وظایف مدیریت شهری در بحران

یکی از دریچه‌های اصلی برای تحلیل و شناخت وضعیت مدیریت شهری در تطبیق با مفاهیم و مؤلفه‌های تاب‌آوری شهر در برابر حوادث بررسی وظایف، تکالیف، مسئولیت‌ها و اختیارات مدیریت شهری از منظر قانونی و مقررات، ملاک عمل است. از این منظر، می‌توان وظایف قانونی شهرداری و شورای اسلامی شهر را تحلیل و به شرح زیر ارائه کرد.
شکل‌گیری شوراها در کشور، تحقق مفاد اصول مختلفی از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان میثاق ملی و مهم‌ترین سند قانونی کشور است.

1. شهرداری‌ها و تاب‌آوری شهری در برابر حوادث

نهاد مدیریت شهری در ایران، وظایفی دارد که به موجب قوانین مصوب مجلس شورای اسلامی و برخی تصمیمات دولت، این وظایف به آن‌ها واگذار شده است. رویکرد بنیادی در تعریف و تعیین وظایف برای این نهاد نمایندگی و در برخی وظایف، جایگزینی این نهاد به جای حاکمیت در اداره‌ی امور شهرها بوده است. به همین دلیل، بخشی از وظایف این نهاد، از جنس امور حاکمیتی است که تا قبل از تشکیل شهرداری توسط دولت اداره می‌شده‌اند و پس از شکل‌گیری آن‌ها، در قالب سیستم مدیریتی تعریف شده به وسیله‌ی شهرداری انجام می‌شود.
مطابق ماده‌ی 55 قانون شهرداری (منصور، 1392: 348)، شهرداری‌ها وظایف مشخصی را در حوزه‌های مختلف خدمات شهری، از جمله مدیریت پسماند، فضای سبز، بهداشت شهری، ایمنی و آتش‌نشانی، تدفین، همچنین حمل و نقل شهری، عمران شهری، امور فرهنگی و اجتماعی و نظیر این‌ها برعهده دارند. بررسی این وظایف و مسئولیت‌ها در حوزه‌ی مدیریت بحران و تاب‌آوری شهر در برابر حوادث، از دو منظر قابل انجام است: نخست این که بخشی از وظایف شهرداری‌ها، به طور مستقیم به موضوع حوادث می‌پردازد و انجام تکالیفی در این زمینه را از وظایف شهرداری تلقی می‌کند. در این چهارچوب، مطابق بند 13 ماده‌ی 55 قانون شهرداری، ایجاد غسل‌خانه و گورستان، و تهیه وسایل و حمل اموات و مراقبت و انتظام امور آن‌ها از وظایف شهرداری‌ها است. این مسئولیت به تدابیر و اقداماتی برای مدیریت بحران در پس از بروز بحران اطلاق دارد و شهرداری‌ها را موظف به پیش‌اندیشی برای انتقال و تدفین متوفیان در حوادث احتمالی می‌نماید. مهم‌ترین محمل قانونی شهرداری‌ها در زمینه حوادث و مدیریت بحران در وظایف شهرداری بند 14 ماده 55 قانون شهرداری است که اتخاذ تدابیر مؤثر و اقدامات لازم برای حفظ شهر از خطر سیل و آتش‌سوزی و همچنین رفع خطر از بناها و دیوارهای شکسته و پوشاندن چاه‌ها و چاله‌های واقع در معابر عمومی و نظیر این‌ها را از وظایف این نهاد قلمداد کرده است. رویکرد این مسئولیت نیز به اقدامات مقابله‌ای و پیشگیرانه تمرکز دارد، اگرچه در حوزه‌ی ایمنی و آتش‌نشانی، بخش عمده‌ی اقدامات ساختاری و عملکردی شهرداری‌ها معطوف به ایجاد سازمان آتش‌نشانی و خدمات ایمنی در ساختار شهرداری به استناد ماده‌ی 84 قانون شهرداری و ساخت و توسعه ایستگاه‌های آتش‌نشانی و برنامه‌ریزی برای مقابله با حوادث احتمالی است، اما در حوزه‌ی سیل، شهرداری‌ها با انجام تمهیدات ساختمانی، مانند ایجاد دیواره‌های سیل‌بند، اصلاح مسیر و مقطع رودخانه و ساماندهی مسیل‌ها و همچنین اقدامات مدیریتی، مانند منطقه‌بندی سیلاب دشت و تعیین حریم و بستر رودخانه‌ها و مسیل‌ها در حوزه‌ی انجام امور پیشگیرانه، اقدامات بنیادی را به انجام می‌رسانند. از جمله مسئولیت‌های دیگر شهرداری که مرتبط به امور مدیریت بحران بوده و می‌تواند نقش مؤثری در تاب‌آوری شهر در برابر حوادث داشته باشد، موضوع صدور پروانه‌ی ساختمان برای همه‌ی بناها، تأسیسات و ساختمان‌های شهری است که در بند 24 ماده‌ی 55 به آن پرداخته شده است. این مسئولیت به دلیل ابعاد کالبدی و فضایی در شهر، در صورت اجرای صحیح، اثربخشی فراوانی در تاب‌آوری شهرها در برابر حوادث، ایفا می‌کند. دوم این که بخشی دیگر از مأموریت‌های این نهاد به صورت غیرمستقیم به موضوع مدیریت بحران ارتباط دارد. در واقع شهرداری، وظیفه و مأموریتی را برای اهداف خاص انجام می‌‎دهد، اما می‌تواند رویکردهای مدیریت بحران را نیز در اجرای آن‌ها رعایت کرده و یا در هنگام بروز بلایا، از اقدامات انجام شده استفاده کند. در قالب این وظایف و مسئولیت‌ها، به استناد بند 1 و 25 ماده‌ی 55 قانون شهرداری، این نهاد وظیفه‌ی ایجاد خیابان‌ها و معابر و کوچه‌ها را به عهده دارد. تمهید اقدامات زیرساختی برای انجام این مأموریت و پیش‌بینی فضاهای خاص برای حمل و نقل اضطراری در هنگام بحران به صورت غیرمستقیم به نقش شهرداری در تاب‌آوری فضاهای شهری ارتباط دارد. به موجب لایحه‌ی قانونی حفظ و گسترش فضاهای سبز در شهرها مصوب سال 1359، شهرداری، وظیفه‌ی ایجاد و توسعه‌ی فضای سبز را به عهده دارد. این فضاها ضمن کارکردهای تفریحی و فراغتی، می‌تواند به صورت چندمنظوره تعریف و با پیش‌بینی برخی امکانات و تجهیزات، به عنوان فضاهای اسکان موقت و اضطراری مدنظر قرار گیرد که تاب‌آوری شهر پس از بروز بلایا را ارتقا می‌بخشد.
بررسی این وظایف نشان می‌دهد که بخش عمده‌ی مسئولیت‌های شهرداری در حوزه‌ی تاب‌آوری و مدیریت بحران به ابعاد کالبدی و نهادی معطوف است و برای امور اجتماعی و اقتصادی، جایگاه مشخصی تعریف و تبیین نشده است. همچنین مطابق قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران کشور و آئین‌نامه اجرایی آن (عبدالهی، اکبری، 1393: 440)، دستگاه‌ها و ارگان‌های مختلفی در چهار مرحله مدیریت بحران شامل مراحل پیشگیری، آمادگی، مقابله و بازسازی و بازتوانی ایفای نقش نمایند. موارد مرتبط با شهرداری‌ها در این قانون به شرح ذیل است:
* ماده‌ی 6 قانون و ماده‌ 1 آئین‌نامه اجرایی، شهرداری‌ها را به عنوان یکی از دستگاه‌های ذیربط در مدیریت بحران تعیین کرده و کلیه‌ی مباحث، قوانین و ضوابط مطرح شده در قانون و آئین‌نامه‌ی اجرایی آن در خصوص دستگاه‌های ذیربط، شامل شهرداری‌ها نیز است.
* مطابق ماده‌ی 9 قانون تشکیل مدیریت بحران کشور، واحد سازمانی مناسب در امر مدیریت بحران در وزارت‌خانه‌ها و دستگاه‌های ذیربط، برحسب ضرورت با تصویب شورای عالی مدیریت بحران کشور تشکیل خواهد شد. در این خصوص، در تبصره‌ی 2 ماده‌ی 3 آئین‌نامه‌ی اجرایی قانون نیز دستگاه‌های ذیربط، مکلف به طراحی و تشکیل واحد سازمانی مناسب برای مراحل آمادگی و مقابله با بحران در سطوح ملی، استانی و شهرستانی شده‌اند. طراحی و ایجاد ساختار مدیریت بحران در شهرداری‌ها متناسب با جمعیت آن‌ها در سه سطح در سال 1393 و ابلاغ آن از سوی وزارت کشور را می‌توان تحقق بخش این بند قانونی در حوزه‌ی وظایف مدیریت شهری در ایران قلمداد کرد.
* مطابق بند د ماده‌ی 9 قانون؛ با توجه به شرایط ویژه و اهمیت شهر تهران به عنوان پایتخت جمهوری اسلامی ایران، شورای هماهنگی مدیریت بحران شهر تهران به ریاست شهردار تهران تشکیل خواهد شد.
* طبق ماده‌ی 10 قانون، همه‌ی دستگاه‌های موضوع ماده‌ی (160) قانون برنامه‌ی چهارم توسعه‌ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و مؤسسه‌های عمومی غیردولتی از جمله دستگاه‌های تحت نظر مقام معظم رهبری، نیروهای مسلح، شهرداری‌ها و واحدهای سازمانی زیر نظر شهرداری‌ها و نیز سازمان‌ها، تشکل‌ها و بنگاه‌های فعال در بخش‌های خصوصی و تعاونی، در مراحل مدیریت جامع بحران (به ویژه در مرحله آمادگی) موظف‌اند در چهارچوب وظایف و ضوابط محوله، عمل کرده و گزارش عملکرد خود را از طریق مراجع دولتی ذیربط به سازمان مربوطه ارائه دهند.
* در تبصره 1 ماده‌ی 10 قانون تأکید شده است که در هنگام بروز بحران تمامی دستگاه‌های مذکور در این ماده، موظف‌اند بنا به اعلام ریاست سازمان مدیریت بحران کشور، طبق برنامه‌های از پیش تعیین شده در عملیات مقابله با بحران شرکت کنند و گزارش اقدامات خود را از طریق معمول به اطلاع سازمان برسانند. مشارکت شهرداری‌ها به عنوان نهادهای محلی و نزدیک‌ترین واحد سازمانی خدماتی و لجستیکی در این زمینه، حائز اهمیت است.
* مطابق ماده‌ی 15 آئین‌نامه اجرایی قانون، سازمان مدیریت بحران کشور دارای 14 کارگروه تخصصی و عملیاتی است که مسئولی کار گروه «بیمه، بازسازی و بازتوانی، تأمین و تجهیز ماشین‌آلات، آواربرداری ساختمان‌ها، آتش‌نشانی، مواد خطرناک، انتقال و تدفین متوفیان» برعهده‌ی معاون هماهنگی امور عمرانی و رئیس سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور است. کارگروه‌های تخصصی استانی مشابه کارگروه اصلی، در صورت ضرورت و با توجه به حادثه‌خیز بودن هر استان، بنا به پیشنهاد استاندار و تصویب شورای هماهنگی، متناسب با نیاز تشکیل خواهد شد. این کار گروه، وظیفه‌ی اصلی راهبری امور مدیریت بحران در شهرداری‌ها را به عهده دارد.
به موجب بند 7 ماده‌ی 71 قانون شوراها، اقدام در خصوص تشکیل نهادهای اجتماعی و مدنی از وظایف شوراها است و می‌توان گفت که نهادهای مدنی را که فعالیت‌های امدادی را انجام می‌دهند، می‌توان با بسترسازی توسط شوراها ایجاد کرد که تحقق مفاهیم پیش گفته شده در زمینه‌ی استفاده از مشارکت مردم در تأمین ایمنی شهر است. * یکی از مهم‌ترین اسناد فرادست در زمینه‌ی مدیریت بحران و تاب‌آوری شهرها در برابر حوادث که می‌تواند ملاک عمل مدیریت شهری در ایران قرار گیرد، سیاست‌های کلی نظام در خصوص «پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه» مصوب 1384 است. بررسی این سیاست‌ها نشان می‌دهد که این سیاست‌ها با در نظر گرفتن فرایند منطقی و تجربی مدیریت بحران برای ایمن‌سازی کشور و اطمینان دادن به ساکنان مناطق مختلف کشور تهیه و تنظیم شده‌اند. توجه به عنصر آمادگی به عنوان یکی از مؤلفه‌های کلیدی در تاب‌آوری در برابر حوادث با لحاظ محورهایی از جمله افزایش و گسترش آموزش و آگاهی و فرهنگ ایمنی و آماده‌سازی مسئولان و مردم برای رؤیارویی با عوارض ناشی از سوانح طبیعی، گسترش و تقویت مطالعه‌های علمی و پژوهشی و حمایت از مراکز موجود، به منظور شناسایی و کاستن از خطرات این‌گونه حوادث با اولویت خطر زلزله، و شناسایی پدیده‌های جوی و اقلیمی و نحوه پدیدار شدن خطرات و ارزیابی تأثیر و میزان آسیب آن‌ها از طریق تهیه‌ی اطلس ملی پدیده‌های طبیعی، ایجاد نظام به هم پیوسته‌ی ملی پایش و بهبود نظام‌های هشدار سریع و پیش آگاهی بلندمدت با استفاده از فناوری‌های پیشرفته صورت گرفته است. در حوزه‌ی پیشگیری و کاهش خطرپذیری ناشی از زلزله در شهرها و روستاها و افزایش ضریب ایمنی در ساخت و سازها به موضوع‌های مکان‌یابی و مناسب‌سازی کاربری‌ها در مراکز جمعیتی شهری و روستایی و تأسیسات حساس و مهم متناسب با پهنه‌بندی خطر نسبی زلزله در کشور، بهبود مدیریت و نظارت بر ساخت و ساز، تدوین و اصلاح طرح‌های توسعه و عمران شهری و روستایی متناسب با پهنه‌بندی خطر نسبی زلزله در مناطق مختلف کشور، ایمن‌سازی و بهسازی لرزه‌ای ساختمان‌های دولتی، عمومی و مهم، شریان‌های حیاتی و تأسیسات زیربنایی و بازسازی، و بهسازی بافت‌های فرسوده توجه شده است. در حوزه‌ی مقابله و پاسخ‌گویی، هشدار به موقع و اطلاع‌رسانی دقیق و بهنگام در زمان وقوع حادثه، تقویت آمادگی‌ها و امکانات لازم برای اجرای سریع و مؤثر عملیات جست‌وجو و نجات در ساعات اولیه، امداد و اسکان موقت آسیب‌دیدگان، تنظیم سیاست‌های تبلیغاتی و اطلاع‌رسانی و سازماندهی کمک‌‎های داخلی و خارجی در زمینه‌های فوق از محورهای کلیدی است. در حوزه‌ی بازسازی و بازتوانی، گسترش نظام‌های مؤثر جبران خسارت نظیر انواع بیمه‌ها، حمایت‌های مالی و تشویقی، تسهیلات ویژه و صندوق‌های حمایتی از جمله موضوع‌های اساسی مورد تأکید است. (عبدالهی، 1387: 67)

2. شوراهای اسلامی شهر و تاب‌آوری شهری در برابر حوادث

شکل‌گیری شوراها در کشور، تحقق مفاد اصول مختلفی از قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران به عنوان میثاق ملی و مهم‌ترین سند قانونی کشور است. مستند به موارد فوق و در راستای تحقق حاکمیت مردم بر تعیین سرنوشت خویش و اداره‌ی امور به وسیله‌ی خود آن‌ها، قانون وظایف، تشکیلات و انتخابات شوراهای اسلامی کشور و انتخاب شهرداران در سال 1375 تصویب شد. توجه به وظایف شوراهای اسلامی شهرها، مطابق مفاد قانون شوراها این نکته را روشن می‌سازد که برخی از بندهای وظایف شوراها می‌تواند نقش مؤثری در تحقق اداره‌ی امور شهرها در زمینه‌ی ایمنی و تاب‌آوری شهر داشته باشد. به موجب بند 5 ماده‌ی 71 قانون شوراها برنامه‌ریزی درباره‌ی مشارکت مردم در انجام خدمات اجتماعی، اقتصادی و آموزشی از وظایف شورای شهر است. معمولاً مشارکت در اداره‌ی امور شهرها، در جنبه‌های مختلفی طرح می‌شود و یکی از تازه‌ترین زمینه‌های آن، مشارکت در زمینه‌ی تأمین ایمنی شهر و شهروندان است. این نوع مشارکت، یکی از الزامات زندگی شهری است و هنگامی تحقق می‌یابد که شهرنشینان از حالت فردی که صرفاً در مکانی به نام شهر زندگی می‌کنند به «شهروند» بدل شوند. شکل‌گیری نیروهای داوطلب و برنامه‌ریزی جهت مشارکت مردم در تأمین ایمنی شهر، یکی از جنبه‌های مهم و قابل توجه در وظایف شوراها است. آگاهی شهروندان از موارد ایمنی شهر، یکی از جنبه‌های مهم و قابل توجه در وظایف شوراها است. آگاهی شهروندان از موارد ایمنی و کاربست آن‌ها در زندگی روزانه در پیشگیری از حوادث، سهم مهمی را خواهد داشت. چراکه در حوادثی مانند آتش‌سوزی، زمان اطفاء حریق نقش مهمی در گسترش آن دارد. از طرفی، در صورتی که افراد جامعه آگاهی‌های لازم را داشته باشند، با استفاده از وسایل اولیه‌ی اطفاء حریق، مانند کپسول‌های آتش‌نشانی می‌تواند آتش‌سوزی را در دقایق اولیه مهار کند. این موضوع به عنوان عامل تحقق یکی از اصول تاب‌آوری تلقی می‌شود.

بیشتر بخوانید: چالش های فرهنگی شهرنشینی در ایران

همچنین به موجب بند 7 ماده‌ی 71 قانون شوراها، اقدام در خصوص تشکیل نهادهای اجتماعی و مدنی از وظایف شوراها است و می‌توان گفت که نهادهای مدنی را که فعالیت‌های امدادی را انجام می‌دهند، می‌توان با بسترسازی توسط شوراها ایجاد کرد که تحقق مفاهیم پیش گفته شده در زمینه‌ی استفاده از مشارکت مردم در تأمین ایمنی شهر است. شوراهای اسلامی شهرها مستند به این وظیفه‌ی قانونی، می‌توانند دستورالعمل یا آیین‌نامه‌ای را تنظیم کنند و پس از توافق با دستگاه‌های ذیربط و اخذ مجوزهای لازم نسبت به ایجاد چنین نهادهایی اقدام کنند.
به موجب بند 19 ماده‌ی 71 قانون شوراها، تدوین مقررات خاص برای حسن ترتیب امور و اتخاذ تدابیر احتیاطی جهت جلوگیی از خطر آتش‌سوزی، از وظایف شورای اسلامی شهر است. لذا یکی از ابعاد قابل توجه در ساخت شهرهای کشور که براساس شرایط اقلیمی و محلی شکل گرفته‌اند، با نظارت شوراها، وضع و تدوین ضوابط خاص هر شهر است که در چهارچوب آن، می‌توان تدابیر احتیاطی را برای پیشگیری از خطر آتش‌سوزی در شهر اعمال نمود و با ضوابط و مقررات قانونی موجود جهت پیشگیری از خطر آتش‌سوزی و تسهیل در اجرای آن را به عنوان اقدامی مهم به وسیله‌ی شوراها محقق ساخت. به موجب بند 16 و 26 ماده‌ی 71 قانون شوراها، تصویب لوایح برقراری یا لغو عوارض و تصویب نرخ خدمات ارائه شده به وسیله‌ی سازمان‌های وابسته به شهرداری، از جمله وظایف شوراهای اسلامی شهر است. این نهادها می‌توانند با انجام این مهم و تصویب پیشنهادات شهرداری‌ها جهت نرخ ارائه‌ی خدمات ایمنی و آتش‌نشانی، در جهت تحقق هرچه بیشتر ایمنی شهر تلاش کنند و این مهم به عنوان منبع درآمدی برای سازمان‌های آتش‌نشانی و خدمات ایمنی، و تحقق بعد اقتصادی تاب‌آوری شهری قلمداد می‌شود.
آنچه در این بررسی اجمالی مشخص می‌شود، جایگاه شوراهای اسلامی در شکل‌دهی به نهادهای مردمی و داوطلب، وضع و تدوین ضوابط، مقررات و تسهیل در اتخاذ تدابیر جهت پیشگیری از آتش‌سوزی و ارائه‌ی خدمات جنبی و احتیاطی ایمنی و آتش‌نشانی است و این نهاد می‌تواند نقش بسیار مؤثری در تحقق نظام نوین مدیریت ایمنی و تحقق مفهوم «شهر ایمن» داشته باشد. در تطبیق با ابعاد تاب‌آوری شهری در برابر حوادث، نقش و مسئولیت شوراها بیشتر در ابعاد اجتماعی، اقتصادی و نهادی تبلور می‌یابد و در حوزه‌ی امور کالبدی، بیشتر نقش ناظر و تصویب‌کننده امور کلان در این زمینه را برعهده خواهد داشت.

نمایش منبع ها:
استوار ایزدخواه، یاسمین (1392)، «مفاهیم و مدل‌های تاب‌آوری در سوانح طبیعی»؛ فصلنامه‌ی دانش پیشگیری و مدیریت بحران.
بدری، سیدعلی و همکاران (1392)، «نقش مدیریت محلی در ارتقای تاب‌آوری مکانی در برابر بلایای طبیعی با تأکید بر سیلاب، مطالعه موردی شهرستان تنکابن»؛ فصلنامه‌ی مدیریت بحران، سال اول، شماره‌ی سوم، بهار و تابستان، ص39-50.
حبیبی، سیدمحسن (1379)، «فضای شهری: برخورد نظریه‌ای»؛ مجله‌ی صفه، شماره‌ی 33، دانشگاه شهید بهشتی، تهران.
حبیبی، کیومرث و همکاران (1388)، آسیب‌پذیری شهری و GIS؛ دانشگاه امام حسین (علیه السلام) و پژوهشکده پیامبر اعظم، تهران.
رضایی، محمدرضا (1392)، «ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی، مطالعه موردی: زلزله محله‌های شهر تهران»؛ فصلنامه مدیریت بحران، شماره سوم، بهار و تابستان، ص37-38.
رفیعیان، مجتبی و همکاران (1392)، «تبیین مفهوم تاب‌آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماعی محور (CBDM)»؛ فصلنامه‌ی مدرس علوم انسانی، شماره74.
زادبوم مهندسین مشاور (1370)، سکونتگاه‌های انسانی و سوانح طبیعی؛ انتشارات روابط عمومی و بین‌المللی شهرداری تهران.
شهرداری مشهد (1391)، «چگونه می‌توان شهرها را تاب‌آور نمود؟ راهنمای مدیران دولت‌های محلی برای تاب‌آور نمودن شهرها» مشهد.
عبدالهی، مجید (1387)، تحلیل تحقق‌پذیری سیاست‌های کلی نظام در زمینه پیشگیری و کاهش خطرات ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه؛ تهران: مجمع تشخیص مصلحت نظام.
عبدالهی، مجید (1394)، مدیریت بحران در نواحی شهری؛ چاپ پنجم، تهران: انتشارات سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌های کشور.
عبدالهی، مجید، اکبری، صادق (1393)، مجموعه قوانین و مقررات ده و دهیاری (چاپ پنجم)، تهران: انتشارات اشتیاق.
فرزاد بهتاش، محمدرضا و همکاران (1392)، «ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفه‌های تاب‌آوری کلان شهر تبریز». نشریه‌ی هنرهای زیبا، معماری و شهرسازی، دوره 18، شماره 3، پاییز، ص33-42.
محلاتی، صلاح الدین (1372)، انسان، جامعه، محیط زیست؛ تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.
منصور، جهانگیر (1390)، قانون شهر و شهرداری؛ تهران: انتشارات دیدار.
نیمکرد، سارا (1392)، کاهش خطرات زلزله با تأکید بر عوامل اجتماعی با رویکرد تاب‌آوری؛ نمونه‌ی موردی: منطقه 22 تهران؛ پایان نامه کارشناسی ارشد دانشکده شهرسازی دانشگاه هنر، به راهنمایی ناصر برک‌پور، مشاور مجید عبدالهی، تهران.
Abel, N., and A. Langston (2001), Evolution of a social-ecological System: Adaptation and resilience in the New South Wales Rangelands 1850 to 2020. Manuscript available at [url]: http://www.cse.csiro.au/research/nswrangeIands/pubs/popular_articles/Draft_Paper.pdf.
Adger, W. (2000), Social and ecological resilience: Are they related? Progress in Human Geography, 24, 347-364.
Adger, W. N. (2003), Social capital, collective action and adaptation to climate change. Economic Geography, 79, 387-404.
Adger, W. N., T. Hughes, C. Folke, S. R. Carpenter, and J. Rockstrom (2005). Social-ecological resilience to coastal disasters. Science, 309,1036-1039.
Anna Wikstrom (2013), The Challenge of Change: Planning for social urban resilience, An analysis of contemporary planning aims and practices, Department of Human Geography, Stockholm University.
Bodin, P., & Wiman, B. (2004), Resilience and other stability concepts in ecology: Notes on their origin, validity, and usefulness. ESS Bulletin, 2, 33-43.
Brown, D., & Kulig, J. (1996/97), The concept of resiliency: Theoretical lessons from community research. Health and Canadian Society, 4, 29-52.
Demographia World Urban Area, 11th Edition,01/2015.
Hoi ling, C. (1973), Resilience and stability of ecological systems. Annual Review of Ecology and Systematics, 4,1-23.
Holling, C.S., D.W. Schindler, B.W. Walker and J. Roughgarden (1995), Biodiversity in the functioning of ecosystems: an ecological synthesis. In C. Perrings, K.G. Maler, C. Folke, C.S. Holling and B.O. Jansson (eds), Biodiversity loss: economic and ecological issues. Cambridge University Press, Cambridge, 44-83.
INCEDE (2005), Earthquake Disaster Reduction in Urban Areas, Vol 4, Number 2. University of Tokyo, July.
Jabareen, Yosef (2012), Planning the resilient city: Concepts and strategies for coping with climate change and environmental risk. In: Cities. In press. Retrieved
from:http://dx.doi.org.ezp.sub.su.se/10.1016/j.cities.2012.05.004 (2012-01 -24).
John Twigg (2009), Characteristics of a Disaster -Resilient Community. E NOTE, Version 2 .November, at University College London.
Kawata (1993), characteristics of Urban Disaster and It’s Scenarios toward Catastrophe, Disaster Management in Metroplitan Area in 21th Century. International Conference, Japan.
Klein, R., Nicholls, R., & Thomalla, F. (2003), Resilience to natural hazards: How useful is this concept? Environmental Hazards, 5,35-45
Kofinas, G. (2003), Resilience of human-rangifer systems: Frames off resilience help to inform studies of human dimensions of change and regional sustainability. IHDP Update 2, 6-7. Longstaff, P. (2005), Security, resilience, and communication in unpredictable environments such as terrorism, natural disasters, and complex technology. Author, Syracuse, New York.
LAWRENCE J. VALE,THOMAS J.CAMPANELLA (2005), The Resilient City: How Modem Cities,
Recover from Disaster, Editors OXFORD UNIVERSITY PRESS.
Masten A. S. (2005), Ordinary magic: Resilience processes in development. Annual Progress in Child Psychiatry and Child Development, 56,227-238.
Masten, A., Best, K., & Garmezy, N. (1990), Resilience and development: Contributions from the study of children who overcome adversity. Development and Psychopathology, 2,425-444.
Norris, F. H., Stevens, S. P., Pfefferbaum, B., Wyche, K. F., Pfefferbaum, R. L. (2008), Community Resilience as a Metaphor, Theory, Set of Capacities, and Strategy for Disaster Readiness. American Journal of Community Psychology, 141,127-50.
Ott, K., and R. DOring. 2004. Theorie und Praxis starker Nachhaltigkeit. Metropolis (Theory and Practice of Strong Sustainability), Marburg, Germany.
Ove Arup& Partners International Limited (2014), City Resilience Framework. City Resilience Index April
Paton, D., & Johnston, D. (2001), Disasters and communities: Vulnerability, resilience, and preparedness. Disaster Prevention and Management, 10,270-277.
Perrings, C. A. (2006), Resilience and sustainable development. Environment and Development Economics 11,417-427.
Pfefferbaum, B., Reissman, D., Pfefferbaum, R., Klomp, R., & Gurwitch, R. (2005), Building resilience to mass trauma events. In L. Doll, S. Bonzo, J. Mercy, & D. Sleet (Eds.), Handbook on injury and violence prevention interventions. Kluwer Academic Publishers, New York.
Rose, A., (2007), Economic resilience to natural and man-made disasters: Multidisciplinary origins and contextual dimensions. Environmental Hazards, 7, 383-398. Sonn, C., & Fisher, A. (1998), Sense of community: Community resilient responses to oppression and change. Journal of Community Psychology, 26,457-472.
UNISDR (2012), How To Make Cities More Resilient, A Handbook For Local Government Leaders, A contribution to the Global Campaign 2010-2015, Making Cities Resilient- My City is Getting Ready!, Geneva, March.
Walker, B., et al. (2004), Resilience, adaptability and transformability in social-ecological systems. Ecology and Society, 9 (2): art.5; online at http://www.ecologyandsociety.org/vol9/iss2/art5.
Waller, M. (2001), Resilience in ecosystemic context: Evolution of the concept. American Journal of Orthopsychiatry, 71,290-297.
Werner E. E., Smith R. S.(2001), Journeys from childhood to midlife: Risk resilience and recovery. New York, NY: Cornell University Press.
Wildavsky, A. (1991), Searching for Safety. Transaction, New Brunswick NJ.

منبع مقاله :
اسماعیل زاده، حسن، (1395) بنیان‌های نظری در مطالعات شهری؛ جلد یکم: مدیریت شهری (با نگاهی بر شرایط ایران)، تهران: تیسا، چاپ اول.