نقش عمليات بيت‌المقدس در تضعيف پدافند هوايي عراق
نويسنده: ستوان يكم رضا جهان‌فر
در بررسي حماسه آزادسازي خرمشهر، ناديده گرفتن قدرت پدافند هوايي ارتش عراق و اهميت حماسه خلبانان جان‌بركف نيروي هوايي جمهوري اسلامي ايران و هوانيروز قهرمان ، يك خطاي تاريخي محسوب مي‌شود. اين مقاله با بررسي تدابير پدافند هوايي عراق در منطقه عملياتي بيت‌المقدس سعي در نشان دادن گوشه‌اي از حماسه خلبانان جان‌بركف نيروي هوايي ارتش جمهوري اسلامي ايران را دارد.
استفاده از كارشناسان و متخصصين خارجي مخصوصاً روسي، بهره‌گيري از جنگ افزارهاي پدافند هوايي روز دنيا، رعايت اصول تنوع، انبوه بودن جنگ افزارها، سطح آموزش مناسب كاركنان و... از جمله عواملي بود كه پدافند هوايي عراق را در جايگاه مناسبي در ميان كشورهاي منطقه قرار داده بود. نكته قابل توجه در خصوص پدافند هوايي عراق اين است كه تا اواسط دهه 80 ميلادي، جنگ‌افزارهاي روسي (شوروي سابق) و بلوك شرق شالوده اصلي سامانه‌هاي پدافند هوايي عراق را تشكيل مي‌دادند ولي كمك‌هاي كشورهاي غربي و حتي عربي تغييراتي را در ساختار عملياتي و رزمي آن سازمان به وجود آورد. (همانند اضافه شدن رادارها و دستگاه‌هاي كنترل آتش فرانسوي و...)
مطابق طرح عملياتي دفاعي ابوذر كه در خرداد 59 توسط معاونت عمليات و اطلاعات (مد عمليات) نيروي زميني ارتش تهيه شده، خلاصه وضعيت پدافند هوايي عراق چنين ذكر شده بود.
ـ استعداد كاركنان نيروي هوايي عراق با احتساب كاركنان يگان‌هاي پدافند هوايي در حدود 25000 نفر مي‌باشد. پدافند هوايي يكي از 5 مديريت نيروي هوايي مي‌باشد (مديريت عمليات، آموزش، نگهداري، اداري و پرسنلي، پدافند هوايي و موشكي).
تجهيزات پدافند هوايي نيروي هوايي ارتش عراق در سال 59 شامل سامانه‌هاي موشكي زمين به هواي؛ سام 2، سام 3، سام 6، سام7 و توپ‌هاي ضدهوايي 4ـ23 ـ ZSU، 2ـ23ـ ZSU، توپ‌هاي 30 ميلي‌متري، 57 ميلي‌متري خودكششي و... مي‌باشد.
30 ايستگاه رادار و 116 دستگاه رادار مختلف در بغداد (پايگاه اصلي) و نواحي چهارگانه بغداد ـ موصل (ناحيه يك)، تكريت (ناحيه 2)، بصره (ناحيه 3)، كركوك (ناحيه 4) مستقر مي‌باشند.
علاوه بر پدافند هوايي نيروي هوايي، هر كدام از يگان‌هاي رزمي و پشتيباني نيروي دريايي عراق داراي سازمان يك گردان پدافند هوايي مي‌باشند كه در زمان فوق، در ميان يگان‌هاي ساحلي نيروي دريايي عراق، گردان 44 پدافند هوايي در بصره و ام‌القصر استقرار يافته بود.
علاوه بر پدافند هوايي نيروي هوايي و دريايي، در نيروي زميني و يگان‌هاي خلقي و... نيز جايگاه و سازمان خاصي براي پدافند هوايي در نظر گرفته شده بود.
به عنوان مثال در هر لشكر پياده و يا لشكر مكانيزه عراقي، 2 گردان پدافند هوايي (به ويژه توپخانه پدافند هوايي) وجود داشت.
اگرچه تمركز نيروهاي متجاوز عراقي در نزديكي مرز ايران از نيمه دوم فروردين 59 آغاز شد ولي گسترش عمده قواي عراقي از 15 شهريور 59 همراه با آماده‌باش نيروها صورت پذيرفت. در اين ميان حضور نيروهاي اصلي پدافند هوايي و توپخانه ضدهوايي عراق از دهه سوم شهريور 59 شدت بيشتري يافت. در آن روز گزارش‌هاي مختلفي در خصوص استقرار واحدهاي پدافند هوايي در مناطق غرب شلمچه، كرانه جنوبي اروند رود، در محور بصره، شلمچه، خرمشهر و ـ ارائه شده است.
از جمله اين كه لشكر 92 زرهي در 23 شهريور 59، ضمن برآورد يگان‌هاي دشمن در خط مقدم، از حضور يك آتشبار ضدهوايي ديگر در كرانه جنوبي اروند رود (از سيبه تا بندر فاو) خبر مي‌دهد.
همچنين مطابق برآوردي كه در 30 شهريور 59 و يك روز قبل از آغاز تهاجم سراسري به عمل آمد، عمده قواي ارتش عراق در طرفين رودخانه دجله بين كوت تا بصره كه مقابل منطقه مرزي مهران تا شلمچه ايران مي‌باشد گسترش يافته بودند و در مقابل محور شلمچه ـ خرمشهر علاوه بر نيروهاي خط مقدم دشمن چهارگردان پدافند هوايي نيز مستقر شدند.
براساس برآورد اطلاعاتي در پايان هفته اول جنگ، گردان 80 پدافند هوايي نيروي هوايي عراق در محور تنومه ـ شلمچه، گردان 68 پدافند هوايي نيروي هوايي عراق در محور تنومه ـ پاسگاه كيلومتر 25ـ حسينيه، گردان 17 پدافند هوايي نيروي هوايي در كنار گردان 29 پدافند هوايي لشكر 5 مكانيزه در محور تنومه ـ كوشك ـ پادگان حميد (شمال منطقه عملياتي خرمشهر)، گردان‌هاي 44 و 62 پدافند هوايي نيروي هوايي عراق در منطقه بصره و كرانه اروند رود و به منظور تقويت يگان‌هاي عملياتي خرمشهر ـ آبادان مستقر و درگير بودند.
علاوه بر يگان‌هاي فوق، لشكر 3 زرهي عراق كه قرارگاه اصلي تك‌كننده به خرمشهر و آبادان محسوب مي‌شد، از يك آتشبار مستقل پدافند هوايي در كنار دو گردان پدافند هوايي خود سود مي‌برد.*
از 4 آبان 59 تا 3 خرداد 61 كه خرمشهر در اشغال نيروهاي عراقي بود، تدابير پدافندي ويژه‌اي جهت حفظ خرمشهر از سوي عراقي‌ها به اجرا گذارده شد. اين تدابير ويژه صدام را دچار غرور كرده و اين چنين به ياوه‌گويي پرداخت كه: «... در صورتي كه ايراني‌ها خرمشهر را پس بگيرند، عراقي‌ها كليد بصره را به ايران خواهند داد.»
براساس تدابير پدافندي فرماندهي سپاه سوم عراق، نحوه آرايش نيروهاي دشمن با توجه به موقعيت زمين، به صورت مثلثي فرضي بود. مثلثي كه ضلع شرقي آن به طول حدود 100 كيلومتر در امتداد رودخانه كارون از خرمشهر تا آبادي مليحان (در 20 كيلومتري جنوب غربي اهواز)، ضلع شمالي آن حدود 60 كيلومتر از مليحان در امتداد كرانه جنوبي رودخانه كرخه كور، هويزه، رودخانه نيسان تا هورالعظيم كشيده شده بود و ضلع بزرگ اين مثلث نيز خط مرزي دو كشور (از محل تلاقي رودخانه نيسان يا هورالعظيم تا پاسگاه ژاندارمري (حدود) در كرانه نهر خين به طول 150 كيلومتر) بود. بخشي از استعداد سپاه سوم عراق در اين منطقه عبارت بودند از: لشكرهاي 6 زرهي، 5 مكانيزه، 11 پياده، 3 زرهي و... كه گردان‌هاي پدافند هوايي را نيز مطابق سازمان ذكر شده در اختيار داشتند.
با وجود تهديدهايي كه از سوي پدافند هوايي عراق و هواپيماهاي گشتي (CAP) و پوششي مستقر در منطقه وجود داشت، عمليات مربوط به شناسايي تاكتيكي و عكسبرداري هوايي از تركيب و استعدادهاي نيروهاي عراقي مستقر در صحنه عمليات توسط خلبانان نيروي هوايي ج.ا.ا. به خوبي انجام شد و اطلاعات لازم جهت اجراي مرحله اول از عمليات بيت‌المقدس (10/2/61) فراهم شد.
در همان زمان عراقي‌ها با افزايش‌بهره عملياتي خود از طريق استفاده از رادارهاي دوربرد و انبوه ساختن حجم آتش، استفاده از هواپيماهاي ميراژ و موشك‌هاي هوا به هوا و... سعي در اختلال در پروازهاي هواپيماهاي ايراني مخصوصاً بمباران مواضع عراقي توسط هواپيماهاي فوق را داشتند و البته شكار هواپيماهاي اف14 ايراني براي آنها ارزش بالايي داشت.
اف14هاي ايراني در تثبيت حاكميت ايران بر فضاي منطقه نقش مهمي ايفا مي‌كردند.
از سويي ديگر پدافند هوايي ج.ا.ا. با احداث سايت‌هاي تاكتيكي هاك (HAWK) و هدايت و كنترل عملياتي تجهيزات پدافند هوايي، استفاده از اطلاعات دريافتي از ايستگاه‌هاي رادار و همچنين سامانه‌هاي شنود الكترونيكي مستقر در منطقه با هماهنگي و همكاري ستاد عمليات هوايي جنوب، نقش مهمي در كسب برتري هوايي نيروي هوايي ج.ا.ا. و در نتيجه تسهيل شكست دشمن و آزادسازي خرمشهر ايفا كرد.
تيز پروازان جان بر كف نيروي هوايي ج.ا.ا و هوانيروز قهرمان با حملات و بمباران مكرر مواضع دشمن بعثي، نيروهاي متجاوز را دچار سردرگمي كرده و فرصت لازم جهت انجام ادامه ماموريت توسط نيروي زميني ارتش ج.ا.ا، سپاه پاسداران و بسيج، نيروهاي ژاندارمري، كميته انقلاب اسلامي، شهرباني، جهاد سازندگي و... مهيا شد.
بدين‌ترتيب يكبار ديگر ثابت شد كه در برابر اراده پولادين خلبانان شجاع نيروي هوايي ج.ا.ا و هوانيروز قهرمان قويترين پدافندهاي هوايي قادر به مقاومت نيستند. در ميان غنائم به دست آمده از نيروهاي دشمن دهها قبضه توپ‌هاي ضدهوايي و تجهيزات پدافند هوايي نيز وجود داشت كه بعدها مورد استفاده نيروهاي مسلح ج.ا.ا قرار گرفت.
منابع و مآخذ:
1ـ تقويم تاريخ دفاع مقدس (آخرين روزهاي صلح)، جلد اول، مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول، تهران، 1384
2ـ تقويم تاريخ دفاع مقدس، جلد دوم، مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول، تهران، 1384.
3ـ ويرانه دروازه شرقي، وفيق السامرايي، مركز فرهنگي سپاه، چاپ اول، تهران 1374.
4ـ سايت سازمان تبليغات اسلامي
5ـ سايت سازمان عقيدتي سياسي ارتش
منبع : روزنامه اطلاعات
/خ
آشنايي با پدافند هوايي عراق در دو سال اول جنگ:
استفاده از كارشناسان و متخصصين خارجي مخصوصاً روسي، بهره‌گيري از جنگ افزارهاي پدافند هوايي روز دنيا، رعايت اصول تنوع، انبوه بودن جنگ افزارها، سطح آموزش مناسب كاركنان و... از جمله عواملي بود كه پدافند هوايي عراق را در جايگاه مناسبي در ميان كشورهاي منطقه قرار داده بود. نكته قابل توجه در خصوص پدافند هوايي عراق اين است كه تا اواسط دهه 80 ميلادي، جنگ‌افزارهاي روسي (شوروي سابق) و بلوك شرق شالوده اصلي سامانه‌هاي پدافند هوايي عراق را تشكيل مي‌دادند ولي كمك‌هاي كشورهاي غربي و حتي عربي تغييراتي را در ساختار عملياتي و رزمي آن سازمان به وجود آورد. (همانند اضافه شدن رادارها و دستگاه‌هاي كنترل آتش فرانسوي و...)
مطابق طرح عملياتي دفاعي ابوذر كه در خرداد 59 توسط معاونت عمليات و اطلاعات (مد عمليات) نيروي زميني ارتش تهيه شده، خلاصه وضعيت پدافند هوايي عراق چنين ذكر شده بود.
ـ استعداد كاركنان نيروي هوايي عراق با احتساب كاركنان يگان‌هاي پدافند هوايي در حدود 25000 نفر مي‌باشد. پدافند هوايي يكي از 5 مديريت نيروي هوايي مي‌باشد (مديريت عمليات، آموزش، نگهداري، اداري و پرسنلي، پدافند هوايي و موشكي).
تجهيزات پدافند هوايي نيروي هوايي ارتش عراق در سال 59 شامل سامانه‌هاي موشكي زمين به هواي؛ سام 2، سام 3، سام 6، سام7 و توپ‌هاي ضدهوايي 4ـ23 ـ ZSU، 2ـ23ـ ZSU، توپ‌هاي 30 ميلي‌متري، 57 ميلي‌متري خودكششي و... مي‌باشد.
30 ايستگاه رادار و 116 دستگاه رادار مختلف در بغداد (پايگاه اصلي) و نواحي چهارگانه بغداد ـ موصل (ناحيه يك)، تكريت (ناحيه 2)، بصره (ناحيه 3)، كركوك (ناحيه 4) مستقر مي‌باشند.
علاوه بر پدافند هوايي نيروي هوايي، هر كدام از يگان‌هاي رزمي و پشتيباني نيروي دريايي عراق داراي سازمان يك گردان پدافند هوايي مي‌باشند كه در زمان فوق، در ميان يگان‌هاي ساحلي نيروي دريايي عراق، گردان 44 پدافند هوايي در بصره و ام‌القصر استقرار يافته بود.
علاوه بر پدافند هوايي نيروي هوايي و دريايي، در نيروي زميني و يگان‌هاي خلقي و... نيز جايگاه و سازمان خاصي براي پدافند هوايي در نظر گرفته شده بود.
به عنوان مثال در هر لشكر پياده و يا لشكر مكانيزه عراقي، 2 گردان پدافند هوايي (به ويژه توپخانه پدافند هوايي) وجود داشت.
اگرچه تمركز نيروهاي متجاوز عراقي در نزديكي مرز ايران از نيمه دوم فروردين 59 آغاز شد ولي گسترش عمده قواي عراقي از 15 شهريور 59 همراه با آماده‌باش نيروها صورت پذيرفت. در اين ميان حضور نيروهاي اصلي پدافند هوايي و توپخانه ضدهوايي عراق از دهه سوم شهريور 59 شدت بيشتري يافت. در آن روز گزارش‌هاي مختلفي در خصوص استقرار واحدهاي پدافند هوايي در مناطق غرب شلمچه، كرانه جنوبي اروند رود، در محور بصره، شلمچه، خرمشهر و ـ ارائه شده است.
از جمله اين كه لشكر 92 زرهي در 23 شهريور 59، ضمن برآورد يگان‌هاي دشمن در خط مقدم، از حضور يك آتشبار ضدهوايي ديگر در كرانه جنوبي اروند رود (از سيبه تا بندر فاو) خبر مي‌دهد.
همچنين مطابق برآوردي كه در 30 شهريور 59 و يك روز قبل از آغاز تهاجم سراسري به عمل آمد، عمده قواي ارتش عراق در طرفين رودخانه دجله بين كوت تا بصره كه مقابل منطقه مرزي مهران تا شلمچه ايران مي‌باشد گسترش يافته بودند و در مقابل محور شلمچه ـ خرمشهر علاوه بر نيروهاي خط مقدم دشمن چهارگردان پدافند هوايي نيز مستقر شدند.
آغاز جنگ و تحركات جديد:
براساس برآورد اطلاعاتي در پايان هفته اول جنگ، گردان 80 پدافند هوايي نيروي هوايي عراق در محور تنومه ـ شلمچه، گردان 68 پدافند هوايي نيروي هوايي عراق در محور تنومه ـ پاسگاه كيلومتر 25ـ حسينيه، گردان 17 پدافند هوايي نيروي هوايي در كنار گردان 29 پدافند هوايي لشكر 5 مكانيزه در محور تنومه ـ كوشك ـ پادگان حميد (شمال منطقه عملياتي خرمشهر)، گردان‌هاي 44 و 62 پدافند هوايي نيروي هوايي عراق در منطقه بصره و كرانه اروند رود و به منظور تقويت يگان‌هاي عملياتي خرمشهر ـ آبادان مستقر و درگير بودند.
علاوه بر يگان‌هاي فوق، لشكر 3 زرهي عراق كه قرارگاه اصلي تك‌كننده به خرمشهر و آبادان محسوب مي‌شد، از يك آتشبار مستقل پدافند هوايي در كنار دو گردان پدافند هوايي خود سود مي‌برد.*
از 4 آبان 59 تا 3 خرداد 61 كه خرمشهر در اشغال نيروهاي عراقي بود، تدابير پدافندي ويژه‌اي جهت حفظ خرمشهر از سوي عراقي‌ها به اجرا گذارده شد. اين تدابير ويژه صدام را دچار غرور كرده و اين چنين به ياوه‌گويي پرداخت كه: «... در صورتي كه ايراني‌ها خرمشهر را پس بگيرند، عراقي‌ها كليد بصره را به ايران خواهند داد.»
براساس تدابير پدافندي فرماندهي سپاه سوم عراق، نحوه آرايش نيروهاي دشمن با توجه به موقعيت زمين، به صورت مثلثي فرضي بود. مثلثي كه ضلع شرقي آن به طول حدود 100 كيلومتر در امتداد رودخانه كارون از خرمشهر تا آبادي مليحان (در 20 كيلومتري جنوب غربي اهواز)، ضلع شمالي آن حدود 60 كيلومتر از مليحان در امتداد كرانه جنوبي رودخانه كرخه كور، هويزه، رودخانه نيسان تا هورالعظيم كشيده شده بود و ضلع بزرگ اين مثلث نيز خط مرزي دو كشور (از محل تلاقي رودخانه نيسان يا هورالعظيم تا پاسگاه ژاندارمري (حدود) در كرانه نهر خين به طول 150 كيلومتر) بود. بخشي از استعداد سپاه سوم عراق در اين منطقه عبارت بودند از: لشكرهاي 6 زرهي، 5 مكانيزه، 11 پياده، 3 زرهي و... كه گردان‌هاي پدافند هوايي را نيز مطابق سازمان ذكر شده در اختيار داشتند.
عمليات بيت‌المقدس، تزلزل پدافند هوايي دشمن:
با وجود تهديدهايي كه از سوي پدافند هوايي عراق و هواپيماهاي گشتي (CAP) و پوششي مستقر در منطقه وجود داشت، عمليات مربوط به شناسايي تاكتيكي و عكسبرداري هوايي از تركيب و استعدادهاي نيروهاي عراقي مستقر در صحنه عمليات توسط خلبانان نيروي هوايي ج.ا.ا. به خوبي انجام شد و اطلاعات لازم جهت اجراي مرحله اول از عمليات بيت‌المقدس (10/2/61) فراهم شد.
در همان زمان عراقي‌ها با افزايش‌بهره عملياتي خود از طريق استفاده از رادارهاي دوربرد و انبوه ساختن حجم آتش، استفاده از هواپيماهاي ميراژ و موشك‌هاي هوا به هوا و... سعي در اختلال در پروازهاي هواپيماهاي ايراني مخصوصاً بمباران مواضع عراقي توسط هواپيماهاي فوق را داشتند و البته شكار هواپيماهاي اف14 ايراني براي آنها ارزش بالايي داشت.
اف14هاي ايراني در تثبيت حاكميت ايران بر فضاي منطقه نقش مهمي ايفا مي‌كردند.
از سويي ديگر پدافند هوايي ج.ا.ا. با احداث سايت‌هاي تاكتيكي هاك (HAWK) و هدايت و كنترل عملياتي تجهيزات پدافند هوايي، استفاده از اطلاعات دريافتي از ايستگاه‌هاي رادار و همچنين سامانه‌هاي شنود الكترونيكي مستقر در منطقه با هماهنگي و همكاري ستاد عمليات هوايي جنوب، نقش مهمي در كسب برتري هوايي نيروي هوايي ج.ا.ا. و در نتيجه تسهيل شكست دشمن و آزادسازي خرمشهر ايفا كرد.
تيز پروازان جان بر كف نيروي هوايي ج.ا.ا و هوانيروز قهرمان با حملات و بمباران مكرر مواضع دشمن بعثي، نيروهاي متجاوز را دچار سردرگمي كرده و فرصت لازم جهت انجام ادامه ماموريت توسط نيروي زميني ارتش ج.ا.ا، سپاه پاسداران و بسيج، نيروهاي ژاندارمري، كميته انقلاب اسلامي، شهرباني، جهاد سازندگي و... مهيا شد.
بدين‌ترتيب يكبار ديگر ثابت شد كه در برابر اراده پولادين خلبانان شجاع نيروي هوايي ج.ا.ا و هوانيروز قهرمان قويترين پدافندهاي هوايي قادر به مقاومت نيستند. در ميان غنائم به دست آمده از نيروهاي دشمن دهها قبضه توپ‌هاي ضدهوايي و تجهيزات پدافند هوايي نيز وجود داشت كه بعدها مورد استفاده نيروهاي مسلح ج.ا.ا قرار گرفت.
منابع و مآخذ:
1ـ تقويم تاريخ دفاع مقدس (آخرين روزهاي صلح)، جلد اول، مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول، تهران، 1384
2ـ تقويم تاريخ دفاع مقدس، جلد دوم، مركز اسناد انقلاب اسلامي، چاپ اول، تهران، 1384.
3ـ ويرانه دروازه شرقي، وفيق السامرايي، مركز فرهنگي سپاه، چاپ اول، تهران 1374.
4ـ سايت سازمان تبليغات اسلامي
5ـ سايت سازمان عقيدتي سياسي ارتش
منبع : روزنامه اطلاعات
/خ
