نسخه‌های خطی گنجینه‌ی ملی (قسمت اول)

استمدادی برای زنده داشتن نسخه‌های خطی

چکیده:
بسیاری از نسخه‌های خطی اگر از دست شما بر زمین بیفتد، خرد و خاکشیر می شود؛ درست مثل آن که مرواریدی را در هاون بگذارید و آن را نرم بکوبید! اما بها و قیمت آن را کسی می فهمد که بشناسدش و بتواند از نظرگاههای گوناگون و به دلائل و عللی مختلف به بررسی و نقد و ارزیابی هر یک بپردازد.

تعداد کلمات: 985 کلمه / تخمین زمان مطالعه:5 دقیقه

نویسنده: کتایون مزداپور

نسخه های خطی یکی از بدبارترین کالاهایی است که تمدن و فرهنگ بشری حمل و نگاهداری آنها را ناگزیر تقبل کرده است. این بار از شیشه شکستنی تر است و اغلب از الماس قیمتی تر. بسیاری از آنها اگر از دست شما بر زمین بیفتد، خرد و خاکشیر می شود؛ درست مثل آن که مرواریدی را در هاون بگذارید و آن را نرم بکوبید! اما بها و قیمت آن را کسی می فهمد که بشناسدش و بتواند از نظرگاههای گوناگون و به دلائل و عللی مختلف به بررسی و نقد و ارزیابی هر یک بپردازد. عشق بواسطه ارزش ریالی، نخستین دلیل جلب توجه به این کالای بی بها می تواند باشد که اغلب کمترین هم هست. این سبک ترین قیمت فقط می تواند راهگشایی باشد برای رساندن این میراث شگرف جهانی به دست مردم خبره و صاحب فن و عاشق فرهنگ و دانش، که ارزشهای چندین لایه و غنی و گرانمایه چنین کالایی را نخست خود کشف کند و بشناسد و دوم باره، به مردم دیگر بشناساند؛ درست مانند صیادی که مرواریدی ناب را از اعماق دریای پرموج به چنگ می آورد تا به بازار رساندش.

در اینجا، از ارزشهای متعدد نسخه‌های خطی، فقط یکی و آن هم ارزش مضمون و محتوای کتاب مورد بررسی و بحث است. اگر این کتاب ناشناخته و تازه باشد و به زبانهایی کهن مثل زبان اوستایی با پهلوی، طبعأ برای متخصصان یا کسانی که بطرزی به این موضوع و این رشته علمی علاقه دارند، هیجان انگیز است؛ اما موضوع این است که برای عامه مردم عادی، که بسیاری از آنها اصولا با کتاب میانه ای ندارند، و سپس اغلب آنها معنای زبانهای باستانی را هنوز باید بفهمند، مشکل بتوان چنین هیجانی را تشریح کرد و شوق آنها را برانگیخت. آنگاه معلوم است که اگر این نسخه تازه یافت شده نظائر دیگری هم داشته باشد و فقط پس از سالها تلاش بتوان حداکثر دو یا سه قرائت واژه و جمله را با استناد به آن تأیید کرد یا تغییر داد، از ما خواهند پرسید که صرف هزینه های سنگین و وقت دانشمندان متبحر و گرفتاری که میتوانند کارهای پربارتر و سودمندتری از این انجام دهند، چه لزومی دارد؟

بیشتربخوانید : معرفی اجمالی هنر خوشنویسی

دلائل و عللی از این دست در برابر این پرسش قرار میگیرد که آیا این نسخه خطی تنها یادبود زحمت و رنج و تلاش پر رنجوری مکاتب و ناسخ نیست و یا حتی این نسخه خطی بازگوکننده حکمتی یکتا و سخنی شنیدنی نمی تواند باشد که با زحمت و عزت و از سر درد و سرافرازی آن را به ثبت رسانده اند تا به ضبط برای بشر بماند و یادگاری شود در خور ارزندگی خویش؟! نوعی شفقت و ادراک ژرف همدردی به میان می آید که از نابودی دستاوردی عزیز و فرهنگی که با دستی خاک شده و ناتوان از دفاع فراهم گشته است، ممانعت می کند. این نگاهداری مستلزم صرف وقت و توجهی توأم با تخصص است و سپس کوشش برای رساندن نسخه خطی به دست صاحبان فن که قادر به استفاده کردن از آن باشند و بتوانند از نو به زنده گری و رواج و رونق هر یک بپردازند. بنا بر موقعیت و سزاواری هر یک، سودمندی و فایده تالی آن بعدة به دست خواهد آمد و معنی و حد این سود را تاریخ و گذشت زمان تعیین خواهد کرد. اما جستجو در دل سنگ و یافتن گوهر یا غوطه خوردن در دریا در پی مروارید در این باب، کاری است کارستان و جویندگان و یابندگان و پردازندگان به نسخ خطی داوطلبان آن شمرده می شوند. و جامعه کنجکاو و قدربین و پرتوجه غربی این گونه مسائل را سالها، و بلکه قرنها است که می شناسد و آنها را با جستن راهی معقول حل کرده است. آنان آگاهانه و با سنتی مداوم و استوار به جستجو و کاوش در جزئیات بسیاری پرداخته اند و می پردازند. در کنار هر چه بگوییم، این حسن بزرگ را ناگزیر باید برای ایشان بر شمرد و آن توجه به ارزش آثاری است که فرهنگ ما متأسفانه با خشونت و سردی و ناآگاهی با آنها برخورد می کند، مثل اشیای باستانی و عتیقه و ابنیه تاریخی از هر قبیل، و نیز همین نسخه های خطی. به همین دلیل، آن دستنویسهایی که متأسفانه از ایران به فرنگ رفته اند، هر چند که دلمان می خواهد در وطن باشند، این دوری را با صبوری تحمل می کنیم، زیرا خوشبختانه میدانیم که اولا بحمدالله محفوظ هستند و در جای امنی از آنها به بهترین وجهی محافظت می شود؛ ثانیة هرگاه هر پژوهنده ای بخواهد، آسان می تواند از آن بهره گیرد و استفاده کند.
از ارزشهای متعدد نسخه های خطی، فقط یکی و آن هم ارزش مضمون و محتوای کتاب مورد بررسی و بحث است. اگر این کتاب ناشناخته و تازه باشد و به زبانهایی کهن مثل زبان اوستایی با پهلوی، طبعأ برای متخصصان یا کسانی که بطرزی به این موضوع و این رشته علمی علاقه دارند، هیجان انگیز است؛ اما موضوع این است که برای عامه مردم عادی، که بسیاری از آنها اصولا با کتاب میانه ای ندارند، و سپس اغلب آنها معنای زبانهای باستانی را هنوز باید بفهمند، مشکل بتوان چنین هیجانی را تشریح کرد و شوق آنها را برانگیخت. آنگاه معلوم است که اگر این نسخه تازه یافت شده نظائر دیگری هم داشته باشد و فقط پس از سالها تلاش بتوان حداکثر دو یا سه قرائت واژه و جمله را با استناد به آن تأیید کرد یا تغییر داد
انبوهی نامعین از این دستنوشته های ایرانی در شبه قاره غنی و شگرف هند پراکنده است. این نسخه های خطی به زبانهای گوناگونی نوشته شده اند و بخشی از آنها که بویژه به فرهنگ باستانی ایرانی و زرتشتی باز می گردد، یعنی آنهایی که به زبانهای اوستایی و پهلوی (فارسی میانه زرتشتی) و فارسی زرتشتی (گونه ای از فارسی دری) اند، مهمترین بخش از این میراث فرهنگی را می سازند. این مجموعه بیهمانند متأسفانه در شرایطی چندان مساعد محفوظ نیست و اغلب قدر آنها را هم کسی نمیداند. به موجب شناخت علمی و توجه مسئولانه جناب احمد مسجدجامعی، که در سفر سال گذشته خویش به هندوستان، در مؤسسه شرق شناسی کاما به دیدن بخشی از این گنجینه پرداخته بودند، تمایل به اقدامی عملی و سودمند در این باب پدید آمده است: بنده مأموریت یافت که برای بررسی کلی و فراگیری در این زمینه سفری به آن دیار رود. نتیجه این بررسی و گزارش آن را به شرح زیر به استحضار خوانندگان داننده می رساند و در پی آن است که به استمداد در چاره یابی و نظرپرسی دست زند.

ادامه دارد..

منبع:
چند سخن ، کتایون مزداپور، به کوشش ویدا نداف ، تهران: فروهر (1389)

بیشتر بخوانید :
در جست‌وجوی امید از دست رفته
مرزهای دوستی کجاست
مرزها در خانواده
مرز اطاعت از پدر و مادر