان به این نتیجه برسد که می‌تواند از این سلاح، برای به کرسی نشاندن خواسته‌هایش استفاده کند. (3)چگونگی نظم‌آموزی به کودکان سه تا پنج ساله یا پیش دبستانی
یکی از ویژگی‌های کودکان پیش دبستانی، کنجکاوی درباره‌ی دنیایی است که در آن زندگی می‌کنند. مخلوط کردن شکر با نمک، برای کودک سه ساله‌ای که می‌خواهد بر دامنه‌ی اطلاعاتش بیفزاید هرگز عجیب نیست. نقاشی کردن روی دیوارها برای کودک چهار ساله تزیینی بی‌نظیر به شمار می‌آید. باز کردن اشیا و لوازم برای آگاهی از چگونگی کار آنها، یکی از فعالیت‌های دوست داشتنی کودکان پیش دبستانی است. کار دلخواه بچه‌های این سن و سال، کندوکاو است. اگر به کودکان پیش دبستانی برچسب «خودخواه» و «بی‌ملاحظه» بزنیم، بعید نیست که در آینده همین‌گونه شوند. به جای آن، اگر خودمحوری ایشان را درک کنیم و آن را بخشی طبیعی از زندگی‌شان بدانیم، به زودی این مرحله را پشت سر می‌گذارند. نظم‌آموزی به کودکان پیش دبستانی، به معنای هدایت کردن کنجکاوی آنهاست تا اقدام مناسب و درست را انجام دهند. کودکان در این سن بازی را بسیار دوست دارند. والدین می‌توانند از این ویژگی برای نظم‌آموزی به آنان استفاده کنند. (4) شیطنت و بازیگوشی کودکان در این سن نباید دلیل بی‌ادبی آنان دانست، بلکه تنها باید کوشید آن را هدایت کرد تا این رفتارها به آنان آسیبی نزند. رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) فرموده‌اند: «بازیگوشی و شیطنت بچه در دوران کودکی، نشان دهنده‌ی فزونی عقل او در بزرگ‌سالی است». (5) در این زمینه امام کاظم (علیه‌السلام) نیز فرموده‌اند: «بازیگوشی پسر در دوران کودکی پسندیده است؛ زیرا در بزرگ‌سالی بردبار می‌شود». (6) برای اینکه بتوانید کنجکاوی کودکانتان را در جهت نظم‌آموزی هدایت کنید، توصیه‌های زیر را بخوانید.1. اسباب‌بازی‌های جالب تهیه کنید
شما می‌توانید اسباب‌بازی‌هایی تهیه کنید که بتوان آنها را از هم جدا کرد و سپس به حالت نخست باز گرداند. این‌گونه اسباب‌بازی‌ها برای کودکان این سنین بسیار جالب است. کودکان شما به اسباب‌بازی‌های گران قیمت الکترونیکی نیازی ندارد. این وسایل به جای کنجکاو کردن بچه‌ها، میل آنان را به جست و جوگری می‌کاهند.2. اشیای وسوسه‌انگیز را از آنها دور کنید
دور کردن اشیای وسوسه‌انگیز به حل بسیاری از مسائل کمک می‌کند. زیرا در این مرحله سنی خودکنترلی هنوز به طور کامل در کودکان شکل نگرفته است، لذا اصلاح محیط بسیار لازم و کمک کننده است. پس اشیای خطرناک و وسوسه‌انگیز را از دسترس کودکان دور کنید. قفل کردن در قفسه‌های حاوی اشیا و لوازم خطرناک و نرده‌کشی حیاطی که در آن بازی می‌کنند، از جمله اقدامات لازم است.3. پیامدهای طبیعی و منطقی در نظر بگیرید
اگر بچه‌ها بر خلاف نظر شما همچنان به کار خود ادامه می‌دهند، برایشان پیامدهایی طبیعی و منطقی در نظر بگیرید. کودکی که بر خلاف اخطارهای شما همچنان دیوار اتاق را با ماژیک رنگ می‌کند، باید بداند که پیامد منطقی این کار او، محروم شدن از ماژیک‌هایش است، پیامد منطقی پیامدی است که شما تناسب با رفتار کودک قرار می‌دهید؛ یا اگر کودکتان از خوردن غذا خودداری می‌کند، باید متوجه شود که پیامد طبیعی آن، گرسنه ماندن است، که این پیامد در واقع همان نتیجه مستقیم رفتار کودک است.4. بازی نمادین را تشویق کنید
بازی‌های نمادین به کودک کمک می‌کنند با دنیای پیرامون خود بهتر کنار بیاید. خانه‌بازی یا خاله‌بازی (مراقبت از بچه، رفتن به سر کار و غذا پختن) به بچه‌ها می‌آموزد که چگونه با دیگران ارتباط برقرار کنند. این بازی‌ها آنان را برای زندگی آینده آماده می‌کند. ضمن آنکه در این مرحله سنی بازی‌های قاعده‌دار را نباید از یاد برد، این بازی‌ها احترام به قانون را به فرزند ما آموخته و برای نظم‌آموزی به کودکان بسیار مفید هستند. برخی از این بازی‌ها عبارتند از: قایم باشک، منچ و ...انضباط القایی
یکی از روش‌های بسیار کاربردی و مؤثر در برخورد با کودکان بالای سه سال، روش انضباط القایی است. در این روش، والدین به کودک یادآوری می‌کنند که بدرفتاری او چه تأثیری بر دیگران دارد. برای مثال، زمانی که کودک اسباب‌بازی دوستش را بر می‌دارد و نمی‌دهد، به او بگویند: «سهیل جان، سعید برای این گریه می‌کند که اسباب‌بازی‌اش را برداشته‌ای. دوست داری کسی اسباب‌بازی شما را بردارد؟» اگر والدین متناسب با توانایی درک کودک توضیحاتی بدهند و قاطعانه تأکید کنند که او باید گوش بدهد، انضباط القایی مؤثر واقع می‌شود. این روش به کودک کمک می‌کند احساسات دیگران را بهتر درک کند و حس همدلی و همدردی‌اش تقویت شود. افزون بر آنکه این روش به شکل‌گیری سریع‌تر معیارهای اخلاقی و وجدان در کودکان کمک می‌کند. (7) به فرزندمان اجازه تجربه کردن بدهیم حتی تجربه شکست که آن هم سازنده استچگونگی نظم‌آموزی به کودکان دبستانی شش تا دوازده ساله
خواندن، نوشتن و محاسبه کردن، بخشی از مهارت‌هایی است که بچه‌ها باید پس از ورود به مدرسه بیاموزند. مهارت‌های جسمانی، مهارت‌های آکادمیک مانند کار با کامپیوتر و مهارت‌های میان فردی همچون همکاری و سازگاری با مردم، از جمله کارهایی است که بچه‌های دبستانی باید با آنها آشنا شوند. ایجاد این باور که آنان اشخاصی توانمندند، از نشانه‌های موفقیت در این دوران به شمار می‌آید. والدین باید بکوشند علایق فرزندان خود را بیابند و با هدایت ایشان در آن زمینه، طعم موفقیت را به کودکانشان بچشانند. به این ترتیب، آنها به احساس شایستگی خواهند رسید، این احساس شایستگی زمینه‌ای برای پایه‌ریزی نظم در آنان است.بچه‌های دبستانی به احساس موفقیت نیاز دارند، اما ممکن است راه آن را ندانند. به کمک فرزندتان و با همکاری آموزگار او در مدرسه می‌توانید دریابید کودک شما در چه زمینه‌هایی امکان موفقیت بیشتری دارد. آن گاه زمینه‌های زیر را فراهم کنید:
1. انجام برخی کارها را به کودک واگذار کنید
با این کار در کودکان احساس مسئولیت ایجاد می‌شود و توانایی‌شان در پذیرش و انجام دادن مسئولیت‌ها افزایش می‌یابد، کودک مسئولیت‌پذیر آمادگی پذیرش نظم را نیز دارد.امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «از کودک بخواه تا با دست خودش صدقه دهد؛ گرچه به اندازه‌ی تکه‌ای نان یا یک مشت خوراکی باشد». (8)
2. جلسه‌های خانوادگی تشکیل دهید
در زمان‌هایی معین - برای مثال هفته‌ای یک بار - همه‌ی افراد خانواده جلسه‌ای تشکیل دهند. در این جلسه‌ها هر یک از افراد خانواده فرصت می‌یابند مسائل و مشکلات خود را مطرح کنند. سپس همه‌ی افراد خانواده می‌کوشند تا راه حلی برای آن مسئله بیابند. در این جلسه‌ها، بچه‌ها می‌آموزند به مسائل دیگران حساس باشند و نیازهای آنان را نیز در نظر بگیرند. این‌گونه جلسات، جسارت ابراز عقیده را نیز در کودکان ما به وجود می‌آورد و مهارت اجتماعی آنان را افزایش می‌دهد. می‌توان برخی از این جلسات را به بحث در خصوص نظم اختصاص داد.به فرزندانمان بیاموزیم که مشکلات را مساله ببینند تا درصدد حل آن برآید نه آنکه تسلیم شده و مایوس شوند
3. بازی‌های دسته‌جمعی انجام دهید
بازی، نیاز طبیعی کودک است که بدون آن، رشد کاملی نخواهد داشت. بچه‌ها می‌توانند با هم یا با بزرگ‌ترها بازی کنند. بی‌توجهی به این نیاز کودک می‌تواند آثاری زیان‌بار برای وی در پی داشته باشد. در سیره‌ی رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) و امامان معصوم (علیهم السلام) نیز به بازی کودکان توجهی ویژه شده است. جابر می‌گوید: «بر پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلم) وارد شدم، در حالی که حسن (علیه‌السلام) و حسین (علیه‌السلام) را بر پشت خود سوار کرده بود و چهار دست و پا راه می‌رفت و می‌فرمود: "شتر شما چه شتر خوبی است و شما چه سواران خوبی هستید"». (9)
کودکی که نیازش برآورده شده، مستعد پذیرش نظم می‌باشد. ضمن آنکه بازی رابطه والدین و فرزندان را تقویت کرده و تأثیرگذاری آنان را بالا می‌برد.
بیشتر بخوانید: رشد اجتماعی در دوره ی کودکی
4. می‌توانیم دلیل بیاوریم
بر خلاف کودکان کم سن و سال، هنگام تربیت و نظم‌آموزی به کودکان دبستانی، می‌توانیم دلیل کارمان را برای آنها توضیح دهیم. اگر کودک بداند چرا باید آنچه را از او خواسته‌ایم انجام دهد، خواسته‌ی ما را راحت‌تر می‌پذیرد. این کار موجب می‌شود انگیزه‌ی درونی او تقویت شود و آن کار را با میل بیشتری انجام دهد.5. همه‌ی اشتباه‌ها را حل وفصل نکنید
وقتی همه‌ی مسائل و اشتباه‌های فرزندانمان را حل و فصل نمی‌کنیم، به آنان فرصتی می‌دهیم تا مسئولیت بیشتری را در قبال کارهایشان عهده‌دار شوند و توانایی آنها در حل مسائلشان بالا رود. این مسئله تأثیری بسزا در افزایش اعتماد به نفس کودکمان دارد. این امر می‌تواند موفقیت او را در آینده تضمین کند.کودکانی که والدینشان همواره از آنها حمایت می‌کنند و اشتباه‌هایشان را برطرف می‌کنند، افرادی وابسته با اعتماد به نفس پایین بار می‌آیند؛ افرادی ضعیف که هیچ‌گاه نمی‌توانند مشکلاتشان را به تنهایی حل کنند. اگر فرزندتان می‌گوید: «مامان نمی‌توانم دکمه‌ی شلوارم را ببندم»، به او بگویید: «سعی کن، می‌توانی. فقط باید کمی دقت کنی»؛ یا کمکش کنید تا این کار را انجام دهد. پس برای منظم شدن باید به آنها فرصت داده و کمکشان کنیم تا خودشان کارهایشان را انجام دهند.
6. به کودک بیاموزید که چگونه مسائل خود را حل کند
بچه‌ها در این سن می‌توانند مراحل گوناگون حل مسئله را به شکلی منظم بیاموزند. وقتی بچه‌ها بیاموزند که مسئله‌ی خود را مشخص کنند، راه‌حل‌های گوناگونی را ارائه دهند، یکی از آنها را برگزینند، آن را به کار گیرند، و درباره‌ی مؤثرتر واقع شدنش نظر دهند، درباره‌ی خود احساسی بهتر خواهند داشت. با این اقدام، والدین در واقع مهارت حل مسئله را به فرزندشان یاد داده‌اند. به او آموخته‌اند که چگونه در آینده با مسائل زندگی روبه رو شود و آنها را حل کند. افرادی که در آینده برای گریز از مشکلات و مسائلشان به سوی روش‌های نادرست (اعتیاد، فرار از منزل، خودکشی و ...) روی می‌آورند، در کودکی مهارت حل مسئله را نیاموخته‌اند.نظم‌آموزی به بچه‌ها در این مقطع به معنای آموزش کنترل خود است که به آن برای همکاری و کنار آمدن با دیگران نیاز دارند. در این زمینه، مهارت حل مسئله بسیار کارآمد است. (10)
پس با واگذاری برخی از کارها به کودکان و تشکیل جلسات خانوادگی و بقیه اقداماتی که به آنها اشاره شد، می‌توان کودک را به سمت پذیرش مسئولیت کارهایش سوق داد و با استدلال و توجیه شناختی زمینه نظم را در او فراهم نمود.
چگونگی نظم‌آموزی به نوجوانان سیزده تا هجده ساله
دوران نوجوانی، هم از نظر نوجوانان و هم از نظر والدین، از دوران کودکی دشوارتر است. افلاطون آن را دوره‌ی شراب‌زدگی روان می‌داند که احساسات و عواطف بر افکار فرد چیره می‌شود.ارسطو سیصدسال پیش از تولد مسیح (علیه‌السلام)، درباره‌ی این دوران چنین می‌گوید: نوجوانان، پرشور و آتشین مزاج‌اند و آماده‌اند که خود را به دست غرایز بسپارند.
در اوایل قرن حاضر، استانلی هال، بنیان‌گذار انجمن روان‌شناسی امریکا، نوجوانی را دوران «طوفان و تنش شدید» و نیز دوران توانایی فوق‌العاده‌ی جسمانی، عقلی و عاطفی می‌دانست.
اما اسلام درباره‌ی نوجوانی، هم به جنبه‌های مثبت و هم به جنبه‌های منفی آن توجه داشته است. از نگاه مثبت، در روایات، نوجوانی یکی از نعمت‌های پر ارج خداوند و از سرمایه‌های بزرگ سعادت در زندگی بشر شناخته شده است. در این مرحله از رشد، پذیرش نوجوانان بسیار بالاست و آمادگی دارند حقایق را بپذیرند؛ تا آنجا که رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلم) این‌گونه سفارش می‌کنند: «به شما درباره‌ی نوبالغان و جوانان به نیکی سفارش می‌کنم، که آنها دلی رقیق‌تر و قلبی فضیلت‌پذیرتر دارند. خداوند مرا به پیامبری برانگیخت تا مردم را به رحمت الهی بشارت دهم و از عذابش بترسانم. جوانان سخنانم را پذیرفتند و با من پیمان محبت بستند، ولی پیران از پذیرش دعوتم سرباز زدند و به مخالفتم برخاستند». (11)
امام علی (علیه‌السلام) نیز دل آنان را به زمین آماده برای کشت تشبیه می‌کنند، که هر بذری در آن افشانده شود می‌پذیرد و در آغوش خود به خوبی می‌پرورد. (12)
از نگاه منفی، اولیای الهی این دوره را دوره‌ی جنون و مستی (13) خوانده‌اند؛ زیرا در این سن، عواطف و احساسات بر عقلانیت چیره است.
این دوران ویژگی‌هایی دارد که با توجه به آنها، نوع تعامل والدین نیز با نوجوانان متفاوت خواهد بود. برخی از مهم‌ترین این ویژگی‌ها عبارت‌اند از:
1. استقلال طلبی
کودک در دوران دبستان، هر چه اولیای مدرسه بگویند می‌پذیرد و آنها را انجام می‌دهد، اما در دوران راهنمایی و متوسطه از دستورها سرپیچی می‌کند تا استقلال خود را ثابت کند. استقلال‌طلبی ویژگی شاخص این مرحله‌ی رشد و لازمه‌ی استقلال فرزندان ما در آینده است. پس باید بکوشیم این استقلال را به رسمیت بشناسیم و آن را هدایت کنیم.2. علاقه به دوستی با همسالان
نوجوانان و جوانان در این سنین، به گروه همسالان بیشتر علاقه‌مند می‌شوند؛ با آنان روابطی دوستانه و صمیمانه برقرار می‌سازند و دوست دارند زمان بیشتری را با آنان بگذرانند. این علاقه و دوستی گاه تا مرحله‌ی عشق ورزیدن پیش می‌رود. آنها به همسالان خود پناه می‌برند؛ چون مشکلاتی مشابه دارند؛ با یکدیگر انس می‌گیرند؛ و رفتارشان نیز بر یکدیگر تأثیر می‌گذارد.نکته‌ی مهمی که در این زمینه باید بدان توجه داشت، شکل‌گیری دوستی‌های افراطی است که می‌تواند آسیب‌های بسیاری به پیشرفت و سلامت روان نوجوان بزند. برای این منظور، باید بکوشیم از همان ابتدا مهارت ارتباط مؤثر را به فرزندمان بیاموزیم و او را آماده سازیم که در این مرحله‌ی رشد، ارتباطی درست، منطقی و معقول با دیگران برقرار کند.
3. حساسیت
نوجوان، به دلیل اینکه در دوران بحرانی به سر می‌برد، از حساسیتی ویژه برخوردار است و ممکن است در برابر هر برخورد ما واکنشی تند نشان دهد. گاهی در مقابل انتقادها، داد و فریاد می‌کند؛ درها را به هم می‌زند؛ یا اشیا را پرتاب می‌کند. ما در مقام والدین باید این وضعیت بحرانی را درک کنیم و یاری‌شان دهیم که این دوران را به سلامت پشت سر بگذارند. دوران نوجوانی دوران چالش‌هاست پس با احترام، حمایت، دوستی، دادن استقلال و داشتن گوش شنوا نوجوانمان را کمک کنیم تا به آرامش برسد4. میل به زیبایی و زیبا بودن
از دیگر ویژگی‌های دوران نوجوانی، میل به زیبایی و زیبا بودن است. ائمه‌ی اطهار (علیهم السلام) نیز به این موضوع به قدر لازم توجه داشته‌اند؛ تا جایی که امام علی (علیه‌السلام) هنگام خرید، پیراهن گران‌تر را به غلامشان که جوان بود دادند و خودشان لباس ارزان‌تر را بر داشتند. ما نیز باید این ویژگی نوجوانان را بشناسیم و تا حد اعتدال و در چارچوب شرع آن را برآوریم.5. میل به پرستش و معنویت
از دیگر ویژگی‌های نوجوانی، میل به پرستش و معنویت است. ما به منزله‌ی والدین و مربیان می‌توانیم از این ویژگی به بهترین وجه استفاده کنیم. البته باید توجه داشت که شک نوجوان ما در این مرحله‌ی سنی، به سبب رسیدن به هوش انتزاعی است؛ یعنی فرزندمان از نظر عقلی کامل شده است و می‌خواهد هم چیز را بر مبنای عقل و خرد بفهمد. پس ما باید به او یاری دهیم، نه آنکه با برچسب بی‌دینی مسیر فهم دین را برایش سد کنیم.اگر نوجوانمان را یاری کردیم که بنای اعتقادی‌اش را دوباره بسازد، در واقع او را بیمه ساخته‌ایم تا در مسیر زندگی، مشکلاتش را به خوبی پشت سر بگذارد.
حال که ویژگی‌های نوجوانی آگاهی یافتیم، پرسش این است: روش موفق برای نظم‌آموزی به نوجوانان کدام است؟
روشی موفق است که با وجود دادن آزادیِ عمل به نوجوانان، برای آنان محدودیت‌هایی منطقی ایجاد کند، تا با خطر رو به رو نشوند. وقتی نوجوانان می‌بینند پدر و مادرشان محدودیت‌های منطقی برایشان قایل می‌شوند، احساس می‌کنند که در کانون مهر و محبت ایشان‌اند.
با آنکه ممکن است نوجوانان سرکش به نظر آیند، همچنان به مهر و محبت ما نیاز دارند. آنان باید بدانند که چه زمان ما به آنها افتخار می‌کنیم. باید بدانند که چه هنگام عاقلانه تصمیم گرفته‌اند. (14) باید آنها را در تصمیم‌گیری‌ها شرکت داد و برای نظراتشان احترام قایل شد؛ و اگر اشتباه کردند آنان را بسیار دوستانه و منطقی آگاه ساخت.
درباره‌ی جوانان و نوجوانان لازم است به این نکته توجه داشت که تنبیه اثر بسیار کمی دارد. در مقابل، کلام منطقی و مبتنی بر تخصص را به خوبی می‌پذیرد. به همین دلیل، خوب است پدر و مادران از این شاخصه‌ی فرزندانشان به بهترین نحو استفاده کنند. (15) همچنین والدین باید نوجوانشان را همان‌گونه که هست بپذیرند؛ زیرا هر کس توانمندی و استعدادی ویژه دارد. مقایسه‌ی افراد با یکدیگر به هیچ روی درست نیست و آثار ویرانگر بسیاری در پی دارد. اگر می‌خواهید نوجوانتان را با کسی مقایسه کنید، آن کس خود اوست. برای مثال به او بگویید: «قبلاً بسیار بیشتر به درس‌هایت توجه داشتی»؛ یا «قبلاً اتاقت منظم‌تر بود».
نوجوان دیگر کودک پیشین نیست که به امر و نهی ما گوش بسپارد. او مرحله‌ی دگر پیروی اخلاقی را پشت سر گذاشته و اکنون وارد مرحله‌ی خودپیروی اخلاقی شده است. پس زمانی رفتار درست را از ما می‌پذیرد که دلیل آن را برایش توضیح دهیم و به گونه‌ای رفتار کنیم که استقلال و آزادی عملش مخدوش نشود. در واقع، کنترل نوجوان باید نامحسوس باشد و او را به گونه‌ای به سوی رفتار درست سوق دهیم که احساس کند خودش آن رفتار را برگزیده است.
یکی از تکنیک‌های بسیار مناسب برای سوق دادن نوجوان به سوی نظم، استفاده از فن «پیام من» است. در این تکنیک، والدین بدون آنکه با استفاده از «پیام تو» شخصیت نوجوان را تحقیر کنند، در برخورد با بی‌نظمی او، این‌گونه از پیام من استفاده می‌کنند:
الف) توصیه موقعیت رفتاری نوجوان (بدون قضاوت)؛
ب) بیان احساس خود؛
ج) بیان آثار بی‌نظمی نوجوان.
برای مثال، هنگامی که سهیل پس از آمدن از دبیرستان وسایلش را همه جا پخش می‌کند، مادر به جای آنکه بگوید: «سهیل، دیگر شورش را درآوردی؛ کی می‌خواهی درست بشوی؛ از اولش هم شلخته بودی؛ همیشه کارت همین است. کمی از پسرخاله‌ات یاد بگیر» (پیام تو)، می‌گوید: «سهیل، پسرم، وقتی می‌بینم وسایلت در خانه پخش است (توصیف موقعیت رفتاری سهیل)، خیلی ناراحت می‌شوم (بیان احساس مادر)؛ چون من از صبح دارم خانه را جمع می‌کنم و الآن خیلی خسته‌ام و دیگر توانی برای جمع کردن وسایلت ندارم» (بیان اثرات رفتار سهیل).
در واقع، پیام من نوعی کمک‌طلبی بی‌فریاد و روشی غیر مستقیم برای سوق دادن نوجوان به سوی رفتار درست است؛ زیرا همان‌گونه که اشاره شد، اگر نوجوان احساس کند ما قصد داریم رفتار او را به طور مستقیم کنترل کنیم، مقاومت می‌کند و ممکن است به لج‌بازی روی آورد.
یکی از روش‌های تربیتی که در قرآن به آن اشاره شده نظرخواهی از نوجوانان است. در روایات نیز هفت سال سوم زندگی، مرحله‌ی وزارت خوانده شده است. در این مرحله، والدین باید برای نوجوان خود ارزش قایل شوند و در امور گوناگون نظرش را بپرسند. در داستان حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) می‌بینیم که ایشان برای انجام دستور خداوند نظر اسماعیل را که در آن زمان نوجوانی سیزده ساله بوده است، جویا می‌شوند. این داستان درسی برای همه‌ی والدین و مربیان است: قَالَ یَا بُنَیَّ إِنِّی أَرَى فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُکَ فَانظُرْ مَاذَا تَرَى قَالَ یَا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِن شَاء اللَّهُ مِنَ الصَّابِرِینَ؛ (16) «ابراهیم (علیه‌السلام) گفت: "پسر عزیزم، من در خواب دیدم که تو را ذبح می‌کنم؛ نظرت چیست؟" اسماعیل گفت: "پدرجان، هر چه دستور داری اجرا کن. به خواست خدا مرا از بردباران خواهی یافت"».
اگر قرار است از نوجوان چیزی بخواهیم، می‌توانیم آن را در قالب نظرخواهی مطرح کنیم تا این حس به نوجوان دست دهد که خودش رفتار درست را برگزیده است:
- «پسرم سهیل، می‌خواهیم یک برنامه برای ساعت خواب داشته باشیم، نظر تو چیست؟»
- «درباره‌ی زمان برگشتن به خانه چه برنامه‌ای را پیشنهاد می‌کنی؟»
در پایان، لازم می‌دانیم به این نکته‌ی مهم اشاره کنیم که نظم‌آموزی، ناگهانی و یک‌شبه ایجاد نمی‌شود، بلکه به استمرار و تداوم نیاز دارد. بدین ترتیب، نهال ما به بار می‌نشیند و کودک و جامعه از ثمره‌ی آن بهره‌مند می‌شوند.
از خدا خواهیم توفیق ادب *** بی‌ادب محروم ماند از لطف رب
نمایش پی نوشت ها:
1. مریلین گوتمن، نظم‌آموزی به کودکان، ترجمه‌ی مهدی قراچه‌داغی، ص 163.
2. محمد محسن فیض کاشانی، الوافی، ج 23، ص 1388.
3. مریلین گوتمن، نظم‌آموزی به کودکان، ترجمه‌ی مهدی قراچه‌داغی، ص 167.
4. همان، ص 168.
5. ابوالقاسم پاینده، نهج‌الفصاحه، ص 564.
6. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 11، ص 453.
7. لورا برگ، روان‌شناسی رشد، ترجمه‌ی یحیی سید محمدی، ج 1، ص 458-459.
8. محمدبن یعقوب کلینی، کافی، ج 4، ص 2.
9. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 43، ص 285.
10. مریلین گوتمن، نظم‌آموزی به کودکان، ترجمه‌ی مهدی قراچه‌داغی، ص 169.
11. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): أوصیکم بِالشبان خیراً فانّهم ارق افئدة اِنّ الله یَعَثَنی بَشیراً و نذیراً فحالَفنی الشبَانُ و خالفنی الشّیوخ (محمدتقی فلسفی، الحدیث (روایات تربیتی)، ج 3، ص 368).
12. قال امیرالمؤمنین (علیه‌السلام): و انّما قلب الحدث کالارض الخالیة ما القی فیها من شیء قبلته (همان، ج 1، ص 350).
13. قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلم): الشَّبابُ شعبة من الجنون؛ «جوانی، خود یکی از اقسام جنون و دیوانگی بشر است» (همان، ص 356). قال علی (علیه‌السلام): اصنافُ السُّکرِ اربعة: سُکرُ الشَّبابِ، سُکرُ المالِ، سُکرُ النَّوم و سُکر المُلک؛ «مستی بر چهار قسم است: مستی جوانی، مستی ثروت، مستی خواب و مستی ریاست» (حسن بن علی ابن شعبه حرانی؛ تحف‌العقول، ص 124).
14. همان، ص 176.
15. تامس گوردن، خودانضباطی کودک و نوجوان، ترجمه‌ی احمد زندی، ص 37.
16. صافات (37)، 102.
همّتی، مجید، (1392)، فرزندان قانون، قم: انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (رحمه الله علیه)، چاپ اول.
