مقاله ذیل نگاهی دارد به یکی از آثارو خدمات ارزشمند عالم فرزانه شیخ عبدالحسین تهرانی که از جمله موقوفات شاخص وبرجسته تهران به شمار می رود .مسجد ومدرسه شیخ عبدالحسین از جمله آثار تاریخی وهنری بازمانده از دوره قاجاریه در دل بازار تهران است که امروزه منشاء خیر وبرکت ومرکز نشر معارف دینی وتربیت عالمان ومربیان اخلاق است .بررسی سیره واقف و چگونگی شکل گیری این موقوفه وآثار وابعاد آن ومحتوای وقف نامه از جمله اهداف این نوشتار است.
تعداد کلمات: 1504 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه
تعداد کلمات: 1504 کلمه / تخمین زمان مطالعه: 6 دقیقه
.jpg "مدرسه و مسجد موقوفه شیخ عبدالحسین تهرانی (قسمت دوم)")
نویسنده: علی شیرین
قسمت اول این مقاله را در اینجا بخوانید
متن وقفنامه مسجد ومدرسه :
این وقفنامه در مورخ 1276 ق اشاره دارد به اینکه 13 باب دکان واقع در راسته بازار جدید دارالخلافه تهران را، امیرنظام در زمان خود بنا کرده و گفته بود تا در سهم والده‌اش مقرر شود. امیر وصیت کرد که درآمدهای دکان‌های مادرش نیز به صورت مصالحه‌نامه به شیخ عبدالحسین تهرانی انتقال یابد. شیخ عبدالحسین نیز آنها را به همه شیعیان وقف کرد تا ثواب آن به روح مادر امیرنظام برسد البته رقبات این موقوفه با تلاش متولی امروزه به 94 باب مغازه افزایش یافته است . یکی از نکات مهم این وقف نامه تقسیم دقیق سهم نیات واقف و تعیین متولی وجانشینان متولی در مقاطع زمانی مختلف است. متن کامل این وقف نامه به این شرح است :
متن وقف نامه موقوفات امیر کبیر
متن ذیل وقفنامه موقوفات امیر کبیر است که در سامانه جامع موقوفات سازمان اوقاف به ثبت رسیده است که به این شرح است :
هو الواقف علی الضمائر غرض از تحریر و ترقیم این کلمات واضحه الدلالات شرعیه المبادی و الغایات آن است که چون سیزده باب دکاکین واقعه در راسته بازار جدید دارالخلافه طهران حفت بالامن و الامان که مرحوم مبرور علیین آرامگاه میرزا تقی خان امیر نظام غفر الله له احداث نموده و در حال حیات خود بنا نموده فرمودند{ناخوانا ... ... }در حصه و سهم والده مکرمه معظمه ایشان برقرار شد و مدت زمانی متصرف شده و تصرف مالکانه در او می فرمودند و دکاکین مزبور در محل خود معین و معلوم و مستغنی از تحدید و توصیف می باشد و در زمان وصیت رای آن مخدره براین قرار گرفت که قسمی شود، موافق شریعت مطهر و منافع این دکاکین حیاً و میتاً راجع و عاید خودشان شود.
علیهذا در حال صحت نفس و برقرار بودن قوی و مشاعر عقد صلح صحیح شرعی جمیع سیزده باب دکاکین بازار مزبوره را منتقل فرمودند به جناب مستطاب شرعیت مآب خاتم المجتهدین و قدوه الفقهاء الشارعین مروج شریعه و مسیدالملله منام الشیعه به علام فهام مرجع الاسلام مقتدی الانام ابو الارامل و الایتام ملجاء الخواص و العوام آقا شیخ عبدالحسین طهرانی ادام الله افاضاته و بعد استقرارها بالصلح الصحیح الشرعی القطعید مذکور فی ملکه دام ظله العالی وقف صحیح شرعی و حبس مخلد فرمودند جناب شرعیت مآب معظم الیه جمیع سیزده باب دکاکین مزبوره را بر والده مرحوم امیر فی حال حیاتها و برکافه و عامه شیعیان اثنی عشریه بعد مماتها و برادر والده که مسمی به دائی ملک و اعقاب او به تفضیل ذیل که :
جناب مستطاب معظم دام ظله منافع املاک بعد از وضع اخراجات لازمه اعیان موقوفه بعد مماتها اخذ و قبض فرموده و مصارف مقرره مفصله مشروحه صرف فرمایند و ثواب او را عاید روح والده و امواه او فرموده، منافع را بعد از وضع اخراجات ده قسمت نمایند، حق تولیه یک عشره به جهه خادم و چراغچی مسجد که در جنب همین بازار جناب شریعتمدار معظم الیه از ثلث مرحوم امیر آن مسجد را بنا فرموده دو عشر، به جهه روشنائی و بوریای همین مسجد جدید دو عشر، روضه خوانی تمام سال و روزها و شب های جمعه و دهه عاشورا و ده ماه صفر و ایام مبارک رمضان سه عشر، به جهه خریدن قرآن و کتب حدیث و ادعیه و روضه یک عشر، برادر والده مرحوم که مسمی به دائی ملک است یک عشر، و بعد از دائی مشارالیه با ولده ذکور او نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن باید آن عشر دائی برسد و نیز شش دانگ یک حجر طاحونه که مرحوم میرزا حسن خان از جانب قدسی انتساب آقا شیخ محمد برادر مکرم سرکار شریعتمدار از بابت سه هزار تومانی که والده معظمه از سرکار شریعتمدار شیخ دام ظله العالی طلب داشته ابتیاع نموده بودند، بعد از انتقال آن به عقد صلح شرعی قطعی ،ثانیاً از والده معظمه به جناب شیخ معظم الیه و پس از استقرار آن در ملک جناب ایشان وقف فرمودند جناب شریعتمدار دام ظله تمام شش دانگ را بر والده معظمه مادام الحیوه و بعد از وفات بر شیعیان اثنا عشریه و برادر موضوف مذکور که بعد از وضع اخراجات لازمه عین موقوفه به تفصیل ذیل به مصارف مشروحه صرف نمایند.
حق التولیه یک عشر، تعزیه داری به نحو مسطور و سهم دکاکین دو عشر، نایب الزیاره کربلای معلی که هر ساله باید گرفته شود یک عشر، نایب الزیاره مشهد رضوی هر ساله یک عشر، افطار فقراء در ماه مبارک رمضان دو عشر، فقراء سادات در روز عید غدیر دو عشر، برادر والده معظمه دائی ملک و اولاد ذکور او به نحو مسطور در سهم دکاکین یک عشر، و بعد از انقضاء اولاد ذکور دائی یک سهم او افزوده بشود بر سهم فقراء و سادات و همچنین بالنسبه یک سهم از دکاکین افزوده می شود بعد از انقراض اولاد دائی بر سهم خریداری قرآن و کتب و مادام الحیوه اعیان موقوفه در دست خود والده دامت عفتها می باشد و امور او راجع به ایشان است و بعد از وفاتش متولی اعیان موقوفه از دکاکین و اسباب سرکار شریعتمدار معظم آقا شیخ عبدالحسین ادام الله ایام افاضاته می باشد و بعد او به جناب مستطاب تولیت و نظارت به نحو در ذیل است: تولیت بعد از آن جناب از برای ولد ذکور اکبر ارشد ایشان نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن می باشد به نظارت و صواب دید اخ اکرم جناب مستطاب شیخ معظم الیه جناب آقا شیخ محمد سابق الالقاب و ولد ذکور اکبر ارشد ایشان نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن می باشد به نظارت و صوابدید اخ اکرم جناب مستطاب شیخ معظم الیه جناب آقا شیخ محمد سابق الالقاب و ولد ذکور اکبر ارشد ایشان نسلاً بعد نسل با تقدم طبقه اولی بر طبقه لاحقه و هکذا و اگر حاصل شود در طبقه مقدمه بعد از فقدان تولیت و نظارت نیز ... طبقه سابقه و العیاذ بالله در صورت انقراض اولاد ذکور متولی من الذکور و الاناث تولیت راجع به اولاد ذکور از ناظر خواهد بود که قیام به تولیه نمایند. به استحضار و اطلاع دو نفر عالم امین از سکنه مدرسه متصله به بناء مسجد چنانچه خدای نخواسته اولاد ناظر منقرض شوند با بودن اولاد متولی بایست عمل متولی به استحضار دو عالم امین از سکنه مدرسه مزبوره باشد و اگر فرضاً در مدرسه خدا نخواسته دو عالم امین نباشد اولاد ناظری که تولیت به انقراض اولاد متولی با ایشان راجع شده با اولاد متولی که در طبقات اولاد ناظر کسی نمانده قائم به نظارت شود، دو عالم امین در بلد را مستحضر به اعمال خود سازند و عملی را که ایشان ندانستند اقدام ننمایند و چنانچه خدا نخواسته ازاولاد متولی و ناظر کسی نبود و تماماً منقرض شود امر راجع است به عالم .... امین بلاد.
صیغه وقف با رعایت جمیع شرایط ارکان و آداب مقرره در شریعت مطهره بر جمیع مراتب مسطوره من البدو الی الختم جاری و واقع گردید ،به تاریخ هجدهم شهر شوال المکرم من الشهور 1276{برابر با اردیبهشت ماه 1239 خورشیدی } علمای زیر این وقف نامه رامهر و امضاء کرده اند:
آقا شیخ محمدحسن الیاس
محمد یوسف استرآبادی
آقامیرسیدعلی طاب ثراه
حجه الاسلام آقا شیخ عبدالحسین شیخ العراقین
حاجی عمو
علی گلپایگانی
محمد یوسف استرآبادی
حاجی میرزا خلیل اصفهانی
حاجی عبدالحسین چاووشی
محمد امین طهرانی
سید محمد حسین طاب ثراه
در مجموع بیش از 14 نفر از علما ومجتهدین عصر این وقف نامه را مهر وامضاء کرده اند.7
هو الواقف علی الضمائر غرض از تحریر و ترقیم این کلمات واضحه الدلالات شرعیه المبادی و الغایات آن است که چون سیزده باب دکاکین واقعه در راسته بازار جدید دارالخلافه طهران حفت بالامن و الامان که مرحوم مبرور علیین آرامگاه میرزا تقی خان امیر نظام غفر الله له احداث نموده و در حال حیات خود بنا نموده فرمودند{ناخوانا ... ... }در حصه و سهم والده مکرمه معظمه ایشان برقرار شد و مدت زمانی متصرف شده و تصرف مالکانه در او می فرمودند و دکاکین مزبور در محل خود معین و معلوم و مستغنی از تحدید و توصیف می باشد و در زمان وصیت رای آن مخدره براین قرار گرفت که قسمی شود، موافق شریعت مطهر و منافع این دکاکین حیاً و میتاً راجع و عاید خودشان شود.
علیهذا در حال صحت نفس و برقرار بودن قوی و مشاعر عقد صلح صحیح شرعی جمیع سیزده باب دکاکین بازار مزبوره را منتقل فرمودند به جناب مستطاب شرعیت مآب خاتم المجتهدین و قدوه الفقهاء الشارعین مروج شریعه و مسیدالملله منام الشیعه به علام فهام مرجع الاسلام مقتدی الانام ابو الارامل و الایتام ملجاء الخواص و العوام آقا شیخ عبدالحسین طهرانی ادام الله افاضاته و بعد استقرارها بالصلح الصحیح الشرعی القطعید مذکور فی ملکه دام ظله العالی وقف صحیح شرعی و حبس مخلد فرمودند جناب شرعیت مآب معظم الیه جمیع سیزده باب دکاکین مزبوره را بر والده مرحوم امیر فی حال حیاتها و برکافه و عامه شیعیان اثنی عشریه بعد مماتها و برادر والده که مسمی به دائی ملک و اعقاب او به تفضیل ذیل که :
جناب مستطاب معظم دام ظله منافع املاک بعد از وضع اخراجات لازمه اعیان موقوفه بعد مماتها اخذ و قبض فرموده و مصارف مقرره مفصله مشروحه صرف فرمایند و ثواب او را عاید روح والده و امواه او فرموده، منافع را بعد از وضع اخراجات ده قسمت نمایند، حق تولیه یک عشره به جهه خادم و چراغچی مسجد که در جنب همین بازار جناب شریعتمدار معظم الیه از ثلث مرحوم امیر آن مسجد را بنا فرموده دو عشر، به جهه روشنائی و بوریای همین مسجد جدید دو عشر، روضه خوانی تمام سال و روزها و شب های جمعه و دهه عاشورا و ده ماه صفر و ایام مبارک رمضان سه عشر، به جهه خریدن قرآن و کتب حدیث و ادعیه و روضه یک عشر، برادر والده مرحوم که مسمی به دائی ملک است یک عشر، و بعد از دائی مشارالیه با ولده ذکور او نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن باید آن عشر دائی برسد و نیز شش دانگ یک حجر طاحونه که مرحوم میرزا حسن خان از جانب قدسی انتساب آقا شیخ محمد برادر مکرم سرکار شریعتمدار از بابت سه هزار تومانی که والده معظمه از سرکار شریعتمدار شیخ دام ظله العالی طلب داشته ابتیاع نموده بودند، بعد از انتقال آن به عقد صلح شرعی قطعی ،ثانیاً از والده معظمه به جناب شیخ معظم الیه و پس از استقرار آن در ملک جناب ایشان وقف فرمودند جناب شریعتمدار دام ظله تمام شش دانگ را بر والده معظمه مادام الحیوه و بعد از وفات بر شیعیان اثنا عشریه و برادر موضوف مذکور که بعد از وضع اخراجات لازمه عین موقوفه به تفصیل ذیل به مصارف مشروحه صرف نمایند.
حق التولیه یک عشر، تعزیه داری به نحو مسطور و سهم دکاکین دو عشر، نایب الزیاره کربلای معلی که هر ساله باید گرفته شود یک عشر، نایب الزیاره مشهد رضوی هر ساله یک عشر، افطار فقراء در ماه مبارک رمضان دو عشر، فقراء سادات در روز عید غدیر دو عشر، برادر والده معظمه دائی ملک و اولاد ذکور او به نحو مسطور در سهم دکاکین یک عشر، و بعد از انقضاء اولاد ذکور دائی یک سهم او افزوده بشود بر سهم فقراء و سادات و همچنین بالنسبه یک سهم از دکاکین افزوده می شود بعد از انقراض اولاد دائی بر سهم خریداری قرآن و کتب و مادام الحیوه اعیان موقوفه در دست خود والده دامت عفتها می باشد و امور او راجع به ایشان است و بعد از وفاتش متولی اعیان موقوفه از دکاکین و اسباب سرکار شریعتمدار معظم آقا شیخ عبدالحسین ادام الله ایام افاضاته می باشد و بعد او به جناب مستطاب تولیت و نظارت به نحو در ذیل است: تولیت بعد از آن جناب از برای ولد ذکور اکبر ارشد ایشان نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن می باشد به نظارت و صواب دید اخ اکرم جناب مستطاب شیخ معظم الیه جناب آقا شیخ محمد سابق الالقاب و ولد ذکور اکبر ارشد ایشان نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن می باشد به نظارت و صوابدید اخ اکرم جناب مستطاب شیخ معظم الیه جناب آقا شیخ محمد سابق الالقاب و ولد ذکور اکبر ارشد ایشان نسلاً بعد نسل با تقدم طبقه اولی بر طبقه لاحقه و هکذا و اگر حاصل شود در طبقه مقدمه بعد از فقدان تولیت و نظارت نیز ... طبقه سابقه و العیاذ بالله در صورت انقراض اولاد ذکور متولی من الذکور و الاناث تولیت راجع به اولاد ذکور از ناظر خواهد بود که قیام به تولیه نمایند. به استحضار و اطلاع دو نفر عالم امین از سکنه مدرسه متصله به بناء مسجد چنانچه خدای نخواسته اولاد ناظر منقرض شوند با بودن اولاد متولی بایست عمل متولی به استحضار دو عالم امین از سکنه مدرسه مزبوره باشد و اگر فرضاً در مدرسه خدا نخواسته دو عالم امین نباشد اولاد ناظری که تولیت به انقراض اولاد متولی با ایشان راجع شده با اولاد متولی که در طبقات اولاد ناظر کسی نمانده قائم به نظارت شود، دو عالم امین در بلد را مستحضر به اعمال خود سازند و عملی را که ایشان ندانستند اقدام ننمایند و چنانچه خدا نخواسته ازاولاد متولی و ناظر کسی نبود و تماماً منقرض شود امر راجع است به عالم .... امین بلاد.
صیغه وقف با رعایت جمیع شرایط ارکان و آداب مقرره در شریعت مطهره بر جمیع مراتب مسطوره من البدو الی الختم جاری و واقع گردید ،به تاریخ هجدهم شهر شوال المکرم من الشهور 1276{برابر با اردیبهشت ماه 1239 خورشیدی } علمای زیر این وقف نامه رامهر و امضاء کرده اند:
آقا شیخ محمدحسن الیاس
محمد یوسف استرآبادی
آقامیرسیدعلی طاب ثراه
حجه الاسلام آقا شیخ عبدالحسین شیخ العراقین
حاجی عمو
علی گلپایگانی
محمد یوسف استرآبادی
حاجی میرزا خلیل اصفهانی
حاجی عبدالحسین چاووشی
محمد امین طهرانی
سید محمد حسین طاب ثراه
در مجموع بیش از 14 نفر از علما ومجتهدین عصر این وقف نامه را مهر وامضاء کرده اند.7
رقبات مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین
علاوه بر وقفنامه بر اساس اعلام اداره تحقیق اوقاف استان تهران رقبات این موقوفه به این شرح است :
با توجه به اسناد و مدارک تقدیمی خواهان موقوفه مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین دارای 94 رقبه می باشد و از این تعداد برابر وقفنامه عادی مورخ 1276 هجری قمری سیزده باب مغازه جنب مسجد شیخ عبدالحسین(که مسجد مذکور از محل ثلث مرحوم میرزا تقی خان امیرنظام معروف به امیرکبیر توسط آقاشیخ عبدالحسین طهرانی بنا گردیده است) و نیز شش دانگ یک حجر طاحونه که مصارف این سیزده باب مغازه و یک حجر طاحونه در وقفنامه مشخص و معلوم گردیده است و در سنوات بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی بنا به اظهارات خواهان و اسناد مثبته از جمله بودجه تنظیمی و استشهادیه محلی که در پرونده موجود می باشدتعداد 46 باب مغازه مشتمل بر سرای فرهنگ به پلاک ثبتی 131 الی 136 بخش 8 تهران و سرای روحیه به پلاک ثبتی 2292و2293و2477الی2482 بخش 8 تهران که از لحاظ حدود و ابعاد مشخص و معلوم و مستغنی از تعریف می باشد توسط مسئولین حوزه علمیه شیخ عبدالحسین و نظارت اداره اوقاف محل احداث بنا گردیده است و این رقبات فاقد وقفنامه بوده و برابر سیره جاریه همگی درآمد آنها صرف در امور جاریه مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین می گردد .8
با توجه به اسناد و مدارک تقدیمی خواهان موقوفه مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین دارای 94 رقبه می باشد و از این تعداد برابر وقفنامه عادی مورخ 1276 هجری قمری سیزده باب مغازه جنب مسجد شیخ عبدالحسین(که مسجد مذکور از محل ثلث مرحوم میرزا تقی خان امیرنظام معروف به امیرکبیر توسط آقاشیخ عبدالحسین طهرانی بنا گردیده است) و نیز شش دانگ یک حجر طاحونه که مصارف این سیزده باب مغازه و یک حجر طاحونه در وقفنامه مشخص و معلوم گردیده است و در سنوات بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی بنا به اظهارات خواهان و اسناد مثبته از جمله بودجه تنظیمی و استشهادیه محلی که در پرونده موجود می باشدتعداد 46 باب مغازه مشتمل بر سرای فرهنگ به پلاک ثبتی 131 الی 136 بخش 8 تهران و سرای روحیه به پلاک ثبتی 2292و2293و2477الی2482 بخش 8 تهران که از لحاظ حدود و ابعاد مشخص و معلوم و مستغنی از تعریف می باشد توسط مسئولین حوزه علمیه شیخ عبدالحسین و نظارت اداره اوقاف محل احداث بنا گردیده است و این رقبات فاقد وقفنامه بوده و برابر سیره جاریه همگی درآمد آنها صرف در امور جاریه مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین می گردد .8
منابع ومآخذ :
1- این مسجد به دلیل عزاداری و حضور آذری زبان ها و عزاداری آنها به مسجد ترک ها و مسجد آذربایجانیها شهرت یافته است(کریمان دکتر حسین ، تهران در گذشته و حال ؛ ، انتشارات دانشگاه ملی ایران ، صفحه 469)
2- بامداد مهدی؛ شرح رجال ایران در قرن 12، 13 و 14 هجری، کتاب فروشی زوار، چاپ چهارم، 1371، صفحه 244
3-اعتماد السلطنه میرزا حسن خان ،خاطرات ،انتشارات امیر کبیر
5و4- ساسانی خان ملک، سیاست گذاران دوره قاجار، انتشارات بابک با همکاری انتشارات هدایت 1338، صفحه 42 و 43
6 -مصطفوی سید محمد تقی ، آثار تاریخی تهران، مجلد اول اماکن متبرکه، انجمن آثار ملی، تنظیم و تصحیح:میرهاشم محدث ، صفحات 65 تا 67
7و8- سامانه جامع مدیریت اطلاعات موقوفات کشور
مطالب مرتبط
مشروعیت جهت وقف
وقف در قرآن و سنت
وقف در اسلام
