مقبره‎ی حاجی عبدالرحیم

***
نام: حاجی عبدالرحیم؛ ملقب به غوث حضرت حاجی صاحب و جامی/ نشانی: شهرستان سیب و سوران، بخش مرکزی، دهستان سب/ تاریخ نخستین بنا: قرن دهم هجری/ تاریخ بازسازی: دهه‌ی پنجاه شمسی/ دایر: دارای زائرسرای مخروبه/ مدیریت: مردمی
***

(1) موقعیت مقبره

مقبره‎ی حاجی عبدالرحیم ملّقب به غوث، حاجی صاحب و جامی در دهستان سِب، بخش مرکزی از توابع شهرستان سیب و سوران در نزدیکی بنای بسیار زیبای قلعه‌ی تاریخی سِب به فاصله سه کیلومتر از شهرستان سیب و سوران قرار گرفته است. به این مقبره می‌توان از طریق جاده‌ی اصلی سیب و سوران به سب دسترسی یافت.
حاجی صاحب به دستور شیخ شاه غلام برای نشر اسلام و بهره‌مندی مردم بلوچستان، به منطقه‌ی بلوچستان کوچ می‌کرد و در شهرستان سراوان و شهر هیدوچ، که در آن زمان به عرفان و تصوف مشهور بود، مستقر شد و شاگردان زیادی تربیت کرد. دهستان سب جمعیتی برابر 750 نفر دارد. مردمان آن بیشتر به کار کشاورزی و دامداری مشغول هستند. مقبره‌ی حاجی عبدالرحیم تا جاده‌ی اصلی سِب و شهرستان سیب و سوران چهارصد و پنجاه متر فاصله دارد و در ضلع جنوب غربی روستا قرار گرفته است. از آنجایی که این مقبره در داخل روستاست دسترسی به مقبره با عبور از کوچه‌های تنگ و باریک سب امکان‌پذیر و آب و هوای آن گرم و مرطوب است (سازمان میراث فرهنگی و گردشگری سراوان و سوران، بی‌تا، صص85-94).

(2) تاریخچه‌ی مقبره

الف) نام و نشان صاحب مقبره:

بنا به گفته راویان محلی، حاجی عبدالرحیم فرزند شیخ احمد، که اصل و نسب او به حضرت عبدالعظیم برمی‌گردد، در سال 812 هـ.ق در شهر خرجَه که اسم قدیمی آن خردگرد یا خرجرد بوده است. در نزدیکی خواف و تربت جام به دنیا آمد و پس از چندین سال زندگی در خراسان و علم‌آموزی با راهنمایی پدر مرید شاه غلام، یکی از شیوخ و عالمان مشهور شام که به خراسان سفر کرده بود، همراه می‌شود. شاه غلام به سفر مکه رفت و پس از به جای آوردن فریضه حج و چند سال زندگی در مکه و مدینه با راهنمایی شیخ همراه وی عازم هندوستان شد و در کنار شیخ شاه غلام و عالمان نامی هندوستان و دهلی مانند معین الدین چشتی و بلبل شاه، هفت سال در شهر اجمیر شریف به کسب علوم دینی و برخی از علوم آن زمان پرداخت.
حاجی صاحب به دستور شیخ شاه غلام برای نشر اسلام و بهره‌مندی مردم بلوچستان، به منطقه‌ی بلوچستان کوچ می‌کرد و در شهرستان سراوان و شهر هیدوچ، که در آن زمان به عرفان و تصوف مشهور بود، مستقر شد و شاگردان زیادی تربیت کرد. حاجی عبدالرحیم در شعر عرفانی دستی چیره داشت و از معنی و مفهوم چند بیت شعر وی، که در بالای قبرش بر روی تابلویی به چشم می‌خورد، چنین برمی‌آید که حضرت پس از چند سال زندگی در سراوان و هیدوچ، آنجا را به قصد زیارت امام هشتم حضرت رضا (علیه السلام) و اسکان در خراسان ترک می‌نماید اما شبی در خواب حضرت ثامن الحجج به وی بشارت می‌دهد تا باز به هیدوچ کوچ کند. وی از خراسان عازم سراوان و هیدوچ شد و سپس در سال‌های آخر عمرش به سب رفت و با کمک مردم آنجا مسجدی را در جنب قلعه سب، که هنوز هم پابرجاست و یکی از مساجد قدیمی منطقه به شمار می‌آید، بنا کرد و در آن به عبادت و نشر علوم می‌پرداخت. وی را بعد از وفات اهالی سب در کنار مسجد و قلعه به خاک سپردند.
بنا به گفته‌ی یکی از معتمدان، حاجی صاحب اشعار عرفانی زیادی در این زمینه سروده است. که تعداد زیادی از آنان در دست نیست یکی از اشعار وی به شرح ذیل است که در آن به ذکر سرگذشت خود پرداخته است:

«بگویم سرگذشت خود به آسان *** منم از فارس و کرمان و خراسان
سنه هجری رسید هشتصد و دوازده *** به دنیا آمدم در شهر خُرجه
بود آن شیخ احمد والد ما *** خراسان گشت آباد از ید ما
بیامد شیخ معصوم موقع شام *** به شهر ما خراسان خُرجه و جام
پدر ما را به نزد شیخ آورد *** چو گرگان شیخ ما را از رمه برد
من و شیخ سوی بیت الله رفتیم *** بکردیم حج و با حق راز گفتیم
ز مکه شیخ ما عزم سفر کرد *** که حُب شیخ به قلب ما اثر کرد
مرا آورد به هندوستان چند سال *** بر او استاد ما را شاه پر و بال
مرا شیخ از مریدان کرد مامور *** ز نزد شیخ من افتاده ام دور
ز هندوستان و دهلی کرده‌ام کوچ *** رسیدم در بلوچستان هیدوچ
مرید شیخ معصوم در ایران *** مرا از علم باطن کرد حیران
به دنیا ثروت شیخ یک گلیم است *** که او از نسل شاه عبدالعظیم است
بود عبدالعظیم از نسل شیران *** مزار او بود در شهر تهران
ز هیدوچ به مشهد رفتم زیارت *** مرا حضرت رضا داد یک بشارت
مرا در خواب گفت زین جا بکن کوچ *** برو اندر بلوچستان هیدوچ
که اسم کوچکم عبدالرحیم است *** لقب حاجی عروفش جیم و میم است».

ب) سابقه‌ی بنا و حدود و ثغور آن:

مقبره در قسمت جنوب غربی دهستان سب، روی زمینی صاف و هموار واقع شده است. از سمت شرق به مسجد قدیمی دهستان بازار اصلی سِب؛ از سمت غرب، به خانه‌های مسکونی؛ از شمال، به قلعه‌ی بسیار زیبا و تاریخی سِب که از آثار باستانی مهم استان به شمار می‌آید و از جنوب، به دشتی وسیع و باغ‌های میوه گرمسیری مانند مرکبات، انار و درختان خرما محدود شده است. در سمت راست مقبره، دو باب اتاق خشت و گلی به جهت اسکان و استراحت مراجعان ساخته شده که بر اثر بارندگی‌های سال‌های اخیر از بین رفته است.
در مورد ساخت بنای اولیه، گفته می‌شود که اتاقی مربع شکل بوده از خشت و گل که به تدریج تخریب شده و این ساختمان جدید در همان مکان جایگزین آن شده است.
براساس گفته‌های راویان محلی، سابقه‌ی احداث اولیه این بنا را بیش از پانصد سال می‌دانند اما ساخت بنای جدید را سی و پنج سال ذکر می‌کنند.

(3) محوطه و معماری کنونی مقبره

بنای مقبره در فضایی باز و زمینی صاف و هموار به صورت اتاقی مربع شکل با کرسی یک متر و نیمی به طوری که بنای مقبره از محوطه بلندتر است. نمای بیرونی دیوارهای مقبره از آجر، ماسه و سیمان پوشیده شده است. مساحت تقریبی بنا بیست و چهار مترمربع با دیوارهایی به عرض چهار متر و طول شش متر و ارتفاعی حدود سه متر و عرض دیوارها چهل سانتی‌متر است. نمای بیرونی بنا با اندودی از کاهگل پوشیده شده است. بر روی دیوار جلویی بنا، به جهت تزیین چهار ستون هم ارتفاع با دیوارها، به صورت بیست سانتی‌متر برجسته‌تر از دیوار اصلی با آجر سفال ساخته شده و بر روی بنا در آهنگی دو لنگه‌ی آبی رنگی تعبیه شده که قسمت بالای در هلالی شکل است به عرض یک متر و بیست و ارتفاع دو متر و سی و پنج سانتی‌متر که قسمت هلالی آن را با شیشه‌های گل‌دار تزیین شده بر در نصب کرده‌اند.
سقف گنبدی بنا، با آجر و گچ و خاک ساخته شده است و بر آن آستر صافی از سیمان به کار رفته و با رنگ سبز به نشانه‌ی گنبد خضراء رنگ‌آمیزی شده نمای زیبایی به بنا بخشیده است. روی ستون‌های سفالی جلوی بناف چهار گلدسته سی سانتی‌متری ساخته شده و در دو طرف مقبره، دو عدد پنجره‌ی آهنی آبی رنگ و هلالی به طول یک متر و عرض پنجاه سانتی‌متر نصب شده است. در قسمت ورودی مقبره، سالنی کوچک وجود دارد که عرض آن به اندازه‌ی مقبره و طول آن دو متر است و کف سالن مقبره را موکت کرده‌اند و در چهار طرف آن را قرنیز سیاه و دیوارهای آن را با گچ سفیدکاری کرده‌اند و در دو طرف آن، دو عدد طاقچه هلالی شکل به عرض چهل سانتی‌متر و ارتفاع شصت سانتی‌متر به جهت نگهداری اشیاء طراحی شده است. روی صحن اصلی مقبره، در هلالی آهنی پسته‌ای رنگی به عرض یک متر و سی سانتی‌متر و ارتفاع دو متر و چهل و پنج سانتی‌متر نصب شده است که در قسمت نمای داخلی آن قبر در وسط به عرض هشتاد و پنج سانتی‌متر و طول دو متر و سی و ارتفاع یک متر و بیست سانتی‌متر با سنگ گرانیت مشکی طراحی شده است و بر روی آن پارچه‌ی سبز رنگی پوشانده‌اند که دور تا دور آن را با نخ‌های آویز سبز کم رنگ کار کرده‌اند بر روی آن پارچه‌ی بافته شده‌ای که زمینه‌ی اصلی آن «چهارقل» و «لا اله الا الله اشهد ان محمد رسول الله» و سوره‌ی «ان یکاد» و اسماء «الله»، «محمد»، «فاطمه»، «علی»، «حسن» و «حسین» مزین شده است و در سمت شمال غربی قبر، یک جلد قرآن مجید با روکش پارچه‌ای به جهت تلاوت قرآن وجود دارد و دور تا دور قبر در کف اتاق، موزاییک به کار رفته و اطراف آن با قرنیز سیاه طراحی شده است و در سمت غرب قبر، رو به طرف قبله، دو سجاده برای نمازگزاردن مراجعان پهن شده است. نمای دیوارهای داخلی بنا، گچ و خاک و روی آن را با آستر سفید و صافی از گچ پوشانده‌اند در سمت راست و چپ قبر، دو پنجره وجود دارد که در آن انواع مواد خوشبوکننده مانند مسک، عود، چراغ گرسوز نفتی، شمع و اشیای دیگر نگهداری می‌شود.
روی دیوار شمالی بنا، چند نوشته مانند سوره‌های ان یکاد، چهارقل و شجره‌ی پیامبر گرامی اسلام و تصاویری مانند خانه‌ی خدا، منار و گنبد خضرا و یک تابلو نصب شده است که چند بیت شعر از مرحوم حاجی صاحب که شرح حال وی را بیان می‌نماید. روی در ورودی مقبره و یکی از پنجره‌های آن، دو پرده‌ی سبزرنگ با پایه‌ی فلزی که در دو سوی آن، تابلوهای کوچکی از برخی سورها و اسماء متبرکه نصب شده زیبایی خاصی به فضا بخشیده است. نمای داخلی سقف با لایه‌ی نازکی از گچ صیقل داده شده و در وسط آن، لامپی آویزان است و پایه‌ی فلزی پنکه‌ی سقفی وجود دارد.

(4) توضیحات تکمیلی و ملاحظات

1. زائران:

بنا به گفته‌ی خادم مقبره، بیشتر زائران از اهالی سِب و شهرستان‌های سیب و سوران، سراوان و روستاهای مجاور و حتی از بعضی از شهرستان‌های استان هستند. معمولاً زوار با خواندن فاتحه، قرآن، کتب سوره و حدیثی، که داخل مقبره موجود است به دعا می‌پردازند. براساس اعتقادات محلی، مراجعه کنندگان بدون وضو حق ندارند به داخل مقبره وارد شوند. مراجعه کنندگان بعد از خواندن فاتحه و دعا، هرچه آرزو دارند از خداوند طلب می‌کنند.

2. نذورات:

بیشتر نذورات را در روز پنج‌شنبه زائران در بین دیگر مراجعه کنندگان تقسیم می‌کنند که معمولاً شامل خرما، انواع نان محلی روغنی و در بعضی موارد شامل سوپی می‌شود نام محلی دَلَک، که از جوانه گندم، ادویه، روغن و برخی از حبوبات دیگر درست می‌شود. براساس گفته‌های راویان محلی، در گذشته گوسفند هم برای قربانی و نذر ذبح می‌شده است که بعد، گوشت آن را در بین مستمندان و فقرا و اهالی تقسیم می‌‎‌کرده‌اند.

3. موقوفات:

بنا به گفته‌ی روستاییان به غیر از بنای مقبره، دو باب اتاق و حمام و توالت، که در سالهای اخیر سقف آنها تخریب شده است و محوطه‌ای به مساحت دویست مترمربع با دیوارهای خشت و گلی تحت عنوان املاک وقفی در تملک مقبره مذکور است.

4. مراسم:

در روزهای عید فطر و قربان بعد از اقامه‌ی نماز عید، مردم در کنار مقبره حاضر می‌شوند و به دعا و نیایش می‌پردازند. یکی از رسوم دیگری که در مقبره‌ی مذکور مرسوم است با توجه به اینکه حضرت حاجی صاحب در شعر عرفانی دستی داشته است، برخی از افراد میانسال روستا که نسل به نسل برخی از اشعار وی را شنیده‌اند در روز پنج‌شنبه در مقبره حاضر می‌شوند و بعد از خواندن فاتحه و دعا اشعار را به صورت هم‌خوانی زمزمه می‌کنند.
از مراسم دیگری می‌توان به روشن کردن شمع و عود اشاره کرد که اهالی در این مکان انجام می‌دهند.

5. متولیان و خادمان:

حمید میر مراد زهی؛ سعید امراء؛ بشیر احمد امراء؛ مرادبخش شیرانزهی

راویان محلی:

مرادبخش شیرانزهی؛ اسلام ارباب

تحقیق میدانی:

فروردین ماه 1390
منبع مقاله :
کمالیان، امین‌رضا؛ (1390)، شماری از مقبره‌های استان سیستان و بلوچستان شهرستان‌های ایرانشهر، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، چاپ اول.